“Түркістан уалаятының газеті”

“Түркістан уалаятының газеті”

Қазақ баспасөзінің тұңғышы “Түркістан уалаятының газеті”. Ол сол кездегі Түркістан генерал – губернаторының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 сәуірінен бастап, орыс тілінде шығатын “Туркестанские ведомости” газетіне қосымша ретінде аптасына төрт рет (екі саны өзбекше, екі саны қазақша) шығарыла бастаған.

Газеттің редакторы – ұлты башқұрт болса да қазақтың намысын қорғап, сойылын соққан, орыс және шығыстың көптеген тілдерінде еркін сөйлеген, генерал-губернатордың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шаһмардан Мирасұлы Ибрагимов еді. Ал,бұл басылымның аудармашысы, әрі әдеби қызметкері болып Хасен Жанышев, Заманбек Шайхы Әлібеков, Жүсіп Қазыбековтер жұмыс істеген.

“ТУГ”-нің ресми және ресми емес деп аталған басты екі бөлімі болды. Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-жарлықтары жарияланып, үкімдері түсіндірілді, ресми емес бөлімде отырықшылдық, егіншілік, мал шаруашылығы, сауда, ішкі-сыртқы жағдайлар, әдебиет, мәдениет, білім-ғылым, өнер, әйел теңдігі мәселелері қаралды. Оған кезінде газет беттерінде жарияланған; “1731 жылы Қазақстан Россияға өз еркімен қосылды ма?”, “Қазақ жеріне жоңғар, қоқан шапқыншылығы”, “Орыстардың Орта жүзді жаулап алуы”, “Оңтүстік Қазақстанның Россияға бодан болуы” туралы мәселелермен қатар, қазақ даласындағы Кенесары хан, Сырым, Исатай-Махамбет батырлар бастаған азаттық көтерілістердің жазылуы да куә. Онық үстіне тікелей патша жарлығымен қазақтардың ең шұрайлы жерлерінің орыс переселендеріне күшпен тартып алынып беріліп жатуы жөнінде материалдарының жариялануы редакция қызметкерлерінің ұстанған бағыт-бағдарларын көрсетеді.Қазақ тіліндегі шығатын басылымның 1882 жылы ешбір себепсіз жабылып қалуы да осындай істерге байланысты сияқты. “ТУГ”-де ауыз әдебиетінің үлгілері де жарияланып тұрды. Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан, Ыбырай, Абай сияты біртуар перзенттерінің өмірі және еңбек жолдарымен алғаш рет болып танысуларына мүмкіндік жасады.

Басылым беттерінен орыс және еуропа халықтарының өнері мен мәдениеті, ғылым, білім жайында да жарияланған материалдарды да кездестіруге болады. Ал, түрлі проблемаларға арналған ғылыми мақалалар, егіншілік, агрономия, ветеринария, зоотехника туралы ақыл-кеңестер өз алдына бір төбе. Бұл газетте орыс журналистикасының әсерімен заметка, коррспонденция, мақала, фельетон, очерк сияқты баспасөз жанрларының түрлері пайда болды.

“ТУГ” оқу – білім жөнінде, оның маңызы туралы материалдарға да орын беріп, қазақтарды ғылымға қызықтыра білді. Мәселен, 1870 жылдың 10 желтоқсан күнгі кезекті санында күн тұтылатындығын, оның себеп-салдарын жазды. Екіншіден, осы мақалада телеграф жұмысы жайлы баяндай келіп, ол арқылы қиыр шеттен жылдам хабар алуға болатыны, сол кезде Орта Азия мен Ресейдегі 25 қала аралығында осындай телеграф байланысы орнатылғанын және қай қалаға телеграмма жіберудің қанша теңге тұратындығы жайлы тізім берілген.

Басылым “Ғылым хабары” деген айдармен ғылым мен техника жаңалықтарын, Түркістан өлкесінің таулы аймақтарында жердің сілкінгендігін үзбей хабарлап тұрған. Шармен аспанға ұшу, қар мен жаңбырдың пайда болу сыры, аспан әлемі планеталары туралы түсініктер, ғылыми болжамдар жарияланып тұрған. Даңқты саяхатшы Магеланның жердің шар тәрізді екенін дәлелдегені туралы еңбекті қазақшаға аударып басылған.

Басылымда әмеңгерлік, жесір дауы тәрізді ел ішіне бүлік салған әдеп-заңдардың зияндығын әшкерлейтін материалдар да басылып тұрған. Газетте түрлі әдеби жанрлар көрініс тапқан, мысалы, қазақ билерін әжуа еткен сықақ әңгіме, фельетон, очерктің тұлғалық, жолсапар түрлері де алғаш рет пайда болған.

“Дала уалаятының газеті”

Қазақтар “ДУГ” арқылы орыс халқының В.А.Жуковский, А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, Н.А.Крылов, Л.Н.Толстой, Г.И.Успенский секілді атақты ақын-жазушылардың шығармаларымен танысты. Газетке қазақ пен орыс халқының жазба және ауыз әдебиеті шығармаларымен бірге украин, литва, татар, башқұрт халықтары әдебиетінің, сондай-ақ шығыстың “мың бір түн”, “Ләйлі-Мәжүн” тәрізді туындыларынан үзінділер берілді.

“ДУГ” қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларын жинап, бастыруда сондай-ақ орыс әңгіме-ертегілерін аударып жариялауда едәуір ізденістер танытқан. Онда да сол кездегі жағдайға байланысты, жұртқа ой салар түрінде беріп отырған.

Басылымның ауыз әдебиеті үлгілерін жариялауына, әсіресе орыс әдебиетінің аударма үлгілері елеулі әсерін тигізсе керек. Атап айтар болсақ, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтардың аударуымен жарияланған Л.Н.Толстойдың “Ұзақ пен көгершін”, “Бұғы мен қарақаттың сабағы”, “Бұғы”, “Қоян”, “Өтпес пышақ” сияқты мысал-әңгімелердің жариялануы тегін емес еді.

Ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаушы қазақ оқығандары Б.Адықов, Ш.Айманов, Р.Дүйсенбаев тағы басқалар газетке бастырған дүниелерді халықтың ауызша шығармасы деп атап, соңына өз ата-тегін жазса, енді біреулері бұл материалды кімнен, қайда жазып алғанын хабарлап отырған.

Сондай-ақ газет “Редакцияға хат” деген тақырыпта хаттар, арнаулы мақалалар жариялап, қазақ жазба әдебиеті мен әдеби тілін дамытудың көкейкесті мәселелерін қозғады. Авторлар аударма және қазақ ақындарының таңдаулы шығармаларын жинап, не жеке кітап етіп шығару жөнінде пікір алысты.

1. “ДУГ” қазақ ауыз әдебиеті нұсқаларын бастырып отырды ма?

2. Ауыз әдебиетінің үлгілерін жинаушылар кімдер?

3. Басылымның арнайы тілшілері болды ма?

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
7-8 -дәрістер. 1905 – 1907 жылдардағы қазақ баспасөзі.

4.1 “Искра” газеті

4.2 “Қазақ газеті”.

4.3 “Серке” газеті.

1905-1907 жылдардағы бірнеше орыс буржуазиялық революциясы көпшіліктің саяси санасын шыңдаған мектеп болды.Соның нәтижесінде тарихта тұңғыш рет жұмысшы мен шаруа одағы бірлесіп, өздерінің ортақ жауы-патша самодержавиесіне қарсы күреске шықты.

