4 шағын несие ұйымдарында табыстар мен шығындар есебінің теориялық негіздері

Сурет 1 – ҚР несие жүйесіндегі шағын несие ұйымдарының орны

Парабанктік жүйе экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуі барысында жаңадан қалыптасып, енді ғана біртіндеп дамып келе жатқан жаңа құрылымды сипаттайды.

Банктік емес мекемелердің немесе парабанктік мекемелердің банктерден айырмашылығы олар біріншіден, клиенттердің белгілі бір түріне ғана қызмет етсе, екіншіден, банктік операциялардың жекелеген түрлері бойынша қызмет көрсетеді.

Кейбір экономикалық әдебиеттерде парабанктік жүйенің ішіндегі несиелік мекемелерге ломбардтырды, несиелік серіктестіктерді, несиелік қоғамдарды және одақтарды жатқызады.

Ломбардтар – бұл жылжитын мүліктерді кепілге ала отырып, қысқа мерзімге ссуда беретін несиелік мекеме.

Тарихта ломбардтар өсімқорлық несие беретін жеке меншік кәсіпорын ретінде пайда болған. Ломбардтардың мамандану саласы жылжитын мүлік, оның ішінде бағалы металдар мен асыл тастарды (бағалы қағаздардан басқа) кепілге алып, тұтыну несиесін беру болып табылады. Олардың ссудалары негізінен қысқа мерзімге ( 30 күнгі дейінгі мерзімге ) кепілге салатын мүлік құнының 50-80% мөлшерінде беріледі. Кепілге алып ссуда берумен қатар, олар клиенттердің құндылығын сақтау, сондай-ақ комиссиондық негізде кепілге салынған мүліктерді сатумен айналысады.

Несиелік операцияны ұйымдастырудың басты ерекшелігі — мұнда несиелік шарт және кепіл міндеттемелері болмайды. Ссуданы кепілге беру барысында клиент кепілге зат қойғандығын куәландыратын және ссуда алғандығын растайтын құжат немесе кепіл билетін алады. Онда қарыз алушының реквизиттері және мәміленің басты шарты көрсетіледі.

Несиелік серіктестік — өз мүшелеріне несие-есеп айырысу қызметін көрсету мақсатында құрылған несиелік мекемелер.

Несиелік серіктестіктердің жарғылық капиталы пай қосу және міндетті кіру жарнасын төлеу жолымен қалыптасады. Мұндағы қосқан үлестер мүшеліктен шығып қалған жағдайда қайтарылмайды. Несиелік серіктестіктердің мүшелеріне кооперативтер, жалгерлік кәсіпорындар, банктер, шағын және орта бизнес, жеке тұлғалар кіреді. Несиелік серіктестіктердің басты пассив операцияларына - салымдарды тарту және займдарды орналастыру; актив операцияларына - ссудалық, комиссиондық, сауда – делдалдық операциялары жатады.

Несиелік серіктестіктің бір түріне ауылшаруашылығы несиелік қоғамдары жатады. Оның құрылтайшысы: Орталық банк, коммерциялық және мамандандырылған банктер, үкімет құрылымдары, жеке және заңды тұлғалар бола алады. Олардың басты қызметі - ауылшаруашылығына несие-есеп айырысу қызметін көрсету; шаруашылық заттарын, мал, тұқым, тыңайтқыш сатып алу шығындарын және өзгеде жұмыстарды несиелеу. Ауыл шаруашылығының несиелік серіктестіктерінің клиенттеріне шаруа қожалықтары, фермерлер, сондай-ақ ауыл шаруашылық кәсіпорындары жатады. Негізгі операциялары: қысқа және орта мерзімге ссудалар беру және салымдар қабылдау, делдалдық қызметі жатады. Ауыл шаруашылық несиелік серіктестіктерді ұйымдастырудың басты ерекшелігі — олардың қызметінің бір қатар салық жеңілдіктеріне ие болуы, атап айтсақ, табыс салығынан босауы, сондай-ақ оған үлес қосушыларға да салықтық жеңілдіктер болады.

Несиелік одақтар —бұл белгілі бір жеке тұлғалардан немесе ұсақ несиелік мекемелерден ұйымдастырылған несиелік кооперативтер.

