А агародная // Franciszkańska, am Kloster str., Огородная Агародная №2 — Касцёл Маці Боскай Анёльскай I манастыр францысканцаў

На 1930 г. па вул. Пясковай гаспадарамі дамоў былі - № 2 Захарый Марэйна, № 8 – Ізраэль Хазан, № 10 – Міра Эпштэйн ( ДАГВ Ф. 46. – Воп. 1. – Спр. 19. - Арк. 11 зв., 20 ). Па стану на 1928 г. па вул. Пясковай знаходзіліся: № 2 – дом Агаты Марцінкевіч, № 3 – дом Розаліі Багдановіч, № 4 – дом Марыі Якубоўскай, № 5 – дом Паўла Земайтэля, № 6 – дом Маісея Халева, № 8 – дом Ізраэля Хазана, № 10 – дом Марыі Эпштэйн са спажывецкаю крамай Беняміна Грынграса, № 12 – дом Браўна Шоша, № 14 – дом Урсум Нямцевіча, № 16 – дом Хаіма Вінецкага [ДАГВ Ф. 17. – Воп. 1. – Спр. 177. – арк. 206 - 206 зв.];

На 1920-я гады па адрасу 1-гя мая № 4 жыў Станіслаў Земак – гродзенскі грамадска-палітычны дзеяч, пісьменнік, сябра З.Налкоўскай. Аўтар шэрагу літаратурных і публіцыстычных твораў ( у тым: S.Ziemak “Edward Śmigły Rydz – człowek, żołnierz, obywatel”. – Grodno, 1936 ). У 1928 г. ён, са згоды Гарадской Рады на будову драўлянага дома ў межах горада, меў пабудаваць дом па адрасе 3-га мая № 4 а. Зусім верагодна, што гаворка ідзе пра будынак па адрасу вул. Першага мая № 6 а.

Рашэнне аб закрыцці лютэранскіх могілак было прынято выканкамам Гарсавета 7 верасня 1951 г., у сувязі з тым, што “…на протяжении свыше тридцати лет не производилось захоронений умерших (1914 года)”. У выніку, гарадской канторы па добраўпарадкаванню і Зеленгасу было прэдпісана арганізаваць на месцы могілак сквер.

З успамінаў Н.Дораш: “Начиналось кладбище от калитки нашего двора и заканчивалось у кирхи. От тротуара и мостовой кладбище отделялось кирпичной стеной, местами разрушенной и побитой осколками снарядов в последнюю войну. Заросшее великанами-липами и кленами старое немецкое кладбище служило местом для проведения первомайского гуляния, которые каждый год устраивали жители домов улицы 1-го Мая. Кладбище было местом встреч влюбленных, а также служило прибежищем для группировки местных подростков, которыми руководил хулиган Вовка Клоун. Никто не боялся мертвецов.

Однажды приехали на кладбище бульдозеры и грузовики, чтобы подготовить площадку для строительства детского сада. Мальчишки ковырялись в открытых могилах палками, чтобы найти саблю и золотые украшения, вперемешку с землей под ногами валялись ветхие лоскуты от немецких мундиров и эполеты, черепа и человеческие кости. Майским днем я наблюдала, как через подготовленную к строительству детсада площадку маршировала колонна пионеров с песней о смелом барабанщике…”.

Тады ж на гэтым месцы і быў пабудаваны дзіцячы садок .

Шасцістоўпны трохапсідны трохнефавы храм. Даўжыня каля 26,5 м, шырыня 13,5 м. Таўшчыня сцен каля 1,2 м. Слупы круглыя (дыяметр каля 1,2 м), на прамавугольных цокалях, уверсе паступова набываюць крыжападобную форму. Вонкавыя пілястры трохступеньчатыя, сярэднія ўступы скруглены. Вуглавыя пілястры з заходняга боку скошаныя. Сцены складзены з плінфы памерам 3,5-4x16,5X26-28 см у тэхніцы раўнарадавай муроўкі. Выкарыстоўвалі лякальныя цагліны, трапецападобныя, з паўкруглым шырокім бокам, са скошаным вуглом. На тарцах некаторых цаглін ёсць знакі. Раствор вапнавы з дамешкам цамянкі і вугалю. Падмуркі на глыбіні 1,5 м, складзены з камянёў сярэдніх памераў без раствору. Фасады ўпрыгожаны ўстаўкамі з паліраваных валуноў і маёлікавых плітак карычневага, зялёнага і жоўтага колераў. Памеры камянёў у сценах памяншаюцца ўгару. 3 маёлікавых плітак набраны крыжы з закругленымі ці трапецападобнымі канцамі. На галоўным фасадзе ўваходны праём з арачным завяршэннем. Унутраная прастора расчлянёна слупамі: чатыры усходнія падкупальныя, два заходнія пад хорамі. У тоўшчы сцяны апсіды размешчаны вузкія лесвіцы, якія вялі на драўляныя бакавыя галерэі, аб'­яднаныя з хорамі (не захаваліся). У верхняй частцы сцен размяшчаліся вузкія аконныя праёмы з арачнымі перамычкамі. Сцены былі аздоблены фрэскавым жывапісам (не збярогся; вядомы па малюнках В. В. Гразнова). Падлога была з квадратных, трохвугольных і фігурных маёлікавых плітак [ Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Гродзенская вобласць. – Мн.: БелСЭ, 1986. – с. 45 ].