Революция жаңғырығы Қазақстан даласына да жетті. Верный, Әулиеата қалаларының, Перовск, Қазалы, Орал, Ақтөбе, Семей, Петропавл темір жол стснцияларының жұмысшылары мен демократиялық ниеттегі еңбекшілері патша үкіметінің озбырлығына наразылық білдіріп, ереуілдер жасады.Орынбор, Ташкент, Түркістан, Перовск, Жосалы, Шалқар стснцияларында жұмысшылар жұмыс күнін қысқартуды, экономикалық жағдайларды жақсартуды талап етті.Кей жерлерде жұмысшылар жаппай жұмысқа шықпау шараларын ұйымдастырды.Сөйтіп, қазақстандықтар да Бүкілресейлік стачкаға қосылды.

Патша үкіметінің қатаң талап қойып, жіті бақылау жасауы Ресейге марксизм идеясының таралуын тездетті, нәтижеде ол қазақ даласына да кең тарала бастады. Бұл бағытта күнделікті баспасөз үлкен рөл атқарды. Ол революциялық қозғалыстың мақсатын, сондай-ақ жұмысшылар мен шаруалар арасындағы қарым-қатынасты түсіндірумен болды.Соның бірі-жалпыорыстық, большевиктік “Искра” газеті.”Искраны” Ұлытау, Атбасар, Есіл, Ақмешіт маңына, Қарсақпай жұмысшыларына алғаш таратушылардың бірі-Иван Деев пен Сабыр Шариповтар екені тарихтан мәлім.Сабыр Шарипов пен Иван Деевтің көбіне-көп паналаған ауылы орта жүздің Бағаналы елі болған. Бұл елдің сауатты азаматтары “Қазақ” атты Ахмет Байтұрсынов басшылық еткен газетті шығаруға да атсалысқаны деректерден таныс.

“Искраның” тілшілері Ресейде ғана емес, Қазақстанда да болды. Олар қазақ халқының ауыр тұрмысынан хат-хабар, мақала жазып тұрды.Айталық, “Искра” 2-нөмірінде “Ұлы Сібір магистралы бойында” деген авторы көрсетілмеген хат жарияланды. Онда темір жол қоғамы шонжарларын тіс қаққан қасқырларға теңеп, олардың нағыз жыртқыштық бейнесін ашты.

1905 жылы қазан айының аяқ шенінде Петербургте шыққан “Новая жизнь” газеті де қазақ даласына орналасқан әскери бөлімдерде де толқулар болғанын, ол толқулар Ташкент, Жаркент тағы басқа гарнизондарды қамтығанын жазды. “Новая жизнь” газеті 1905 жылғы 1-желтоқсандағы нөмерінде Орал облысы қазақтарының ауыр халі жөнінде корреспонденция жариялап, патша өкіметінің отарлау саясатын сынады.

“Қазақ газеті”.

Ол 1907 жылдың наурыз айында жарық көрді. 2-ақпанда бірінші (пробный) нөмері шықты, газет орыс және араб әріпімен екі тілде, яғни орысша, қазақша жарық кһрді. Редакторы еврей Хаим Сосновский, бастырушысы Қостанайдың қазағы Ешмқханбет Иманбаев болды. “Қазақ газетінің” материалдарынан байқалғандай революцияшыл бағытты қолдады. Ондағы мақсат самодержавиені құлату, буржуазиялық-демократиялық өзгерістер мен бостандық үшін үгіт-насихат жүргізу болды. Бұл оның прогресшілдік рөл атөаруды көздегені байқалады.Патша үкіметі шет аймақтардағы ұлттардың наразылығын күшейтеді-мыс деген сылтаумен “Қазақ газетін” бірінші нөмерінен бастап мүлде жабуының өзі біраз жайды аңғартса керек.

“Серке” газеті.

“Серке” газеті –1905-1907 жылдарда Ресейде болған бірінші революция екпінімен шыққан баспасөз түрінің бірі. “Серке” газеті 1907 жылы қазақ оқушыларына арналып, Петербургте шығып тұрған “Ульфат” газетіне қосымша ретінде Шәймерден Қосшығұловтың басқаруымен, Хажы Ибрагимовтың редакторлығымен шыққан. Патша орындарының рұқсаты бойынша алғашқыда екі жетіде бір шығатын болып ашылса да, бірақ “Серкенің” екі нөмері ғана шығып, тоқтап қалған. Жазылу бағасы бір жылға 2 сом, жарты жылға 1 сом 25 тиын, жеке саны 10 тиын. Газеттің шығуы жайында Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасында Ш.Қосшығұловтың айтуымен жазылған қолжазба бар. Ол жазбада “Серке” газетінің 3-4 нөмірі шығып тоқтағанын, “серке” сөзінің мағынасы боранда қой бастайтын көсем мағынасында қоланылғаны туралы айтылған. Газеттің жабылу себебін тиісті орындардан сұрағанда, олар: “Серке” газетінде кейбір мақалаларда қазақ халқын үкіметке қарсы үгіттеу бар, содан ұсталды деп жауап берген.

Ал, бүгінгі таңда бұл газеттің жабылуына басты себеп белгілі ақын-журналист М.Дулатовтың “Жастарға” атты өлеңі мен “Біздің мақсатымыз” деген мақаласының жариялануы болды деген дерек бар.

Бұл басылым 1907 жылдың 4-қаңтарынан 27 сәуіріне дейін Орынбор қаласында жарық көріп тұрды. 31-нһмері шыққанда патша үкіметі оның өмір сүруіне тыйым салды. Газеттің редакторы большевик Хусаин Ямашев болды. Оны “Пролетарий” газеті “ұлтшылдық дегенді білмейтін нағыз социал-демократ”,- деп бағалады. Газет ислам дініне қарсы атеистік көзқарас танытты.

1905-1907 жылдары Ресейде болған бірінші орыс буржуазиялық революциясы шығыс халықтарының да арасында ұлт-азаттық, мәдени-ағартушылық қозғалыс тудыруға әсер етті. Ресеймен және басқа елдермен ерте араласып, өнер мен білімге қазақтардан гөрі бір табан жақын тұрған татарлармен біздің бабаларымыздың қандас әрі аралас-құралас болуы Қазақстанда да мәдени-ағарту жұмыстарының жандануына белгілі дәрежеде септігін тигізді. Бұлай дейтініміз, сол кезеңде Қазан, Уфа, Троицкі баспаханаларында едәуір қазақ кітаптары басылып шықты. Сондай-ақ, мұғалімдер дайындайтын Уфадағы “Ғалия”, Троицкідегі “Расулия”, Орынбордағы “Хусаиния” семинарияларында және башқұрт, татар медреселерінде қазақ жастары оқыды.

Мысалы, 1906 жылы ашылған Ғалия медресесін 1916 жылға дейін 930 шәкірт аяқтаса, соның 154-і қазақ жастары болған. Онда тәрбиеленіп, білім алған жас мұғалімдер Қазақстанның Алматы, Қапал, Қызылжар, Семей, Өскемен, Зайсан және басқа уездерінде төте оқу мектептерін ашып, бала оқытуға кіріскен.

Кезінде Ғалия медресесінде оқыған башқұрттар “Парлақ”, татарлар “Аң”, черкестер “Ләгуә”, қазақтар “Садақ” деген қолжазба әдеби журналдар шығарып тұрған. Уфа қаласында 1915 жылдың 9 қарашасынан шыға бастаған бұл басылымның ұйымдастырушы, шығарушылары – Бейімбет Майлин мен Жиенғали Тлепбергеновтар болды. Бірақ Б. Майлиннің науқастанып еліне қайтып кетуіне байланысты “Садақты” 1915 жылғы 3-санынан бастап Ж.Тлепбергенов редакциялайды да, шығарушы міндетін “Қазақ ұйымы” атқарады. “Журналымыздың мақсаты – оқуға кеткен қазақ жастарына жол-жоба көрсетіп, қалам ұстауды сөз жазуды үйрету, өткендегі өмірдің жақсылық жағын өнеге етіп, жаманшылығынан безіндіру болып табылады”, - деп жазды редакция алқасы.