Олар негізгі екі типте болуы мүмкін: 1) қысқа мерзімді тұтыну несиесін беру мақсатында кәсіби немесе аумақтық белгілеріне қарай жеке тұлғалар тобымен ұйымдастырылған; 2) еркімен қосылған дербес несиелік серіктестік түрінде, мысалы, ссуда жинақ серіктестіктері, өзара несие қоғамдары, кооперативтер және т.б.

Несиелік одақтардың капиталдары олардың мүшелері қосатын үлесінен және пайдаларды төлеу, сондай-ақ займдарды шығару жолымен қалыптасады. Негізгі операцияларына мыналар жатады: салымдарды тарту және займдарды шығару: өзінің мүшелеріне қамтамасыз етілген ссудалар беру, векселдерді есепке алу; сауда-делдалдық және комиссиондық операциялар: кеңес беру және өз мүшелеріне аудиторлық қызмет көрсету.

Өзара несие қоғамдары — шағын және орта бизнеске қызмет көрсететін коммерциялық банктерге қызметінің сипаты жағынан ұқсас келетін несиелік мекемелер.

Бұл қоғамдар Ұлы Қазан төңкерісіне дейінгі Ресейде, соның ішінде Қазақстан аумағында жеке өнеркәсіпшілер мен саудагерлерге несие-есеп айырысу қызметін көрсететін. Өзара несие қоғамдарының қатысушыларына заңды және жеке тұлғалар жатады. Оның капиталы оған қатысушылардың қоқан жарналарынан қалыптасады.

Қазақстанда банктік емес мекемелердің мынадай түрлері дамып отыр:

- ломбардтар;

- несиелік серіктестіктер;

- микрокредиттік ұйымдар;

- жинақтаушы зейнетақы қорлары;

- пошта-жинақ мекемелері;

- ипотекалық компаниялары.

Соның ішінде қазіргі кезде ломбардтық мекемелер мен несиелік серітестіктер кеңінен дамып келеді.

Ломбардтардың құрылтайшылары мен қатысушыларына жеке және заңды тұлғалар жатады. Мемлекет өзінің өкілетті органдары арқылы оған құрылтайшы болуы мүмкін.

Ломбард кез келген ұйымдық-құқықтық формада құрылып, өз қызметін жүзеге асырады.

Несиелік серіктестіктердің мынадай түрлері болады:

1. 
   несиелік-депозиттік серіктестік - заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау мүмкіндігі бар мекеме.
   
2. 
   ауыл несиелік серіктестігі - өзара несие беру үшін, оның қатысушыларының ақшаларын жинақау жолымен ерікті түрде жеке және заңды тұлғалардың өзара бірігуі нәтижесінде құрылған, банктің жекелеген операцияларының түрлерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
   
3. 
   несиелік серіктестік - коммерциялық ұйым.
   

- коммандиттік серіктестік;

- толық серіктестік;

- ЖШС;

Микрокредиттік ұйымдар - бұл микрокредит берумен айналысатын ұйымдар болып табылады. Зерттеу объектісі ретінде алынған «Арнұр кредит» шағын несие ұйымы жоғарыда аталған несиелік серіктестердің қатарына жатады.

Компанияның түсімі дегеніміз - әдеттегі қызмет түрлерінен түсетін қаржылар, оларды сатулар, сыйақылар, проценттер, дивидендтер және лицензиялық төлемдер деп атауы да мүмкін.

Түсімді есепке алған кездегі өзекті мәселелердің бірі – оны тану мезетін анықтау. Түсім танылады, егер егер компания келешекте сенімді өлшенген табыстар алады деген ықтималдық болса. 18 ХҚЕС түсімді тану критерийлері айқындалған.

Осы стандарт келесі операциялар мен оқиғалардыңнәтижесінде пайда болатын түсімді есепке алу үшін қолданылады:

а) сатулар;

ә) қызметтер көрсету;

б) проценттер, лицензиялық төлемдер, дивидендтер алып келетін компания активтерін басқа жақтармен пайдалануы.

18 ХҚЕС келесі терминдерді қолданады:

Түсім – компанияның әдеттегі қызмет барысында пайда болатын белгілі бір кезеңдегі экономикалық пайдалылықтың жалпы түсімдері.

Әділ құны – мәміле жасау кезінде активтерді сатып алуға немесе міндеттемелерді орындауға қажетті ақша қаражаттарының сомасы.