Асаблівасць інтэр'ера царквы — мноства керамічных збаноў-галаснікоў, умураваных у верхнія часткі паўночнай, заходняй і паўднёвай сцен і скляпенні. Даволі істотны тэхналагічны момант, які розніць "Гродзенскую архітэктурную школу ХІІ ст." ад іншых храмаў - гэта нестандартнае размяшчэнне галаснікоў, якія ў візантыйскай, кіеўскай, наўгародскай архітэктуры ўжываліся ў асноўным для паляпшэння акустыкі ці аблягчэння канструкцыі сводаў. У Гродзенскай архітэктурнай школе колькасць галаснікоў у сценах значна перавышае візантыйскія і старарускія стандарты, што дазваляе сцвярджаць аб тым, што гродзенскія дойліды ўлічылі не вельмі зручную геалогію берага Нёмана і прымянілі шматлікія галаснікі ў сценах для аблягчэння канструкцыі ўсяго будынка.

Яшчэ адна характэрная адметнасць адрознення Гродзенскаіі архітэктурнай школы ад помнікаў Кіева, Чарнігава, Ноўгарада і нават Полацка таго часу - фасады гродзенскіх цэркваў XII ст. упрыгожаны этнаграфічным арнаментам з керамічных плітак з палівай і палірованых валуноў умацаваных у сцены. Акрамя таго, частка цэглаў (плінфы) мае рэльефныя знакі. Большасць гэтых знакаў - старажытныя руны, альбо рунічныя абрывіятуры.

У літаратуры ўсталяваўся погляд аб тым, што архітэктарам і будаўніком гродзенскіх цэркваў XII ст. быў нейкі прыйшлы дойлід Пётра Міланег (мяркуючы па назве - візантыяц). Падобнае дапушчэнне здаецца нам сумнеўным. Хутчэй за ўсё гэта быў манах, які атрымаў веды ў Візантыі, і, магчыма, адзін з ідэолагаў і практыкаў хрышчэння Гродзеншчыны.

Адзін з самых лепшых знаўцаў гісторыі Гродна - Ю. Ядкоўскі - лічыў, што Каложская царква мела абарончае значэнне. Вывад гэты ён зрабіў на аснове знойдзеных падчас археалагічных раскопак наканечнікаў стрэлаў і дроцікаў. Падобную гіпотызу можна лічыць даволі малаверагоднай, улічваючы адсутнасць вады ўнутры храма, слабыя ў фартыфікацыйных адносінах сцены і, нарэшце, нязначнае стратэгічнае значэнне гэтага храма ў сістэме абароны Гродна ХІІ -ХV ст..

Пісьмовыя крыніцы, звязаныя з гісторыяй Каложы ХІІ - ХV ст., адсутнічаюць, што відавочна звязана з неаднаразовымі асадамі і штурмамі Гродна крыжакамі. Першая пісьмовая ўзгадка аб царкве і манастыры з'яўляецца ў 1480 г. разам з імянем ягонага настаяцеля - Калікста. Калі гаварыць аб зменах знешняга выгляду Каложы, то, хутчэй за ўсё, напрыканцы XV ст. адбыўся касметычны рамонт. Праўда, некаторыя спецыялісты адносяць яго да першай паловы ХVІ ст. - дагэтуль можа ўбачыць так званыя "палутарныя літоўскія цэглы" на фасадзе храма.