Шындығында “Садақтың” 1-санынан бастап, соңғы 15-санына дейінгі аралықта екі жыл қатарынан новелла тәрізді қысқа әңгімелер, көлемді повестер, очерктер, сықақ этюдтар, жас ақындардың өлеңдері, сын пікірлер, қазақтың ауыз әдебиетінің нұсқалары молынан жарияланған. Бұған себеп журнал редакторы Ж.Тлепбергенов авторларға талап қоя білгіш, іскер басшы болған. Ол материалдармен мұқият танысып шыққан соң, құнсыздарын ешкімнің көңілдеріне қарамай, авторларына қайтарып беріп отырған. Мысалы, ол бір авторға “көп ойланып жазсаңыз да, сөзіңізде көрініп тұрған кемшілік бар. Келісті сөздер жазсаңыз келешек санға кіргізерміз” десе, “Ертеңгі жазушыларға” да “Еріккенге ермек деп, елдегі жоқты жаза бермеңіз” – деп ескерту жасаған.

Бұл қолжазбаның қазақ елінде емес Уфа қаласында шығып тұруы, әрине, ондағы Ғалия медресесінде оқитын қазақ жастарына елдегі болып жатқан түрлі оқиғалардан толық мағлұмат бере алмады, алайда олар халықтық бағыт ұстанған партиялар мен осы партиялардың “Қазақ”, “Бірлік туы”, “Сарыарқа” сияқты органдарының оң істерінен хабардар етті. Бұл жөнінде Қ.Бекқожин кезінде “Оның үстіне ол дәуірде шығып тұрған, алашордашылардың “Қазақ” газеті және басқа сондай баспасөз органдары олардың басын ұлтшылдықпен уландырады. Жалпы ұлт-азаттық қозғалысымен рухтанған Ғалия шәкірттері қазақ ұлтшылдарының буржуазиялық ұлт автономиясын құрмақ болғанын жақтап қателесті”, - деп жазды.

Бүгінгі күн тұрғысынан қарасақ зерттеушінің бұлай деп жазу себебін ілгеріде айттық, енді қайталап жату артық болар. Шынтуайтына келгенде бұл редакция ұжымының ұлтжандылығын көрсететін ерекше қасиеті болатын. Мысалы, осыған байланысты “Садақтың” 1917 жылғы 18 қарашадағы 4-санының соңғы бетінде басылған бір хабарда Омбыда оқитын қазақ жастары “Бірлік” атты жаңа қауым ашыпты, басқармаға орысша басылған жарғысы келді, қауымның мақсаты халық арасында білім тарату, сонымен бірге халық әдебиетін жию екен деген делінген. Бұл қауымның жұмысына игі тілек білдіре келіп, басқарма “мұндағы шәкірттердің ағза (мүше) болып жазылуы оң, жарғыны оқып көруге береміз”, - деп мәлімдеген.

Кейіннен “Бірлік” ұйымы туралы С.Сейфуллин “Біздің программалық және көздеген мақсатымыз – қазақ арасында мәдени-ағарту жұмысын жүргізіп, қазақ әдебиеті арқылы патша өкіметінің қысымшылығына қарсы идея тарату еді”, - деп жазды. Шындығында Шәймерден Әлжанов белсене қатысқан бұл ұйым мүшелері кейіннен осылай етті де. Олар патша өкіметінің реакцияшыл саясатын әшкерелейтін листовкаларды кішкене пресс машинаға бастырып, қазақ арасына таратқан.

Міне, сөйтіп “Бірлік” ұйымының жарғысын бастырмай, басқармаға келіп танысыңдар деуінің өзі-ақ “Садақтың” оған іш тартып, тілектес болғанын көрсетеді.

Қолжазба бетінде жарияланған материалдар түрлі мәселені қамтыған. Мәселен, алдымен Ж.Тлепбергеновтың еңбегіне тоқталып көрсек. Себебі, Жиенғали өзінің тырнақалды өлең, әңгіме, мақалаларын осы журналда жариялап, ұстаздық, ақындық, жазушылық қызметін бастады. Мысалы, ол “Жазғы көш” деген әңгімесінде жайлауға көшу сәтін, жол бойғы қыз-жігіттердің ат жврыс, көкпар ойындарын, шырқаған әндерін нанымды суреттейді. Әсіресе, оның байдың жылқышыға ұрсып жатқан сәтін, жастар думанына торы шолақ атын тақымдай шаба жөнелген кедей баласының жақын қылығын бейнелеуі де сол кездегі ауыл бейнесін көз алдыңа айқын елестетеді.

Екінші мәселе Ж.Тлепбергеновтың сыншылығы туралы. “Садақтың” 1917-1918 жылдардағы оныншы санында қатарынан Халелидден Жүсіпұлы Сарталиевтің “Мақтым” деген ұзақ повесі жарияланған. Міне, Жиенғали осы шығармаға талдау жасап, сын жазу барысында оның кемшіліктерін, роман дәрежесіне жете алмағанын, егер қайта құрып өңдесе баспаға ұсынуға болатынын атап көрсеткен.

Журнал өз оқырмандарының деңгей-сипатын ескере отырып оқу-ағарту ісіне баса көңіл бөлген. Журналдың 1917 жылғы бес санында жарияланған “Мұғалімдік туралы” деген екінші бір үлкен мақаласында прогресшіл педагогиканы және озат ағартушылық идеяларды насихаттады. Алдымен ол медресе бітіріп шығатындарға “бұрынғы алдаушы, сатылғыш арамза молдалардың ізіне түсіп кетпеуді” айтады. Екіншіден, жаңа әліппемен төте оқытатын мұғалім балаларға мейірімді қарап, білім негіздерін және жазуды бірге үйретуге, жұрт алдына тәртіпті, ұстамды болуға тиістігін ескертеді. Сондай-ақ, Ж.Тлепбергенов мұғалім тек балаларды оқытумен тынбай, ел арасында мәдени-ағарту жұмыстарын, атап айтқанда сауаттандыру, газет, кітап оқып беру, мұғалімдер дайындайтын курстар ашу сияқты шараларды жүзеге асыруға тиіс екендігін, бұл жаңа, халықтық мұғалімдердің ардақты борышы екенін жазады.

“Садақта” қазақ халқының ұлы ақыны – Абайдың жастарға арналып жазылған бірнеше нақыл сөздерімен қатар, “Желсіз түнде жарық ай”, “Білімдіден шыққан сөз” сияқты махаббат, тәлім-тәрбие жөніндегі жыр жолдары да басылып тұрған.

“Садақ” материалдарын идеялық тұрғыдан қарағанда бірен-саран ала-құлалық болғанын да айтпай кетуге болмайды. Редакция ұжымындағы жастардың сол кездегі саяси өмірдегі өзгерістерді түгел жаңалық деп қуана қарсы алғаны да бар. Бұл кінәсі де, күнәсі де емес, саяси өрелерінің саясыздығы деп білу керек. Мәселен өзінің соңғы 1918 жылдың 10 ақпанында шыққан санында Орынборды большевиктер алғандығы туралы хабарда: “Бұл қадірлі жаңа жолда біздің қазақтан да жоқ емес еді. Ғалибек Жанкелдин деген кісі большевиктерді ертіп келіп “Қазақ” басқармасын жаптырды. Бұл уақытта ондағы мырзалар қазақ ішіне қашып кеткен еді. Ғалибек “Қазақ” басқармасын тінтіп, жаңа шыққан “Қазақтың” бір нөмір газетін “Баяғыдан бері сен біздің аяғымызға қандай тұсаулар салмадың!” – деп, қосқалдап тұрып айырып-айырып тастапты” деп қуана жазуы соның айғағы болса керек. Тегі, осы жолды жазып отырған редакция ұжымы бұл істің өз басына да төніп отырғанын түсіне білу үшін де саяси сауаттылық керек еді.