Түсім әділ құны бойынща бағалануы тиіс.

18 ХҚЕС келтірілген тану критерийлері әдетте әр операцияға байланысты жеке қолданылады [6].

Өнім өткізуден түскен табыс келесі жағдайларда танылады:

- компания тауарды иемденумен байланысты тәуекелдіктер мен сыйақыларын маңызды бөлігін сатып алушыға өткізеді;

- компания иемдену құқығымен негізделген басқаруға қатыспайды және сатылған тауарларды бақылауға алмайды;

- түсімнің сомасы сенімді өлшенген жағдайда;

- операцияға байланысты нақты шығындарды сенімді өлшеу мүмкін болған жағдайда.

6000 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс»,

6100 «Қаржыландырудан алынатын кірістер»,

6200 «Басқа да кірістер»,

6300 «Қысқартылған қызметке байланысты кірістер»,

6400 «Үлестік қатысу әдісі бойынша ескерілетін ұйымдар пайдасының үлесі».

Бұл бөлімнің шоттары аталған алынатын кірістердің мөлшері мен қозғалысы туралы ақпаратты қорытындылауға арналған.

Жыл соңында бұл бөлімнің шоттары 54 «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)» кіші бөлімінің 5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» шотына жабылады.

Кезең шығындары: сатып өткізу бойынша шығындар, жалпы әкімшілік шығындар, сыйақы бойынша шығындар.

7000 «Сатылған өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны»,

7100 «Өнімді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар»,

7200 «Әкімшілік шығыстар»,

7300 «Қаржыландыруға арналған шығыстар»,

7400 «Басқа да шығыстар»,

7500 «Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар»,

7600 «Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың залалдағы үлесі»,

7700 «Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар».

Жыл соңында бұл бөлімнің шоттары 54 «Бөлінбеген кіріс (жабылмаған залал)» кіші бөлімінің 5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» шотына жабылады.

Кесте 3 – 7010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс шотындағы жазулардың реті

Кәсiпорынға тұтастай алғанда қызмет көрсетуге және оның бүкiл өндiрiстiк-шаруашылық қызметiн басқаруға байланысты жалпы шығатын шығындар жалпы және әкiмшiлiк шығындар болыр табылады. Бұл шығындардың есебi 7210 Әкiмшілiк шығындар'' шоты бойынша және жалпы және әкiмшiлiк шығындарды есепке алатын тiзiмдемеде немесе машинажазбада жүргiзедi. Тiзiмдемеге немесе машинажазбаға жазбаларды кәсiпорын бекiткен баптардың номенклатурасына қарай және әзiрлiк кестелерi мен құжаттарының корреспонденттелетiн шоттар бойынша жазады.

Оның ерекшелiгi шаруашылық барысындағы фактiлердi, iс-әрекеттердi тек санымен ғана көрсетiп қоймай оның мазмұны толық қамтиды. Сондықтан да, құнды мәлiмет. Себебi, статистика есебiнiң мәлiметi арқылы экономикалық талдау жасалынады да оның қорытындысы аудит қызметiнде өте құнды материал.

Есептен басқа аудит мәлiметi көзiне жататындар: iшкi және сыртқы тексеру материалы, iшкi және сыртқы аудит материалы; салық инспекциясының материалы; баслымға шыққан матералдар: ұжым жиналысының материалдары: қаржы, банк мекемелерiнiң анықтамалары, жеке iздестiру материалдары; сыбайлас кәсiпорындардың пiкiрiне, көзқарасына анықтамалар. Кәсiпорын шаруашылығына аудит тексеруiн жүргізу үшін нормативтiк құжаттар қолданылады. Оның iшiнде кәсiпкерлiк (бизнес) жоспары ерекше орын алады, себебi барлық өндiрiстiк шаруашылық, даму жолының жоспары кәсiпкерлiк – жоспары мен тығыз байланысты. Одан басқа, аудит процесiнде көптеген нормативтiк құжаттар тексеруге негiз болады. Мысалы, жан-жақты жоспар көрсеткiштерi, ереже-нұсқау құжаттары, мүліктi бағалау тәртiбiн анықтайтын құжаттар, мемлекеттiк, шет елдiң мемлекеттiк құжаттары қолданылады. Сонымен қатар аудит тексеруi барысында аудитор әр түрлі мәлiметтердi пайдаланады, оларды өз кезегiнде тiкелей және қосалқы мәлiмет көзi деп бөлiнедi [8].

