6-тарау. Егіс айналымындағы топырақ өңдеу жүйесінің негіздемесі
-тарау. ЗИЯНКЕСТЕРДЕН, АУРУЛАРДАН ЖӘНЕ АРАМШӨПТЕРДЕН ӨСІМДІКТЕРДІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ІС-ШАРАЛАР ЖҮЙЕСІ
жүктеу/скачать 286.21 Kb.
|
| 13-тарау. ЗИЯНКЕСТЕРДЕН, АУРУЛАРДАН ЖӘНЕ АРАМШӨПТЕРДЕН ӨСІМДІКТЕРДІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ІС-ШАРАЛАР ЖҮЙЕСІ
Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау жүйесін әзірлеу мен игерудің қазіргі кезеңінде өсімдіктерді қорғау жүйесі егіс пен топырақтың фитосанитариялық әлеуетін басқару мен реттеу тұрғысынан қарастырылады. Зиянды организмдердің санын реттеу өзара байланысты ұйымдастыру, агротехникалық, биологиялық және химиялық шараларды жүргізу арқылы жүзеге асырылады. Олардың әрқайсысының мәні экологиялық, шаруашылық-экономикалық және ауа райы жағдайларына байланысты. Өсімдіктерді зиянды организмдерден қорғау жүйесін ұтымды ұйымдастыру олардың санын, зияндылығын есепке алуға, пайда болуын болжауға негізделген. Болжам, өз кезегінде, жүргізілетін жұмыстардың көлемін жоспарлау, агротехникалық, химиялық, биологиялық құралдарға, техникаға, материалдық және еңбек шығындарына қажеттілікті айқындау үшін негіз болады. Өсімдіктерді қорғаудың мақсаты мен міндеті агроэкожүйелер ішінде реттеуші тетіктерді кеңінен пайдалану кезінде өнімді сақтау және зиянды организмдердің санын зиян келтірудің экологиялық және экономикалық шектері деңгейінде ұстап тұру болып табылады. Өсімдіктерді қорғауда егіншілік жүйесінің басқа буындарының ғылыми негізділік дәрежесі үлкен рөл атқарады. Олардың агроландшафттарға жоғары бейімделуі егіншілік жүйесінің әрбір элементіне тән зиянды организмдердің молшылығының реттеуші факторларын барынша пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда өсімдіктерді қорғау неғұрлым тиімді болады. Өсімдіктерді қорғау жөніндегі ұйымдастыру-шаруашылық шаралар мыналарды қамтиды: ауыспалы егісті игеру, аурулар мен зиянкестерге төзімді аудандастырылған сорттардың жоғары сыныпты тұқымдарын пайдалану, технологиялық тәсілдер мен алдын алу шараларын жүргізу мерзімдері мен сапасын сақтау. Өсімдіктерді қорғау жүйесіндегі агротехникалық әдістер әр түрлі ауыл шаруашылығы машиналарын қолдана отырып, топырақты себу алдындағы, себуден кейінгі және жинаудан кейінгі өңдеу кезінде қолданылады. Арамшөп өсімдіктерін механикалық алып тастау, тұншығу, тұншығу, тарау, механикалық алып тастау әдістері және басқалары топырақты өңдеу жүйесінде де, егістерді күту кезінде де қолданылады. Өсімдіктерді қорғаудың химиялық шаралары: - тұқымдарды дәрілеу, - топырақ пен егістерді пестицидтермен бүрку, - қоймалар мен токтарды дезинфекциялау, - уланған жемді қолдану. Химиялық әдісті пайдалану кезінде препараттарды қолдану мерзімін, дозасын және тәсілдерін, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі шараларды және қауіпсіздік техникасын сақтау маңызды. Химиялық шаралардың рөлі өндірістің мамандануын күшейте отырып және қарқындату деңгейін арттыра отырып өседі. Қазіргі заманғы егіншілікте олардан бас тарту тыңайтқыштардың, мелиорацияның және басқа да факторлардың тиімділігін айтарлықтай азайтуға әкеп соғады. Зиянды организмдердің санын реттеудің биологиялық әдісі: - биологиялық препараттардың көмегімен табиғи энтомофагтардың тығыздығын сақтау, - паразиттердің немесе жыртқыштардың