Сонымен қорыта айтқанда “Садақ” қолжазба күйінде болса да қазақ баспасөзі тарихынан өз орынын алатыны даусыз. Біріншіден, қалам ұстаған медресе жастарына жазу рөлін атқарады, екіншіден, қазақтың көркем әдебиеті кадрлерінің өсіп жетлуіне ықпал етті.
Бақылау сұрақтары:

1. “Серке” газеттің жабылуына басты себеп не болды?

2. “Қазақ газетінің” редакторы кім?

3. “Искра” газеті қандай бағытты ұстанды?

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
9-10 - дәрістер. «Айқап» журналы және оның идеялық бағыты.

5.1 “Айқап” журналының қазақ журналистикасындағы орны.

5.2 “Айқап” журналының шығарушылары мен редакторы.

5.3 Журналдың жабылу себебі не?

“Айқап” журналының алғашқы саны Троицк қаласында 1911 жылдың қаңтарында жарық көрді.Оның шығарушысы,редакторы демократ ақын, жазушы Мұхаметжан Сералин болды.Ол журналды алғаш жұрттан қарызға алып, пайда серіктікке пай жинай жүріп шығарды.Біраз уақыттан соң журнал өз қаржысымен шыға бастады,оған жәрдемдесушілер де табылды.Дегенмен қаржының тапшылығынан алғашқы жылы айына бір реттен, кейде шағын көлемді болып жарық көрді.

Жәрдемдесушілер көбейіп және өзі қаржыға ие болғаннан кейін, яғни 1912 жылдан бастап журнал айына екі реттен, 12-24 бет көлемде шықты. Профессор Қ.Бекқожиннәң дәлелдеуінше “Айқаптың” тиражы 1000 дана болған.Жалпы, журналдың бес жыл ішінде 89 саны жарық көрген.

“Айқаптың” алғашқы санындағы “Қызмат иесі мырзаларға” деген мақалада: “Журнал шығарудағы мақсат атақ шығару, білім сату емес, халыққа қызмет ету болды... Журналымызға “Айқап” деп есім бердік... Біздің халықтың “Айқап!” демейтұғын қай ісі бар! “Қап!” дегізген, құпияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз өкінішімізге лайық “Айқап” болды,- деп жазылды.

“Айқап” әр материалдың мазмұны мен тақырыбына жете көңіл бөліп отырды. Бірінші бетіне елдің ішкі өмірінле болған жаңалықтар, ресми хабарлар, екінші, үшінші беттерінде “Ашық хат” деген айдармен оқырман хаттарын жариялаған. Проблемалық мақалалар (жер туралы, сьезд, сайлау т.б тақырыптар) бойынша 4 – 6 беттерде орналасқан. “Фельетон”, “Хабарлар” бойынша айдарымен материалдар журналдың орта тұсынан орын алған. Ал шетел жаңалықтарын , көңіл айтулар мен басқармадан ескертулерді , жаңа кітап туралы рецензияларды журналдың соңғы беттерінен оқуға болатын.

“Айқаптың” , “Өлең-жыр” , “Фельетон” , “Хабаршыларымыздан” , “Ашық хат” , “Басқармадан жауап” деп аталған тұрақты айдарларының болуы оның жұмысындағы ұқыптылықты , жүйелікті танытады. Журналдың безендіру мәселесіне де жете көңіл бөлгенін жоғарыдағы айдарлар бойынша жарияланған материалдардан ацқын аңғаруға болады.

Журнал бетінде кейде “Одан-бұдан”, “уақиғалар”, “Мұсылмандар түсінуге тиісті мәселелер” деген айдарлар бойынша да материал жарық көрді. Кейін оларды алмастырған “Хабаршыларымыздан”, “Хабарлар” айдарлары журналдың соңғы кезіне дейін тұрақты шығып тұрды.

“Айқаптың” хатшысы болып 1911-1912 жылдары Әкірам Ғалимов, 1913-1914 жылдары Сұлтанмахмұт Торайғыров істеді. Қызметкер , тілші, автор болып Жиһанша Сейдалин, Спандияр Көбеев, Сәкен Сейфулин, Бейімбет Майлин, Сәбит Дөнентаев, Бақытжан Қаратаев , Молдағали Жолдыбаев, Бекмырза Бекжанов, Есенғали Хасаболатов т.б. қатысты.

“Айқап” және оның редакторы сол кезгі саяси-әлеуметтік мәселенің ең бастысы- жер мәселесі екенін жақсы түсінген. Мұны олар бектік-феодалдық құрылысқа қарсы күрес барысында батыл көтере білді,

“Айқап” қазақ байларының озбырлығын, еңбекшілердің үстем тапқа, самодержавиеге наразылығын, ашу-ызасын білдіретін материалдар да жариялады.
Бақылау сұрақтары:

1. “Айқап” журналының алғашқы саны қай қалада жарық көрді?

2. “Айқаптың” хатшысы болып 1911-1912 жылдары кім болды?

3. “Айқаптың” хатшысы болып 1913-1914 жылдары кім болды?

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.
11-12 - дәрістер. «Қазақ» газеті.
6.1 “Қазақ” қоғамдық-саяси газет.

6.2 “Қазақ” газетін шығарушылар.

“Қазақ” – қоғамдық-саяси және әдеби газет. 1913 жылы 2 ақпаннан бастап Орынборда аптасына бір рет, 1915 жылы аптасына екі рет шығып тұрған. Тиражы 3000, кейбір мағлұматтарда 8000-ға жеткен. Бірінші редакторы – белгілі ғалым, жазушы, қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов, екінші редакторы – қоғам қайраткері, жазушы Міржақып Дулатов, бастырушысы Мұстафа Оразаев, кейін “Азамат” серіктігі болған. Газеттің басылып шығуына алғаш қаржы жинастырып, әрі қалтасынан қаражат шығарған Ахметишан Оразаев болған. Ахаң газетке автор ретінде де қатысып “Қызылқұм елінде” деген секілді мақалалар да жарияланып тұрған. Хусаинов - Каримов баспаханасында басылып тұрған. Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзақ Жәнібеков. Барлығы 265 нөмірі жарық көрді.

Газетте XX ғасырдың басындағы қазақ жұртының саяси-әлеуметтік өмірінің ең түйінді мәселелеріне, шаруашылық жағдайына, жер мәселесіне, басқа елдермен қарым-қатынасына, оқу-ағарту, бала тәрбиесіне, әдебиет пен мәдениет, әдет-ғұрып, салт-санаға, тарих пен шежіреге арналған Ә.Бөкейхановтың, Ш.Құдайбердиевтің, М.Жұмабаев пен С.Дөнентаев, Б.Майлин, С.Торайғыров, Ғ.Қарашев, А.Мәметов, Б.Серікбаев, Р.Малабаев, Қ.Қоңыратбаев сынды әдебиетіміздің дамуына үлесін қосқан ардақты ағаларымыздың ғылыми шығармалары, әңгіме өлеңдері басылып, аудармалар туралы сын мақалалар мен қатар Л.Толстойдан, А.Чеховтан, М.Лермонтовтан, В.Короленкодан, И.Крыловтан алғашқы аудармалар жарық көрген.