Тiкелей мәлiмет көзi – фактiлерге тiкелей кепiлдiк анықтама беретiн құжаттар, бухгалтерлiк есеп кестелерi, түгелдеу (опись) құжаттары, түгелдеу барысының қорытындысын анықтау актiсi. Яғни, нақты материалдық құжаттар тiкелей матриалдық емес, бiрақ сол кәсiпорын шаруашылығының кәсiпкерлiк жұмысына қатысты мәлiметтер. Мысалы, шаруашылық субъектiсiнiң басқа сыбайлас кәсiпорындарымен қарым-қатынасын сипаттайтын мәлiметтер.

Бухгалтерлiк есеп құжаттары өзiнiң дәлел көзi мағынасында төрт топқа бөлiнедi; алғашқы құжаттар – топтаушы, өзiнше ерiктi және қосымша құжаттар болып бөлiнедi. Алғашқы есеп құжаттары – деп шаруашылық әрекетiнiң нақты орындалғанын немесе орындалуына негiз болатын жазбаша анықтама, онда фактiнiң саны мен сапасы, құрамы туралы өлшемдер көрсетiледi.

Топтаушы құжаттар – олар шаруашылық барысындағы өзара iшкi мағынасы бiрдей өлшемдермен топталғандарын жинақтап, бiр жұйеге келтiрiлген құжаттар. Теорияда оларды екiншi сатыдағы құжаттар дейдi. Оған фактiлер, шаруашылық iс-әрекеттерi алғашқы құжаттар арқылы тiркеледi [9].

Өзiңше ерiктi құжаттар – ол құжаттарға мүліктік жаауап-кершiлiктегi жұмысшылардың немесе басқалай қызметкерлердiң өз еркiмен жасайтын жағынан белгiленген талапқа сай, шаруашылық барысын бақылау жасап отыруға арналған құжаттар.

Қосымша құжаттар – ол құжаттар кәсiпорын шаруашылығына бақылау жасаушы жеке қызметкерлердiң пiкiр, ойын көрсететiн, негiзiнде экономикалық фактiлердi, құбылыстарды анықтайтын, аудиттiк тексеруде көптеген мәлiмет көзi болатын құжаттар.

Аудитор өзiнiң жұмысында осы құжаттар арқылы, фактiлердi дәлелдеу мақсатымен жұмыс қағазын жүргiзедi.

Аудит барысындағы жинақталған құжаттарға жұйелеу, мазмұн – мағынасына сәйкес топтау, ол аудитор мамандығының деңгейiне байланысты аудитордың жұмыс қағазында тiркеледi. Аудитор тексеру актiсiн жасау үшін сол жұмыс қағаздарындағы мәлiметтердi талдау арқылы өз ойын, қорытындыларын дәлелдейдi.

Қорыта келгенде, аудитор әр түрлі құжаттар арқылы жан-жақты материалдар дайындап шаруашылық субъектiсiнiң табыстылық, қаржылық есептерiн тексерiп, таза пайда сомасының дұрыс анықталғандығын дәлелдеп аудиторлық қорытынды дайындайды. Онымен қоса жұмыс қағазындағы жиналған фактiлерге сұйене отырып кәсiпорын шаруашылығының тиiмдi даму жолына байланысты өзiнiң пiкiрiн айтады.

Ғылыми саласында зерттеу, оның шындықты анықтау үшін ғылыми тану жолын оның ғылыми әдiстерi деп атайды. Негiзiнде ғылым тану әдiстерi қандай бiр ғылым саласында болмасын арнайы ғылым тану құралы ретiнде қолданылады. Әрбiр ғылым саласының ерекшелiгiне сәйкес оның әдiстерiнiң де өзiндiк айырмашылығы болады. Сонда да болса жалпы ғылыми даму ағымында теориялық тұрғыдан философиялық анықтама бойынша барлық ғылым саласына бiрдей әмбебап әдiс – ол табиғатта экономикадағы құбылыстың барлығы өзара байланысты деп зерттеп қарастыруында. Себебi, диалектикалық әдiс өмiрдегi барлық құбылысты өзара объективтiк заңдылықпен байланысты екенiн негiзге алуында. Сондықтан да диалектикалық әдiс қандай ғылым саласы болса да оның ғылыми методологиясының негiзiн құрайды. Аудит, экономика ғылым саласына қосылады, оның даму барысында қоғамға қажет жетiстiктерiн пайдалану үшін аудитке тән ғылыми әдiстер тобы оның методологиясын анықтайды, олар өз кезегiнде жалпы методология және жеке методология болып бөлiнедi [10].