Сучасная традыцыйная назва Барысаглебскай царквы - Каложа. Па традыцыі, узнікла яна пасля пахода князя Вітаўта на Пскоў, калі яго воінамі было разрабавана прадмесце Пскова - "Каложа", адкуль былі выгнаны ў плен жыхары (у непраўдападобнай, калі верыць летапісу, колькасці -11 тысяч чалавек) і частка з іх паселена у Гродна, побач з Барысаглебскай царквой.

Мужчынскі манастыр пры Барысаглебскай царкве ўзнік, верагодна, ужо ў канцы XII - пачатку ХІІІ ст. 20 сакавіка 1500 г. вялікі князь Аляксандр аддаў навечна Каложскаму манастыру "сад на Калажанях", а затым у ХVІ- ХVІІ ст. зямельныя ўладанні манастыра пашыраліся пастаянна.

Шматлікія войны не садзейнічалі працвітанню манастыра і яго галоўнага храма. Так у 1506 г. храм апісаны як "даўно спустошаны". Па версіі настаяцеля Каложскага манастыра I. Кульчынскага падчас вайны з Маскоўскі.м царствам манастыр быў разграблены, царква спустошана і падпалена. Мала таго, падчас штурма Старога замка маскоўскімі войскамі былі разабраны своды царквы, храм унутры быў засыпаны пяском і смеццем, у ім мясцілася артылерыйская пазіцыя для абстрэла замка. Большасць гісторыкаў лічаць, што гэта адбылося ў сярэдзіне XVII ст., таксама падчас вайны з Масквой.

Ужо напачатку XVII ст. праваспаўны Каложскі манастыр стаў мужчынскім уніяцкім базыльянскім. Аднак, нягледзячы на шматлікія грашовыя і зямельныя фундацыі ў ХVІІ - ХVІІІ ст. манастыр разам з храмам знаходзіліся ў запусценні. Тады ж у іканастасе царквы паявілася галоўная святыня гродзенскіх уніятаў - ікона Божай Маці Каложскай. Дарэчы, пасля 1839 г. гэтая ікона шанавалася і праваслаўнымі. Па сцвярджэнню мастацтвазнаўцаў, яна была напісана напачатку ХVІІ ст. на замову настаяцеля манастыра, магчыма ў Супраслі. Культ Божай Маці Каложскай стаў асабліва масавым у другой палове ХVІІ ст. - па­чатку ХVІІІ ст. Неафіцыйна Каложская Божая Маці да Першай Сусветнай вайны была галоўнай іконай праваслаўных Гродзеншчыны і знаходзілася ў іканастасе храма новага Барысаглебскага праваслаўнага мужчынскага манастыра. Улічваючы значэнне іконы, яе ў 1915 г. вывезлі ў Маскву...

Непадалёку ад паўднёвага фасада Барысаглебскай царквы некалі знаходзіліся могілкі (іх можна ўбачыць на гравюры Цюндта-Адэльгаўзера ХVІ ст. і на гарвюры Т. Макоўскага 1600 г.). На гравюры Цюндта, добра відаць ўмацоўвання ўздоўж берага. Гравюра Макоўскага так сама адлюстравала драўляны плот, які, хутчэй за ўсё, захоўваў бераг падчас паводкі. Аднак, ужо напачатку ХVІІІ ст. у рэку асунуліся старажытныя могілкі і манастырскія забудовы, а да 1720 г. становішча цар­квы знаходзілася пад сур'ёзнай пагрозай настолькі, што аб ім загаварылі паслы (Рыгор Катовіч і Зыгмунт Валь) на чарговы Сейм. Цікава, што нягледзячы на неверагодную занятасць, вайсковы інжынер войскаў Касцюшкі ў Гродне правёў агляд і абмеры Каложскай царквы, аб чым і напісаў у артыкуле ў адным з лонданскіх выданняў.

Да прыняцця імператарскага ўказа аб ліквідацыі Уніі ў 1839 г., Каложскі манастыр знаходзіўся ў поўным запусценні. Сур'ёзны абвал берага ў раёне Каложы адбыўся ў 1842 г., пасля чаго настаяцель напісаў свайму кіраўніцтву ў Сант-Пецярбург і Вільню наступнае: "храм гэты асаблівай каштоўнасці не мае”. У 1845 г. бераг абваліўся настолькі, што патрэбна было нешта абавязкова рабіць. У выніку намаганнямі настаяцеля ў 1852 г. мужчынскі Барысаглебскі манастыр пераехаў у будынак ліквідаванага каталіцкага жаночага кляштара бернардынак. 1 красавіка (па старому стылю) 1853 г. адбыўся першы абвал берага, пасля якога адбылося разбурэнне храма. Тады ў Нёман асунулася большая частка паўднёвага фасада і частка заходняга... У 1884 г. ў Нёман звалілася частка апсіды храма.