“Қазақтың” басты бағыты ағартушылық мәселесін қамтыды. Өнер, білім жағынан қалың қазаққа бас-көз болды. Мысалы, “Оқу жайы”, “Қазақша оқу жайы” атты мақалалар оқудың мән-жайын, маңызын, әсіресе, “Қазақтың шаруасына, бір жақтан надандықтан кемшілік келгенде, екінші жақтан білімсіздігін көріп тұрғандар басынып, елдігінен, теңдігінен қалдырып, тиісті сыбағасына қиянат істеп тұрғаны санасы бар қазаққа ескерерлік іс еді. Бұл заманда қол жетпегендерді теңдікке жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер-білім, сол өнер білімге мезгіл өтпей тұрғанда үйренсек, тұрмысымызды түзетіп, басқалардың аяқ астында жаншылмас едік, біз де өз алдымызда бір жұрт екенімізді білдірер едік”, - десе, “орысша оқу орыс қолтығында тұрған жұртқа керек, қазақша оқы, жаза білген соң, шама келсе орысша да білу керек”, - дейді. Газет 1913 жылы жарияланған материалдарында оқудың мән-жайын, маңызын айтып көпке түсіндіруге тырысса, екінші 1914 жылғы “Бастауыш мектеп” (№ 61), “Мектеп керектері” (№ 62), “Оқу мезгілі” сияқты мақалаларында мектеп, медресе жайларын нақты көрсетіп, мұқтаждарын айтады.

“Қазақ бастауыш мектебі қандай болуы керек?” және “Ол мектептердің қажеті не?” деген сауалдарға қазақтың ұлы ағартушысы А.Байтұрсынов XX ғасырдың басында-ақ: “Правила бойынша, қазақ тілімен, қазақ әрпімен бастап оқыт деп отырған балалардың ата-анасы жоқ, халықтың өз тілімен, өз әрпімен оқығанын әкімдер жақтырмайтын болған соң, учительдер өз беттерімен ана тілімен, ұлт әрпімен бастап оқытамыз дей қоймады. Сөйтіп, правила қағаз жүзінде бар болса да, іс жүзінде жоқ. Бұл айтылғанның бәрі де үкімет өз пайдасын көздегендіктен істеліп тұрған жайлар. Бастауыш мектептер жалғыз хүкімет пайдасы үшін болмай, халық пайдасы үшін де боларға керек. Хүкіметке керегі – мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде, бір жазуда болу, әр халыққа керегі – өз діні, тілі, жазуы сақталу. Солай болған соң бастауыш мектеп әуелі миссионерлік пікірден, политикадан алыс болуға керек, яғни, қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек” – деп жауап берген болатын.

Жоғарыда біздер “Қазақты” қоғамдық-саяси газет деп атадық. Үйткені редакция алқасының үкімет саясатының жазылуына көп мән бергендігі байқалады. Ондағы басты мақсат – қазаққа үкімет жайын, оның не екені, мүдделері түсіндіріліп, жиылыс-мәжілістер талқылаған басты мәселелермен таныстыру еді. Мысалы, “Г.Дума” (1915 жыл, № 145), “23 қаңтар” (1913 жыл, № 98), “30 қаңтар” (1915 жыл, № 100), “Орынбор, 22 ақпан” (1915 жыл), “Г.Дума ашылды” (1916 жыл, № 169), “Г.Дума” (1916 жыл, № 179), “Дума һәм хүкімет” (1916 жыл, № 207) атты материалдарда мемлекеттік дума кеңес жұмыстары жөнінде жан-жақты түсінік берілген.

Басылымда бұл мақалалардың көпшілігін Ә.Бөкейханов “Қыр баласы” деген бүркеншік атпен жазған. Мәселен, оның газеттің 1914 жылғы 49-нөмірінде бүркеншік атпен жариялаған бір мақаласынан: “Мұның ғылымды кісілері неше түрлі закон жобасын кітап қылып басып шығарады, сөз білгіш ғылымдының қызметі кітап басқан, шығын партияның депутаттары қанша закон жобасын кіргізді. Осы закон жобасының бәрін жалғыз депутаттар емес, Г.Думада жоқ, сыртта жүрген партияның ғылымды білгіш қосылып жазады. Жұма сайын Г.Думада қарайтын кезекті закон жобаларын депутаттар пара жарыс қылып, қарап өтеді. Осы пара жарыста тағы білгіш, ғылымды партияның кісісі болады”, - деп жазды.

Өзге мақалаларда Дума кеңесінде қаралған басты мәселелердің бірі – соғыс барысы, қару-жарақ жайы сөз болады. Мәселен, газет 6 тамызда болған дума ақсақалдарының кеңесіндегі “Дума таралуға тиіс пе, жоқ па?” деген жайдың тексерілгенін айта келіп, әртүрлі партия өкілдерінің сөздерін қысқаша түрде беріп отырған. Төрағаның көпшілік думаны таратпау керектігін, үдету жағында болғанын мағлұм етеді, әрі кеңес қаулысының мынадай: 1) табысқа қарай салық салу; 2) мемлекеттік банкінің правосын арттыру; 3) босқындарға жәрдем; 4) екінші разряд опалчиндері соғысқа алу және т.б. жобаларды қабылдау туралы тоқтамға келгенін атап көрсетті.

“Қазақтың” ерекше атап өтерлік тағы да бір маңызды қызметі оның денсаулық мәселесіне ыждағатпен ден қоюын айтар едік. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында қазақ жерін оба ауруы меңдеп, адамдардың көп өлгені белгілі. Осы орайда газет жұмысына Ахмет, Әлиханмен бірдей атсалысқан публицист М.Дулатов денсаулық ішінде халықты апатқа ұшыратқан оба ауруына байланысты “Чума жайынан”, “Чума сиезінен” атты материалдар жариялап, қазақ халқының қайғылы қасіретін былай деп көрсетеді: “Орал облысындағы қазақтың саны 6 жүз мың, неше жүз шақырым жерге жайылған осынша халыққа хүкіметтің қойғаны 3 дәрігер. Бәлкім үштен де кем болар еді, егер Орал облысында мұнан бұрын чума болып шошытпаған болса, Жаздыгүні басталған дертті хакімдер қазанның аяғында білді, сонда чумаға қарсы қару қылуы чума қазақ жерінен казак-орыс (Калмыкова) жеріне ойысып бара жатқан соң болды деуге болады” деп, өкіметтің індетті насырға шапқанда ғана қолға ала бастағанын айтады.

Одан әрі автор: “Санитар отряд келгенше дерт 14 орында білініп, айналасы 80 шақырымдық қазақ даласына жайылып кеткен. Сол жерлік хакімдердің бар күштерін жұмсаған нәрсесі казак-орыс жеріне дертті жібермеу болғанын, сол үшін білініп тұрған жерлерді айнала қаматып күзеттіріп қойғанын жасырмайды. Дертке қарсы тұруға жіберген 4 дәрігер еш көмекшілерсіз, құралсыз. Бұл төрт доктордың екеуі қазақ, екеуі орыс: Халел Досмұхаметов, Даулетия Бағалиев; Кольцов пен Калинин”.

Оба әуелі басталып, күшті болған жері Есентөбені қоныс қылып отырған қазақтың жартысы қырылып бітті. 306 адамнан 154-і ғана тірі. Одан дерт Тұмантөбеге жалғасып мұнда 33 кісі, әрі Қалмықовқа ауысып, онда 13 кісі өлген. Үш күннің ішінде Есентөбеде 120 қазақ өліп, бұларды көметін кісі болмай қалған”, - деп ашына әңгімелейді.