Аудиттiң жеке әдiстерi диалектика принциптерi мен жалпы ғылыми теориялық зерттеу заңдылықтарынан құралады. Аудиттiң жеке методологиясы барлық ғылым саласына тән әдiстер тобынан құралады; олар: талдау және топтау, индукция және дедукция, бақылау, салыстыру, өлшеу. Осы аталған әдiстердiң барлығы философияның гносеология теориясы бөлiмiнде толық, жан-жақты қарастырылған.

Аудит процесiнде анализ және синтез аудит объектiсiне осы әдiстер арқылы талдау жүргізу үшін қажет. Осы әдiстердiң ерекшелiктерiне сәйкес талдау объектiсiнiң жекелей және топтаулы түріне де талдау жасап оның мазмұн, мағынасын анықтауға болады. Аудит шаруашылық субъектiлердiң қаржылық-табыстылық көрсеткiштерiн талдау үшін дедукция - индукция әдiсi қолданылады.

Өзiнiң iс-әрекетiн жүзеге асыру үшін кәсiпорында бухгалтерлiк есепте объектiсiнде бөлiнген негiзгi құралдар деп аталатын қажеттi еңбек құралдары болуы қажет. Бухгалтерлiк есептiң 6-шы стандартына сәйкес негiзгi құралдар құны белгiленбейдi регламенттендiрiлмейдi және келiсiдей анықталады:

Негiзгi құралдар кәсiпорынның материалдық техникалық базасын құрайды және оның өндiрiстiк потенциалының маңызды элементi болып табылады. Сондықтан да негiзгi құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және тиiмдi пайдалану кәсiпорынның шаруашылық iс-әрекетiнiң тиiмдiлiгiн жоғарлатудың маңызды шарты. Негiзгi құралдарды аудиторлық тексеру бағдарламасына жеткiлiктi түрде бiр топ мәселе кiредi, олар келесiдей болуы мұмкiн.

Аудитор пайдаланылған құрал-жабдықтардың нақтылығын, сапалық жағдайын, сақтау шартын, тозған және керек емес мүлiктердi сатуға шараларды қабылдауды жүргізудi iске асыруы тиiс.

Аудиторлық тексеру тәжiрибесi көрсеткендей өндiрiс шығындарының есебiн жүргiзу кезiнде келесi қателер жиi кездеседi:

1. 
   Материалдық қорлардың аяқталмаған өндiрiстiң еңбекақы сомаларының негiзсiз жоғарлату немесе төмендету.
   
2. 
   Өндiрiс шығындарына тиiстi заңдылықтарға сәйкес арнайы шоттарға жатқызылатын шығындарды енгiзу.
   
3. 
   Шығындарды калькуляциялау объектiлерiнiң болмауы.
   
4. 
   Өткiзiлмеген тауарлар қалдықтары бойынша көлiк шығындарын есептiк кезеңдегi өндiрiс шығындарына негiзсiз енгiзу.
   
5. 
   Негiзгi қорларға күрделi салымдарды өндiрiс шығындарына жатқызу.
   
6. 
   Өндiрiстiк сипаты негiзделмеген шығындарды өндiрiстiң өзiндiк құнына енгiзу.
   
7. 
   Шығындарды растайтын бастапқы құжаттарсыз өнiмдi өзiндiк құнына енгiзу.
   
8. 
   Материалдық емес активтердiң амортизациясын құжаттық рәсiмдеусiз өнiмнiң өзiндiк құнына енгiзу.
   
9. 
   Жеке тұлғалардан негiзгi құралдарды жалға алу объектiлерi алу бойынша шығындарды өнiмнiң өзiндiк құнына енгiзу.
   
10. 
    Өндiрiстiк емес негiзгi құралдар бойынша шығандарды өзiндiк құнына енгiзу.
    