интродукциясы, - энтомофагтардың санын жасанды өсіру, - энтомопагогендерді, феромондарды, жәндіктер гормондарын, репелленттерді немесе аттрактанттарды пайдалану, - стерильді жәндіктерді шығару және т. б. Тұтастай алғанда, өсімдіктерді қорғау жүйесінің тиімділігі қолданыстағы қорғау әдістерінің ықпалдасу деңгейімен және оларды ауыл шаруашылығы дақылдары мен зиянды организмдердің биологиясына, ауа райы мен шаруашылық-экономикалық жағдайларға бейімдеу деңгейімен айқындалады. Қазіргі кезеңде зиянды түрлерді интеграцияланған басқаруды одан әрі жетілдірудің мақсаты шаруашылық және экономикалық талаптарға жауап беретін деңгейде тұтас агробиоценоздар мен агроландшафттар ауқымында фитосанитариялық жағдайды ұзақ мерзімді тұрақтандыруды қамтамасыз ету болып табылады. Оны іске асыру Агробиоценоздардың күйзеліске төзімділігін күшейтуді және олардың өзін-өзі реттеу деңгейін арттыруды қамтамасыз ететін кешенді ландшафтық-экологиялық егіншіліктің жалпы қағидаттарын дәстүрлі салалық шешуден және әзірлеуден бас тартуды талап етеді. Бұл ретте мынадай негіз қалаушы алғышарттарға сүйену қажет: I. тұтас агробиоценоз туралы жаңа ұғымдарға сәйкес фитосанитарлық оңтайландыру стратегиясының бірінші кезектегі міндеті фитосанитариялық қатынаста тұрақты, өзін-өзі реттейтін агроэкожүйелерді, биоценотикалық қарым-қатынастар табиғи биоценоздарға жақын, яғни егіншіліктің аймақтық жүйелеріне бейімделген және сонымен қатар агрофитосанитарлық талаптарды қанағаттандыратын тұтас агробиоценоздар мен агроландшафттарды құрудың биологиялық негіздерін құрастыру болып табылады. Бұл ретте, фитосанитарлық ұсынымдар агротехникалық ұсыныстармен қатар өсірілетін дақылдардың түрлік және сорттық әртүрлілігін негіздеу, ауыспалы айналымның қанығуы және ротация ұзақтығы, алқаптардың мөлшері мен аумақтық орналасуы, кулисалық және қорғау құралдарын пайдалану, ландшафтық әртүрлілікті арттыру жөніндегі іс-шаралар негізінде жатуға тиіс. Тек осы өлшемдерді есепке алу негізінде ғана фитосанитариялық жай-күйдің салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз ететін және зиянды түрлердің жаппай көбеюінің өршуіне жол бермейтін жоғары деңгейдегі барлық трофикалық деңгейдегі өкілдердің түрлік және нәсілдік көп түрлілігімен сипатталатын күрделі агроэкожүйені мақсатты түрде қалыптастыру мүмкін. Ескерту. Екінші міндет конструкцияланатын агроэкожүйелердің қалыпты жұмыс істеуін және оларды берілген фитосанитариялық параметрлерде тұрақты ұстауды қамтамасыз ететін тәсілдерді әзірлеу болып табылады. Бұл ретте, агроценоздардың фитосанитариялық жай-күйін басқару жүйесінің міндеті зиянды объектілер популяциясының тығыздығын нөлге жеткізу емес, оны ең төменгі деңгейде ұстау, бұл ретте олардың санын реттеудің табиғи факторларының әлі жұмыс істеуі мүмкін. Бірінші кезекте бұл санының динамикасы едәуір дәрежеде биотикалық факторлармен реттелетін зиянды буынаяқтылардың, арамшөптердің, топырақ микроорганизмдерінің популяцияларына жатады және популяцияның тығыздығына, түрлік әртүрлілік деңгейіне және екінші және үшінші трофикалық деңгейдегі компоненттердің сандық арақатынасына байланысты болады. Сондықтан да осы объектілерге қарсы қорғау іс - шараларын жүргізудің орындылығын анықтау кезінде санның (ЭӨШ) немесе зияндылықтың (ЭӨШ) экономикалық шегін ғана емес, сонымен қатар нақты агробиоценоз жағдайында реттеуші тетіктер жұмыс істеуін жалғастыратын зиянды объект популяциясының ең аз тығыздығын "санның экологиялық шегін" ескеру маңызды болып табылады. 