Ужо ў 1864 г. купец Сідорскі самастойна спрабаваў аднавіць святыню, аднак працы былі спынены ў сувязі з адсутнасцю зацверджанага праекта. Толькі ў 1876-1910 г.г. былі праведзены шырокія геалагічныя, інжынерныя і архітэктурныя даследаванні Каложскай царквы і берага Нёмана. Царква з'явілася першым помнікам, пытанне пра захаванне якой разглядалася Імператарскай археалагічнай камісіяй у 1896 г. У 1897 г. на сродкі Міністэрства шляхоў зносін быў умацаваны бераг Нёмана, а так сама пабудавана драўляная сцяна на месцы зруёнаванай. У 1904 г. пры Сінодзе была створана спецыяльная камісія па яе рэстаўрацыі. У 1906 г. адбылося асвяшчэнне царквы. Царкву даследавалі: у XIX ст. У. Гразноў, на пачатку XX ст. — П. Пакрышкін. Аднак планам вяртання Каложы да жыцця перашкодзіла Першая Сусветная вайна, а затым рэвалюцыя.

З 1920 г. Каложская царква аказалася пад юрыздыкцыяй польскіх уладаў. Нягледзячы на высілкі Ю. Ядкоўскага, ім гэтак і не ўдалося вярнуць у Гродна ікону Божай Маці Каложскай. У 1934 г., пасля таго як на сценах храма з'явіліся шмат­лікія трэшчыны, быў створаны Камітэт па ратаванню Каложскай царквы. Адной з галоўных заслуг гэтага Камітэта стала запрашэнне для правядзення геалагічных даследаванняў берага Каложы аднаго з лепшых спецыялістаў таго часу - прафесара Браніслава Галіцкага. Ён адшукаў мелавую лінзу ў падножжы гары, не адзначаную ў час расійскіх геалагічных даследаванняў, якая магла з'яўляцца адной з прычын разбурэння храма.

Гісторыя Каложскай царквы ў савецкі перыяд даволі сумная, за выключэннем невялікага адрэзку часу, калі храм знаходзіўся пад юрыздыкцыяй Рэспубліканскага музея Атэізма і гісторыі рэлігіі. Менавіта тады былі праведзены першыя археалагічныя даследаванні храма, частковая яго рэстаўрацыя, стараннямі Аляксея Карпюка напалову легальным шляхам быў вернуты з Вільні Каложскі Вадалей. У 1967 г. пастановаю ЦК КПБ і Саўміна БССР Каложскі храм быў абвешчаны гісторыка-археалагічным запаведнікам. У 1970 г. тут адбыліся кансервацыйна-рамонтныя працы...

З 1977 г. – філіял Рэспубліканскага музея атэізма і рэлігіі. У 1979-1986 г.г. Музей Рэлігіі і атэізма выступіў заказчыкам па даследчых і рэстаўрацыйных работах Каложскай царквы. Археолагі П. Раппапорт, М. Ткачоў, А. Трусаў, А. Краўцэвіч і інш. правялі на тэрыторыі царквы даследаванні. Тады ж пачаліся комплексныя даследаванні храма, якія праводзіў, цяпер ужо нябожчык, архітэктар Слюнчанка - лепшы знаўца гісторыі і архітэктуры храма, а пасля яго смерці - Вадзім Гліннік. Была знята тынкоўка і расчышчаны ўсе адтуліны галаснікоў. Прыблізна у той самы час былі ўскрыты і фрэскі, хутчэй за ўсё XV ст., у інтэр'ерах храма. Разабрацца ў стылі, часе стварэння і тэматыцы гэтых фрэсак у сярэдзіне 80-ых гадоў было даволі складана. Аднак пазней, у сілу склаўшайся палітычнай сітуацыі, Вадзім Гліннік быў адхілены ад даследаванняў Каложы. У 1991 г. Каложу перадалі праваслаўным вернікам, а дакладней у распараджэнне айца Аляксандра, які меў адукацыю скульптара і асабістыя амбіцыі. Дзякуй Богу, ягоны, зроблены з дуба, іканастас "пад XII ст.", не быў рэалізаваны ў натуры.