Бұл патша саясатының шет аймақтарда тұратын ұлттарға жасап отырған кезекті қысастығының бірі еді. Міне “Қазақ” газеті осының бәрін қорқып, үрікпестен ашық жазып, халықтың санасын оятуға күш салды.

Халқымыздың тарихында әлі күнге дейін толық түсінік таппай келе жатқан жағдайдың бірі – патша үкіметтің 1916 жылғы бұратана халықтардан солдат алу мәселесі. Міне “Қазақтың” ұлтшыл-байшыл атанып, ұзақ жылдар бойы қараланып келуі осындай жайларға да байланысты болатын.

Ашығын айту керек, Қ.Бекқожин “Қазақ баспасөзі тарихының очеркі” атты еңбегінде басылымның жарық көру мақсатын Троицк қаласында шығып тұрған прогрессивтік бағыттағы “Айқап” журналына кереғар бағыт ұстанушы орган ретінде көрсе, 1982 жылы қалың оқырман қолына тиіп, күні кешеге дейін академиялық еңбек болып саналып келген “Қазақ ССР тарихының” 3-томы ,,... 1916 жылы 25 июньде тылдағы жұмыстарға мобилизациялау туралы патшаның указы жарияланысымен-ақ қазақтың буржуазиялық ұлтшылдарының лидерлері бірқатар кеңестер өткізіп оларда патша өкімет орындарына көмек көрсету жөніндегі шаралар белгіленді. Патша әкімшілігінің рұқсаты бойынша 1916 жылғы 7-августа Торғайда Қазақстанның бес облысы – Ақмола, Жетісу, Семей, Орал және Торғай облыстары өкілдерінің кеңесі шақырылды. Кеңесте феодалдық-рулық жоғарғы топ көтерілісшілер қозғалысына өздерінің дұшпандықпен қарайтынын және патшаның жігіттерді тылдағы жұмысқа мобилизациялау туралы указын қолдайтынын мәлімдеді. Дін басылары да реакцияны қолдап шықты”, - дей келіп “Қазақ” газетінің 1916 жылғы 8 шілдедегі нөмірінен “Патшаның бұйрығы – ақиқат, сондықтан оған қарсы тұруға болмайды... Сол себептен де біз патшаның бұйрығын орындамай отыра алмаймыз” деген цитатасын келтіреді. Аңдап қарасақ, бұл үшін шын пиғылдан туған пікір емес, кешегі кеңес үкіметті жылдарында қызыл империяның идеологиясына қарай жазылған саясаттандырылған баға еді.

Өйткені, “Қазақтың” патшаның бұл бұйрығын алақай салып, қуана қарсы алмағандығына оның бетінде жарияланған түрлі материалдарды оқи отырып, көз жеткізуімізге болады. Мысалы, газеттің 1916 жылғы 207-нөмірінде жарияланған мына екі мақалаға назар аударып көрейікші. Алғашқы мақала “Торғай облысы Ырғыз һәм Торғай уездерінің бас хүкіметінің бұйрығы” деп аталады. Онда, “25 июньде шыққан патша жарлығы бойынша” мемлекеттегі бұрын ғаскерлік қызметінен азат бұратана халықтар соғыс желкесіндегі жұмысқа шақырылды.

Бұратаналардың көбі, патша жарлығына сөзсіз көніп, кісілерін беріп те қойды. Дәл осы күні мыңдаған сарт, бурят, қазақ жігіттері соғыс желкесіндегі жұмысқа кірісіп, ондағы майданға керек солдаттарды босатты.

Жалғыз-ақ, кейбір бұратаналар, олардың ішінде патша пәрменімен менің қол астына тапсырылған Ырғыз һәм Торғай уездерінің қазақтары шақыруға ризалығымен өздері ғана келіспеулерімен қоймай, өзгелерді де қорқытып, күш жұмсап, мемлекет борышын өтеуге жібермей қойды. Патша жарлығына мойын ұсынбаған қазақтарды табуға һәм лайықты жазаларын беруге қам қылынды. Ал желіккен ағайындарынан қорыққандығынан ғана шақыруға келмеген қазақтар енді тоқтаусыз төменгі көрсетілген орындардың біріне қаралуға келсін деп бұйырамын.

Кісі беріп бітірудің ең ақырғы срогы 15 январь 1917 жыл. 15 январьдан кейін шақыруға келмеген еркек жанның бәрі қалмай жасын айыру үшін қаралады һәм жасы 19 бен 31 арасында болып шақыруға келмегендер ауру-суына қарамай тегіс сотқа беріледі. Патша жарлығын орындамағаны үшін.

Қаралатын жерлер Ырғыз, Торғай қалалары һәм Шалқар поселкесі.

Ырғыз һәм Торғай уездерінің іс хакімі:

Генерал-лейтенант Тулин”, - деп қол қойылған.

Екінші мақала “Торғай һәм Ырғыз уезінің халқына!”деп берілген. Мұнда “Өздеріңе мағлұм, Россия қол астындағы ғаскерлік қызметінен азат халықтарды, оның ішінде біздің қазақ халқын соғыс жұмысына алуға 25 июньде патша жарлығы шықаннан бері бес ай өтті. Сонан бері халықтардың көбі келіп кісілерін берді”. Бірсыпыра халықтар, мысалы, Түркістан сарттары әуелдегі кезде шошынып, бізді жұмысқа алмайды, солдатқа алады деп көнбей қарсылық қылды. Бұл қарсылық қылғандарды аз күннің ішінде ғаскер шығып, қуғынға ұшыратты. Жинақ деген жердің 20 мың халқы жоқ болды. Тірі қалғандары босып кетті. Мал-мүлік, шаруадан айырылды. Жетім-жесір қалды, жер-суы қазынаға кетті. Сөйткенмен, бұл Түркістан халқы да патшаның құрығынан құтыла алмай, ақырында көнді, жігіттерін берді. Жетісуға қараған қырғыз халқы да көнбеймін деп, тау-тасқа, сай-салаға паналап қашты, ақырында олар да бүліншілікке ұшырап, бұл күнде қырғынға ұшырап жатыр.

Бұл елдердің бүлік басылары да военный сотқа беріліп, асылды, атылды. Биылғы күзде көнбей жанжал шығарған Түркістан сарттары һәм Жетісу қырғыздарынан алынған жігіттер бұл күнде міндеттерін Орынборда өтеп жатыр. Ақмола, Семей облыстарының кейбір уездерінде қазақтар шошынып қашқан екен, елге ғаскер көп күш жұмсайтынын көрген соң, текке жүрмелік, қатын-баланың көз жасына қалмалық, жазықсыз қан төктірмелік, бәрібір құтыла алмаспыз деп, олардың көнгендігі бізге белгілі болып отыр.