• 
  кезеңнiң басында шығындарды есепке алу әдiстiң өзгерiссiз болуы және оның нормативтi құжаттарға сәйкес болуы.
  
• 
  Есеп беру кезеңдерi бойынша шығындарды жатқызу дұрыстығы
  
• 
  Материалдық шығындарды анықтау дұрыстығы
  
• 
  Негiзгi құралдар бойынша тозуды есептеу дұрыстығы
  
• 
  Материалдық емес активтер бойынша амортизаторды есептеу және тозу сомаларын өндiрiс шығындарына енгiзу дұрыстығы
  
• 
  Жанама шығындар сомаларының негiздiгi және оларды объектiлер бойынша бөлу әдiстерi
  

2 «АРНҰР КРЕДИТ» ШАҒЫН НЕСИЕ ҰЙЫМЫНЫҢ ТАБЫСТАРЫ МЕН ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ТӘЖІРИБЕСІ

Заңды тұлғалар болып табылатын шағын кәсіпкерлік субъектілері шаруашылық операцияларын есепте екі жақта жазу негізінде жүзеге асырады :

1. 
   табыс пен шығысты тану. Табыс пен шығысты анықтау үшін есептеу әдісі қолданылады.
   
2. 
   Негізгі құралдардың есебі. Бухгалтерлік есепте негізгі құралдардың есебі есеп саясатының ережелеріне сәйкес көрсетіледі.
   
3. 
   Тауарлы – материалдық қорлар есебі. Тауарлы – материалдық қорлардың өзіндік құны орташа құн әдісімен есептеледі.
   
4. 
   Қаржылық инвестициялар есебі. Бухгалтерлік есепте қаржылық инвестициялар сатып алу құнымен көрсетіледі.
   
5. 
   Корпорациялық табыс салығының есебі. Қаржылық есептілікте көрсетілген корорациялық табыс салығы бойынша төлем салықтық мақсаттарда анықталатын корпорациялық табыс салығына сәйкес келеді.
   
6. 
   Бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің нысандары. Бірінші кезекті құжаттарда ақпарат жинақтау және жіктеу үшін субъект шаруашылық операциялар есебін жүргізу кітабын жүргізе алады.
   

1. 
   В-8 формасы бойынша ақша есебін жүргізу «Жолдағы ақша», «Акредитив, чек, карт шоттарда, банктың басқа да шоттарындағы ақша», «Кассадағы ақша», «Ағымдағы банктік шоттағы ақша», шоттарында жүзеге асырылады ;
   
2. 
   В – 9 жабдықтаушылармен есеп айырысу нысаны «Төленуге тиісті шоттар» есеп шоттарында қолданылады ;
   
3. 
   В – 10 формасы «қызметкерлермен есеп айырысу және олардың берешегі» шоттары үшін қолданылады ;
   
4. 
   В – 11 тауарлы – материалдық қорлары есебін жүргізу нысаны, материалдық қорлардың синтетикалық және алдамалы есебін жүргізуге негізделген ;
   
5. 
   В – 12 формасы еңбекақысын төлеу есебін жүргізуге бағытталған;
   
6. 
   В – 13 формасындағы есеп айырысу және басқа да операциялар есебі «Меншікті капитал», «Берілген аванстар» т.б. шоттарда жүргізіледі ;
   
7. 
   В – 14 формасындағы есепті кезеңдегі шығындар есебі аяқталмаған құрылыс пен тауарларды өткізуге байланысты шоттарда жүргізіледі ;
   
8. 
   В – 15 формасы материалды емес активтер мен негізгі құралдардың есебін жүргізуге негізделген ;
   
9. 
   В – 16 формасында амортизациялық аударымдар есебі жүргізіледі;
   
10. 
    В – 17 формасында сатып алушылар мен тапсырушылармен есеп айырысу есебі жүзеге асырылады ;
    
11. 
    В – 18 формасы қаржылық инвестициялар есебін жүргізуге арналған ;
    
12. 
    В – 19 формасы қаржылық есептілікті құруға байланысы .
    

• 
  жалпыға ортақ белгіленген тәртіп ;
  
• 
  біржолғы талон негізінде арнаулы салық режимі ;
  
• 
  жеңілдетілген диклорация негізінде арнаулы салық режимі ;
  
• 
  патент негізінде арнаулы салық режимі .
  