3.Ескерту. Қорғау іс-шараларын таңдау кезінде негізгі назар зиянды объектілердің биотикалық әлеуетін, мысалы, олардың репродуктивті әлеуетін, маусымдық циклділігін, санының өсу жылдамдығын шектеу тәсілдеріне аударылуы тиіс. Практикалық тұрғыда бұған орнықты сорттар мен гибридтер, биологиялық және микробиологиялық бақылаудың түрлік және тән емес құралдары, өсімдіктердің шаруашылық - паразит типі бойынша зиянды объектілермен байланысын үзуге бағытталған агротехникалық тәсілдер сияқты жоғары селективті құралдарды барынша пайдалану есебінен қол жеткізуге болады. Бұл тұрғыда агроэкожүйелерді өзін-өзі реттеудің ақпараттық арналарына әсермен сипатталатын өсімдіктерді қорғаудың жаңа құралдары да ерекше маңызға ие болуға тиіс. Әдетте, бұл Популяциялық, түрлік және биоценотикалық деңгейлерде семиохимиялық өзара әрекеттесуді реттеуге қатысатын табиғи қосылыстардың синтетикалық аналогтары, атап айтқанда: агроценоздардың өсімдік компоненттерінің аллелопатикалық өзара әрекеттесуі (өсу ингибиторлары мен стимуляторлары, фитотоксиндер, антибиотиктер және басқалар), топырақ гомеостазын қамтамасыз ететін топырақ микрофлорасының компоненттерінің арасындағы өзара әрекеттесуі, буынаяқтылардың коммуникациялық өзара әрекеттесуі (жәндіктер мен кенелердің жыныстық, агрегациялық, іздік және басқа да феромондары, қайромондар).), сондай-ақ агроценоздың өсімдік және жануарлар компоненттерінің (тағамдық аттрактанттар, репелленттер, детерренттер және басқалар) арасындағы ақпараттық өзара іс-қимыл. Олардың көпшілігі ішкі және түраралық коммуникацияға жауапты жыныстық, агрегациялық және буынаяқтылардың басқа ферромондары сияқты іс-әрекеттің абсолюттік түрлілігімен сипатталады және іс жүзінде агроценоздың басқа элементтеріне әсер етпейді. Іс-әрекеттің селективтілігінің жоғары деңгейімен буынаяқтылардың өсу және көбею реттегіштері де сипатталады, олардың табиғи гормондарының белсенділігін имитациялайды және құнарлылығына, фертильділігіне, маусымдық даму циклдылығына және зиянды түрлердің биотикалық әлеуетін шектейтін басқа да биологиялық параметрлер. Барлық аталған қосылыстардың елеулі артықшылығы олардың биологиялық азып-тозуының жоғары деңгейі болып табылады, бұл олардың тамақтану тізбектерінде шоғырлануының болмауын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, іс-қимылдың кең ауқымды спектрі бар қаражатты пайдалануды барынша шектеу көзделеді. Бұл биоценоздық реттеу механизмдерінің бұзылуына әкелетін (мысалы, стерниді күйдіру), сондай-ақ кез келген басқа да іс-шараларға да тең дәрежеде қолданылады. Құрастырылатын тұтас агробиоценоздардағы жалпы фитосанитариялық жағдайды тұрақтандыруды қамтамасыз ету фитосанитариялық жағдайды тұрақты кешенді бағалау және оның жекелеген агроценоздарда ғана емес, сонымен қатар уақыт пен кеңістікте жекелеген алқаптардың ценозының зиянды және пайдалы элементтерінің тоғыспалы өзара іс-қимылының сипатын ескере отырып, барлық ауыспалы айналым масштабында да оның өзгеру үрдістері болған кезде ғана іске асырылуы мүмкін. Дәл осы негізде, жалпы биоценотикалық жағдайды ескере отырып, дақылдарды ауыспалы егісте жинау және аумақтық орналастыру, олардың кезектесуі, ротация ұзақтығы, сорттық әртүрлілік және т. б. жөнінде