Міне, біздің Торғай һәм Ырғыз уездерінен 15-20 октябрьден бастап кісі алынбақшы еді, жастар келмеді. Сондықтан елге неше мың ғаскер, зеңбірек, пулемётпен шығып тұр. Жақсылықпен көнбесеңіздер, патша жарлығына мойынұсынбағандық, законге қарсылық деп күш жұмсалмақ. Бұл анық. Көнбесеңіздер Жетісу, Жизақтың күні сендердің де бастарыңа туады. Қырғын болады, босқа қан төгіледі, шаруа күйзеледі. Жұрттың жұрттығы, берекесі кетеді. Соның үстіне ғаскер көндіреді, алмай қоймайды. Қатын-бала бір қырылады, жігіт екі алынады. Бүлік басылары военный сотқа беріледі, асылады, атылады. Бұл хатты жазушы – біздер өз балаларың, өз тумаларың жанымыз ашиды, қаьырғамыз қайысады. Біздің ата-ана, туған-туысқандарымыз іштеріңізде. Бізді қазақ баласы, қанына тартады, жаны ашиды десеңдер, тіл алыңдар: қан төкпеңдер, қарсылық қылмаңдар, алынатын жастар басын қорғаймын деп, үйдегі кемпір-шал, қатын-баланың обалына қалмасын! Бізді орысша оқып, орыс арасында жүр, біздің пайдамызды айтпас деп ойлайтындарың бізді құдай мен аруаққа тапсырыңдар: біз газет арқылы болсын, ауызша да болсын, бұрын сан рет айтқанбыз, көнбесеңдерелге бүліншілік болады, ғаскер шығады, түбінде алмай қоймайды дегенбіз. Сол айтқанымыз, міне келді. Бұған біздің көзіміз бұрыннан жеткен. Әлде болса да бізді осы елдің баласы екен дейтін болсаңдар, біздің ең соңғы қысылғандағы ақылымызды алыңдар, түбінде іс өткен соң өкінгеннен пайда жоқ. Өлген тірілмейді, өшкен келмейді.

Біздің естуімізше, бұл жұмысшылар жеке ұсталады, қатерлі жерлерге барады, біз кеткен соң тірі қайту жоқ,. Онан да өз жерімізде өлеміз деген ел арасында лақап қорқыныш тараған. Бұл бекер. Басқа облыстардан Жетісу, өзіміздің көрші Қостанай, Ақтөбе уездерінен алған жігіттердің барған жерінен басшылары да бізге ауызекі жолығып тұр. Ондай қорқыныш жоқ, жай-күйлері жақсы, бекер қорыққан екенбіз деседі.

Ал халық, біздің бар айтарымыз осы. Желікпеңдер, қор болмаңдар! Құдайдың жазғанын, патшаның жарлығын екі етпеңдер. Ел иесі жақсылар, ақсақалдар, түсінікті жастар! Ойланыңдар, түсінбегендерге тоқтау салыңдар, жұрттың обалына, көз жасына қалып жүрмеңдер! Әркімнің ниет, көңілі бір аллаға аян. Бізге сеніңдер. Біз білгенімізді айттық, борышымыздан құтылдық! Көре-біле тұра айтпады, бізді отқа салды деп жүрмеңдер!”, - деп Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сейітқазым Қадырбаев, Мұхаммедияр Тұнғанчиндердің аты-жөндері жазылған.

Бұлай деп жазу, өз-өзінен көрініп тұрғанындай, босқа қырылмай, патшаның оғына ұшпай елдегі халықты аман сақтап қалу ниетінен туған еді. Ал оны бұрмалаушылар “Қазақ” газеті патшаның жетегінде кетті дегенге дейін барды.

Міне, елім деп еңіреген осы азаматтар ақыр соңында қалың қазақты шошытып, үрейлендірген солдаттық туралы қазақ халқының пікір-тілегін хүкіметке, думаға жеткізу үшін олармен сөйлесіп, жай-жапсарды түсіндіру үшін әр облыстан бірер өкіл жіберуге ұйтқы болады.

“Г.Дума солдаттың мәселесі” деп аталатын мақала авторы М.Дулатов халықтың әлі де болса саяси ұйымдасушылығына көңілі толмай, “бұл істі қалың қазақтан күту, қашпаған қашардың уызына қарағандай болған соң, дума ашылуына қарсы Самардан Ә.Бөкейханов, Орынбордан А.Байтұрсынов, Ақтөбе уезінен Н.Бекметов жүріп кеткендіктерін айтады. Олардың Петерборға:

1. 
   қазақтан соғыс үстінде солдат алынбауын;
   
2. 
   солдат алудан бұрын метрика түзеу;
   

“Қазақтың” осыған байланысты жылап тұрып айтатын мәселесі – думада қазақтың тілегін жеткізер, қазақ жайын түсінер адам жоқ екендігі, әрі мұсылман фракциясының жанынан бюро ашу, әңгіменің түптөркіні – қаражат. Жыл сайын бюроға адам ұстай алмасақ та, осындай қылыштың қырында тұрған шақта дума маңайында бір адам ұстау. “Бүкіл қазақ болып бір адам жібере алмауымыз масқаралық болар. Қазақ жайына қандырмайынша, сөзіңді сөйлеп, думаға жеткізе алатын депутат жоқ деп біліңдер”, - дейді Міржақып. Бұл автордың тағы да бір құптарлық жағы: “Халық тілегіне қоса айтылатын нәрсе – метрика түзету мәселесі. Мұндай жауапты істі қиянатсыз істейтін мекемеге тапсырса екен,қиянатқа үйреніп қалған мекемелерге тапсырса қолайсыз шатақ істер шығып, халық лаңға түсуі ықтимал” деп аландаушылық білдіруі дер едік.

Міне, өзіміз күні кешеге дейін ұлтшыл, байшыл деген газетіміз патшаның дегені жүріп тұрған заманда осылайша өткір сөйлеуге қаймықпаған. Ал патшаның бұйрығы “ақиқат” десе оны да түсінуге болады. Олар өздері жазғандай, қайткенде де қашып құтылмайтын іс болған соң, халық жанашыры болып, қолайлы жағын қарастырады. Осылайша, халықтың саяси сана-сезіміне қозғау салады.

Бүгінгідей плюрализм – пікір еркіндігі тиіп отырған кезеңде, өткен тарихымызды саяси таразылау жолында ешқандай бұрмалаушылыққа жол берілмеуге тиіс. Мұны айтып отырған себебіміз “Арай” журналының 1991 жылғы 1-2-сандарында жарияланған журналист Ю.Шапоревтің тарих ғылымының докторы В.К.Григорьевпен сұхбаты “Алашты”, оның органы ретінде “Қазақты” теріс бағалайды. 1917-1918 жылдары газет осы партияның ресми органы болды дегенімен қоймай, 1913-1916 жылдар аралығында көтерген идеялар “Алашорда” партиясының негізін қалады деуге дейін барады. Оны біз жеңілдетіп айтқанда газеттің рөлін түсінбегендік деп ұғамыз. Осы сөз орайы келуіне қарай бір мәселені ашық айтуымыз керек. Баспасөзді, шығарманы түп нұсқасында оқи алмайтын басқа ұлт өкілдері кейбіреулердің шаласауат аудармасы не ауызекі айтып беруі арқылы бағалап ғылыми атақ-дәреже алғанымен тұрмай әрі қарай зерттеген болып, орыс тілді оқырмандарға қате түсінік береді. Әйтпесе, қазақ тілін жете түсіне оқу өз алдына, араб харпінің өзін біле бермейтін кісілер қалай әділ баға беруі мүмкін. Алаш партиясының бағдарламасын түпнұсқада ілгеріде аталған кісілер оқи қойды ма екен деген де күдік туады. “Алаш” партиясы қабылдаған алғашқы бағдарламасының жобасында жазылған “Мемлекет қалпы”, “Жергілікті бостандық”, “Негізгі хұқық”, “Дін ісі”, “Билік һәм сот”, “Ел қорғау”, “Салық”, “Жұмысшылар”, “Ғылым-білім үйрету”, “Жер мәселесі” деген тарауларының идеялары бүгінгі егемен Қазақстанның жаңа Конституциясында қабылданған негізгі заң баптарымен ұштасып, өмірден өз орнын тауып жатқаны бұл партияның нені көздеп, нені аңсағанын қиналмай-ақ түсінуге болатын сияқты.