Арнаулы салық режимін қолдануға құқығы жоқтар :

• 
  өкілдіктері, филиалдары (бөлімше) бар заңды тұлғалар ;
  
• 
  өкілдіктер, филиалдар ;
  
• 
  тәуелді акционерлік қоғамдар мен заңды тұлғалардың еншілес ұйымдары ;
  
• 
  әр түрлі тұрғылықты мекендерде құрылымдық бөлімшелері бар салық төлеушілер .
  

• 
  акциздік өнімдердің өндірісі ;
  
• 
  кеңес берушілік, бухгалтерлік, қаржылық қызмет көрсетулер ;
  
• 
  шыны ыдысын жинау және қабылдау ;
  
• 
  мұнай өнімдерін сату ;
  
• 
  кен өндіру ;
  
• 
  салық кодексімен белгіленбегеннен басқа да лицензияланған қызметтер.
  

Қазіргі заманғы кәсіпорын қызметі саясатының маңызы төмендегідей негізгі міндеттердің орындалуына байланысты .

Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы бөліктермен анықтала алады. Мысалы нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндірісте өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т.б. несие үлестіруімен байланысты, бірақ үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән: біріншісі – үлестіру пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидум өндірілген өнім қатысады; екінші - ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.

Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидумға үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін бір өнімдерге қол жеткізеді, екіншіден айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласынды тек өнімді үлестіру ғана жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің үлесіне түседі, өндіріс сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді, керісінше ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі. Несиенің ұдайы процесінде бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілерінің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.

Табыстарды есепке алу шоттары 5 (№60,61,62,63,64) бөлімшеден тұрады. Негізгі және негізгі емес қызметтен түскен кірістер пассив болып табылады және олар пассивті шоттарда бейнеленеді.

Бұл жағдайда олар кредит бойынша өтеді. Бұл жерде біз кірістер қандай элементтерден пайда болатындығына назар аударуымыз керек.

а) Дайын өнім (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өткізуден. Бұл операциялар №6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынған кіріс» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Кірістер дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатып алушылар, еншілес (бағынышты) ұйымдар мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғаларға өткізуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №6010 шоттың кредитінен №1210 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», №2110 «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
1210,2110 - 6010 Келісімдер, шот-фактуралар,

жүкқұжаттар, Ф№2 үлгідегі анықтамалар,

өткізу актілері

б) Тауарларды қолма-қол ақшаға өткізуден. Бұл операциялар да №6010 «Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынған кіріс» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар тауарларды қолма-қол ақшаға өткізуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №6010 шоттың кредитінен №1010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

Дт Кт Құжаттар
1010 - 6010 Шот-фактуралар, жүкқұжаттар,

квитанциялар, чектер

Дт Кт Құжаттар

өткізу актілері

г) Негізгі құралдарды жою нәтижесінде материалдар кіріс етуден. Бұл операциялар №6210 «Активтердің шығуынан түскен кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар негізгі құралдарды жоюдан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №6210 шоттың кредитінен №1315, 1317 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
1315, 1317 - 6210 негізгі құралдарды жою туралы

актілер, жүкқұжаттар

Дт Кт Құжаттар

дивидендтер мен сыйақылар

есептеу бойынша есептер

е) Өкіметтің атқарушы органдарының субсидияларын алу. Бұл операциялар №6230 «Мемлекеттік субсидиялардан алынатын кірістер» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Табыстар субсидиялар алудан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №6230 шоттың кредитінен №1010,1040 шоттардың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

шешімдері, төлем құжаттары

1220-1240 727 Келісімдер, айыппұлдар мен

1250,1280 айыптарды есептеу бойынша

есептер, соттың материалдары

Енді кірістердің кему (жабылу) жағдайларын қараймыз.

Бұл жағдайларда кірістер дебет бойынша өтеді. Бұл жерде біз кірістерді жазудың ерекшеліктеріне назар аударуымыз керек.