фитосанитариялық ұсынымдар әзірленуі тиіс. Жекелеген алқаптардың агроценоздары ауқымында жүзеге асырылатын фитосанитариялық мониторинг пен диагностиканы қолдану фитосанитариялық сипаттамалардың рұқсат етілген деңгейден ауытқуы кезінде жедел шешімдер қабылдау үшін қажет. Бұл шешімдер біртұтас агроэко-жүйенің фитосанитариялық жағдайын басқарудың жалпы стратегиясы арқылы іске асырылатын принциптер мен ұсынымдарға қайшы келмеуі, оның салыстырмалы тұрақтылығы мен өзін-өзі реттеу тетіктерін бұзбауы маңызды. "Болжанатын қорғанудың" негізгі болжамдық аспабы дәл осында жатыр, онсыз реттеудің тиімділігін бағалау және ұзақ мерзімді өзгерістерді ескере отырып, осы процестің барысын бақылау мүмкін емес. "Агроэкожүйелерді фитосанитарлық оңтайландыру" және "өсімдіктердің болжанып отырған қорғалуы" маңызды ережелерінің бірі зиянды объектілер таралымының нақты тығыздығын және олар туындататын залалдың іс-болжанып отырған деңгейін ескерместен алдын алу және жою іс-шараларын жүргізуден толық бас тарту болып табылады. Бұл зиянды буынаяқтылар кешеніне де, ауру қоздырғыштарына да және арамшөптерге де тең дәрежеде қатысты. Бұл ретте қорғау іс-шараларының орындылығын анықтау екі өзара толықтырушы параметрлерді есепке алу негізінде негізделеді: санның экономикалық шегі (ЭӨШ) және зияндылықтың экономикалық шегі (ЭӨШ). Олардың біріншісі, әдетте, әртүрлі зиянды объект үшін жиынтық кесте түрінде ұсынылатын, экономикалық маңызы бар залалдың нақты қаупін тудыратын объект популяциясының сыни тығыздығының сандық мәнін көрсетеді. Кумулятивтік шаруашылық критерий - болжам болып табылатын екіншісі қалыптасқан және болжанатын жағдайды ескере отырып, кешенді биологиялық, экономикалық және экологиялық бағалар негізінде есептеледі. Реттелудің табиғи факторларын сақтай отырып, зиянды түрлер популяциясының биотикалық әлеуеті мен тығыздығының өсу қарқынын төмендететін құралдардың кеңеюі осы көрсеткішті анықтау кезінде елеулі түзетулер енгізуді талап етеді деп пайымдауға барлық негіздер бар. Жоғарыда айтылғандардан агробиоценоздарды фитосанитарлық оңтайландыру стратегиясын интеграцияланған қорғау (IPC) немесе зиянды түрлерді нитрленген басқару (IPM) жүйелеріне қарсы қою керек емес. Айтылған концепция және IPC шеңберінде және Ірмрас агробиоценоздарды фитосанитарлық оңтайландырудың баламасы ретінде емес, оған кіретін элементтер ретінде қаралады, олардың әрқайсысы жаңа С3рвидте пайдалану есебінен бірнеше жетілдірілген элементтер ретінде жекелеген дақылдардың агробиоценоздарында тұтас агробиоценоздың белгілі бір бөлігінде іске асырылады) жалпы бағдарлама бойынша, тағы да бірқатар басқа фитосанитарлық және ұйымдастыру-шаруашылық іс-шараларды қамтитын. Кесте 13.1 - агробиоценоздарды фитосанитарлық оңтайландыру стратегиясы мен зиянды объектілерді интеграцияланған басқару жүйесінің кейбір салыстырмалы сипаттамалары
Өсімдіктерді қорғау жөніндегі перспективалардың тиімділігі көбінесе фитосанитариялық жағдаймен және арамшөптердің, аурулар мен зиянкестердің зияндылығының экономикалық табалдырығымен айқындалады. Ауыл шаруашылығы дақылдары егістерінің фитосанитариялық жай-күйі және зиянды организмдердің экономикалық шектері негізінде гербицидтер мен өсімдіктерді қорғаудың химиялық құралдарын өзгерту жоспары жасалады. жүктеу/скачать 286.21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||