Кезінде басылым әскери цензураның қатаң бақылауында болған. Оны “Қазақтың” әр нөміріндегі “дозволено военной цензурой” деген бұрыштамадан көреміз. Мысалы, газетте 1914 жылдың тамызының үші күнгі нөміріндегі бас мақала жарияланбай қалған. Осыған байланысты, бас мақала “редакцияның рұқсат етпеуінен басылмай қалды” деп жазған.

Сондай-ақ “Қазақтың” бетінде жарияланған әрбір мақаланы, хабарды барынша мұқият тексеріп отыруды, баспасөз заңын бұзса, редакторларын жауапқа тартуға, соттауға бұйырған баспасөз ісінің бас басқармасы граф Татищевтің Орал, Орынбор губернаторларына жазған құпия хаттары архивте сақталған. Онда “Қазақ” газетін тексеру-бақылау жұмысын Торғай облыстық басқармасының тілмашы, татар тіліндегі мерзімді баспасөздерді бақылаушы Тұнғанчинге тапсыру қажеттігі жайында Орынбор губернаторы, генерал-лейтенант Сухомлиновтың бұйрығы да бар. Бұл бұйрық тегін берілмеген. Осындай міндет не Тұнғанчинге тапсырылды, Тұнғанчин оны қандай деңгейде орындап шықты – бұл сауалдарға әлі жауап жоқ, бірақ түбі табыларына да күмән жоқ.

Міне, патша өкіметінің осындай жазалаушылық шараларынан “Қазақ” көп қиянат көрген. Мәселен, газет өзінің 1914 жылғы 78-нөмірінде жариялаған “Алашқа” және 79-нөміріндегі “Ресейдегі ұйымшылдық” деген мақалаларында қоғамда болып жатқан шындықтың бетін ашып көрсеткені үшін, патша саясатына қарсы шықты деп А.Байтұрсыновты екі жылға соттауға үкім шығарылған. Сондай-ақ “Бұл қалай?” мақаласы үшін редакторға 50 сом айып салып немесе екі апта абақтыда отыруға кесілген. Ал “Заң жобасының баяндамасы” деген мақаласы үшін Орынбор генерал-губернаторы А.Байтұрсыновқа 1500 сом айып төлеуге немесе үш ай түрмеде отырып шығуға үкім еткен.

Осындай салмақты қиындықтарға қарамастан газет 1918 жылдың қыркүйек айына дейін үзбей шығып тұрған. Қазақтың ұлттық баспасөзінің қалыптасу дәуірінде мұндай ұзақ уақыт жарық көрген басылым жоқ. Оның 265-нөмірінің әрқайсысы қазақ тарихындағы ояну дәуірінің күнтізбесі іспеттес. Замана шежіресіндей болған басылым Омбы атқару комитетінің 1918 жылғы 4 наурыздағы Орынбор Советіне берілген, “... просим немедленно закрыть газету” деген нұсқауы бойынша көп ұзамай жабылды. Сөйтіп патша үкіметінің отаршылдық саясатына бағынбай, толассыз шығып тұрған басылым Кеңес өкіметітұсында біржола тоқтатылды.

Бірақ араға 75 жыл салып, “бас жазушысы” – А.Байтұрсыновпен бірге “Қазақ” газеті өз халқының арасына қайтып оралды. Бұл туралы газеттің қазіргі бас редакторы, белгілі ғалым, әдебиетші Тіней Оразайдың Мұртазаның Файзолласы оқырмандарына: “1918 жылы, 5 жасын толтырып, 6-ға аяқ басқан шағында “Қазақ” газеті жабылған болатын. Бүгін, міне, газет қайта тіріліп, ғұмырын жалғастрып отыр. Оның ендігі оқырманы жаңа, бейтаныс буын. Сөйтсе де, газеттің мұрат-мақсаты сол күйінде қалғаны дұрыс қой деп түйдік. Халқы қолдап, ғұмырлы болса, “Қазақ” бұдан былай да еліне аянбай еңбек ету, тарихымызды, тілімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді шама-шарқынша әңгіме ету, ел тұрмысының түзелуіне қарлығаштың қанатымен су сепкендей болса да себін тигізу ниетіндегі қызметін жалғастыра береріне сенім білдіреміз”, - деп, ақ көңілден шыққан ниетін білдірді.

Бақылау сұрақтары:

1. Басылымда кім “Қыр баласы” деген бүркеншік атпен жазған?

2. “Қазақ” пен “Айқап” неге айтысқан?

3. “Қазақты” шығарушылар жайлы шындық.

1. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж., Оразайұлы Ф. Қазақ журналистикасының тарихы. - А., 1996.

2. Аллаберген Қ., Нұсқабайұлы Ж. Алты алаштың ардақтылары. 1-кітап. – А., 1994.

3. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзі тарихының очерктері. – А., 1981.

4. Бекхожин Қ. Қазақ баспасөзінің даму жолдары. – А., 1996.

5. «Қазақ» газеті. Құрастырушылар: Сұбханбердина Ү., Дәуітов С.,

Сақов Қ. – А., 1998.

13-14 - дәрістер. Қазақтың жалпыұлттық бағыттағы демократиялық басылымдары.

(1917 – 1918 жылдар)

7.1 Қазақтың жалпыұлттық бағыттағы демократиялық басылымдары.

7.2 “Сарыарқа” газетінің және “Абай” журналының негізгі шығарушылары.

7.3 “Бірлік туы” газетіндегі Мұстафа Шоқайұлының еңбектері.

Дүние жүзі халықтарының, оның ішінде бұрынғы кеңес Одағы халықтарының арасында тап қазақтардай шетқақпай көрген ұлт кемде-кем шығар. Бәлкім, базбіреулер айтпақшы бәле-жаланың барлығын кеңес үкіметі мен коммунистік партияға жабудың қажеті жоқ, оның үстіне өткен іс өтті деп есептейтін болар. Алайда, келер ұрпақ өз тарихына қатысты бар шындықты білгені жөн. Өйткені, қазақ жеріндегі “кіші Октябрь”, “ашаршылық”, “репрессия”, “ұлт жауларымен күрес”, “тың көтеру”, “желтоқсан оқиғалары” тікелей осы кеңес үкіметі саясатының жемісі болып есептеледі және соның бәрін тарихи заңдылық санап, “уралағандар” да болды.

Енді міне, тарихтағы “ақтандықтар” ақиқаты біртіндеп ашылуына байланысты, қазан төңкерсінің алғашқы күндерінен бастап-ақ Орта Азия халықтарына, оның ішінде қазақтарға да қарсы большевиктер тарапынан “басып алушылық” саясат жүргізілгендігі айқындалып отыр. Бұл саясатты жүзеге асыруда ең алдымен зиялылардың үнін өшіру қажет еді. Ал оны жүзеге асыру үшін қазақ тіліндегі баспасөздің үнін өшіру аса қажет еді. Демек, көптеген газет-журналдардың жабылуы соның бірден бір мысалы. Оған мысалды алыстан іздемей-ақ, күні кешеге дейін ұлтшыл, байшыл, алашордашыл болды деп жала жабылып келген, қазақ тіліндегі “Қазақ”, “Сарыарқа”, “Бірлік туы”, “Жас азамат”, “Алаш”, “Ұран”, “Абай” сияқты, тағы басқа қазақтың жалпыұлттық бағыттағы демократиялық басылымдары күйе жағылып жабылуы сол негізгі мақсаттың жүзеге асуы болды.