а) Пайдаға (залалға) кірістерді жабу. Бұл операциялар №6010, 6110-6160, 6210-6280, 6310, 6410-6420 «түскен кірістер» шоттарының дебеті бойынша бейнеленеді. Кірістер жыл соңында шығыс етілетіндіктен, шаруашылық операциялар №6010, 6110-6160, 6210-6280, 6310, 6410-6420 шоттардың дебетіне тек қана №5410 «Есепті жылдың пайдасы (залалы)» шотының кредитінен жасалады. Бұл операциялардың ерекшелігі, олардың жылдың соңында тек қана 1 рет жасалатындығынан тұрады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
6010, 6410-6420 - 571 Нұсқаулардың ережелері
Шығыстар 7 бөлім активті және 8 (№70,71,72,73,74,75,76,77) бөлімшелерден тұрады. Шығыстардың барлық түрлері актив болып табылады және активті шоттарда бейнеленеді.

Олардың келіп шығуын (көбеюін) қараймыз.

Бұл жағдайда олар дебет бойынша өтеді. Бұл жерде біз шығыстар қандай элементтерден пайда болатындығына назар аударуымыз керек.

а) Дайын өнім, тауарлар өткізудің өзіндік құнын анықтау. Бұл операциялар №7010 «Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №1320,1330 шоттардың кредитінен №7010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

жиынтығы, №10 журнал-

ордер

б) Жұмыстар, қызметтер өткізудің өзіндік құнын анықтау. Бұл операциялар да №7010 «Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындардың жиынтығынан келіп шығатындықтан, шаруашылық операциялар №8010 шоттың кредитінен №7010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

жиынтығы, №10 журнал-

ордер

в) Сақтандыру ісіндегі шығындардың өзіндік құнын анықтау. Бұл операциялар да №7010 «Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құны» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №1010,1040 шоттардың кредитінен №7010 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

төлем құжаттары

г) Дайын өнім, тауарларды өткізу бойынша шығыстарға материалдар шығыс ету. Бұл операциялар №7110 «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар өткізу бойынша жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №1310-1317 шоттардың кредитінен №7110 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
7110 - 1310-1317 Материалдық есептер,

жүкқұжаттар

д) Өнім, тауарларды өткізумен айналысатын жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу. Бұл операциялар №7110 «Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар» дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар персоналға еңбек ақы есептеуден пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №681 шоттың кредитінен №7110 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

Дт Кт Құжаттар

есептер

материалдарды шығыс ету

актілері, материалдық есептер

ж) Әкімшілік-басқару персоналының іс сапар шығыстарын шығыс ету. Бұл операциялар №7210 «Әкімшілік шығыстар» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №3340 шоттың кредитінен №7210 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

аванстық есептер

з) Қаржылық ресурстар немесе несиелерді пайдаланғаны үшін сыйақылар есептеу. Бұл операциялар №7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындар мен үстеме шығыстардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №3380 шоттың кредитінен №7310 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
7310 - 3380 Банктің келісімдері, сыйақылар

есептеу бойынша есептер

и) Өткізілген (жойылған) негізгі құралдардың қалдық құнының сомаларын шығыс ету. Бұл операциялар №7410 «Активтердің шығуынан алынатын шығыстар» шоттының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №2410-2417 шоттардың кредитінен №7410 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:

Дт Кт Құжаттар

туралы актілер, жүкқұжаттар

к) Кәсіпорынның корпоративтік табыс салығын есептеу. Бұл операциялар №7710 «Корпоративтік табыс салығы бойынша шығыстар» шотының дебеті бойынша бейнеленеді. Шығыстар корпоративтік табыс салығы бойынша жұмсалған шығындардың жиынтығынан пайда болатындықтан, шаруашылық операциялар №3110 шоттың кредитінен №7710 шоттың дебетіне жасалады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
7710 - 3110 Корпоративтік табыс

салығының есептелуі

а) Жиынтық табыс (залал) шотына шығыстарды жабу. Бұл операциялар №7010,7110,7210,7310,7410,7710,7610,7620 «Шығыстар» шотының кредиті бойынша бейнеленеді. Шығыстар жыл соңында жабылатындықтан, шаруашылық операциялар жоғарыда көрсетілген шоттардың кредитінен тек қана №5410 «Есептік жылдың пайдасы (залалы)» шотының дебетіне жабылады. Бұл операциялардың ерекшелігі олардың жыл соңында тек қана 1 рет жасалатындығынан тұрады. Бухгалтерлік жазу төмендегінше болады:
Дт Кт Құжаттар
5410 7010, 7110, 7210, 7310

7410, 7710, 7610, 7620 Нұсқаулардың ережелері