Менавіта ў той самы час спрацавалі маячкі, якія былі ўстаноўлены археолагамі ў 1979 г. Гэта азначала, што ў перыяд з 1979 па 1984 г., бераг Нёмана прасядаў і суадносна разбураліся сцены храма. У 1986 г. ўсталявалі новыя маячкі, якія сталі спрацаўваць ужо ў 1991-1993 г. У 1999 г. кіраўніцтву Гродзенскай вобласці і Міністэрства культуры ўдалося знайсці сродкі на праектныя і будаўнічыя працы. У 2000 г. Дырэкцыяй па рэстаўрацыі пры Гродзенскім аблвыканкаме былі распачаты працы па ўмацаванню склона каля Каложскай царквы. Праект умацавання павінен быў распрацаваць інстытут “Гроднагражданпраект”. Аднак фінансаванне і размеркаванне сродкаў для рэстаўрацыйных работ знаходзілася ў руках былога спецыяліста па дарожнаму будаўніцтву, які займаў важную пасаду ў сістэме рэстаўрацыі. Ён меў магчымасць уваходу ў высокія кабінеты і таму, не пажадаўшы ўзяць на сябе адказнасць за рэстаўрацыю самага старажытнага храма на Беларусі, зрабіў так, што праект быў перададзены мінскім спецыялістам, якія не мелі на яго ні сродкаў, ні часу. У выніку, праект прыйшлося перапрацовываць па новаму, так як ён быў зроблены без якіх-коліча папярэдніх ізысканняў. У 2001 г. падрадчыкам наогул не былі засвоены бюджэтныя сродкі і на канец года, у сувязі з прыроднымі ўмовамі, усе працы былі спынены.

Пазней памянялася кіраўніцтва Гродзенскага гарвыканкама, і стала магчымым змяніць сітуацыю. Удалося нават прыцягнуць увагу віцэ-мэра французскага горада Ліможа да праблемаў Каложы, які наведаў наш горад. Французская фірма "Фондэдыль", якая, дарэчы, вяла работы па ўмацаванню фундаментаў у Венецыі, займалася выпраўленнем нахіленнага (як вежа у Пізе) мінарэта ў Марока і г.д., была гатова не толькі заняцца ўмацаваннем берага пад Каложай, але і пашукаць у Еўрапейскім банку Рэканструкцыі і развіцця фінансы пад гэты праект. Гарадское кіраўніцтва пайшло на канкрэтный перамовы, але ў справу ўмяшалася кіраўніцтва аблвыканкама, якое хацела таксама "паўдзельнічаць" у рэстаўрацыйных работах. Да аблвыканкамаўскага жадання "паўдзельнічаць" далучылася і міністэрства культуры. Таму, нягледзячы на неверагодна спрыяльныя ўмовы рэалізацыі праекта - 90% за кошт французаў і ЕБРР і 10% з бюджэта рэспублікі, з гэтага нічога не атрымалася...

Да таго часу ў Санкт-Пецярбургу былі ўжо знойдзены абмерныя чарцяжы страчаных сценаў царквы. Для кіраўніка праекта рэстаўрацыі былі прадастаўлены матэрыялы, якія тэарэтычна дазвалялі аднавіць храм на перыяд да катастрофы 1853 г. з максімальнай дакладнасцю (масштаб 1:20 і ў колеры). Акрамя таго, удалося скапіраваць і прааналізаваць матэрыялы геалагічнай разведкі 1901-1908 г.г. Таксама удалося аднавіць перыядычнасць катастрафічных павадкаў на рацэ Нёман за час з канца XVIII па сённяшні дзень.

У 1993 г. быў створаны Камітэт па выратаванню Каложы, аб якім, праўда, пазней ніхто і нічога не чуў. Пасля змены кіраўніцтва горада і вобласці цікаўнасць да гэтай справы на некаторы час знікла. У 1993 г. зноў спрацавалі маячкі і Каложу даволі нязграбна абаранілі ад паводак бетоннымі блокамі. Праўда, геалагічныя даследаванні, якія тады адбыліся, не адказалі ні на адно пытанне звязанае са станам берага, а іншых ніхто болей не праводзіў. Горш за ўсё, што ніхто не здолеў зрабіць аналіза ўсіх магчымых фактараў, якія ўплываюць на разбурэнне Каложы. Прыкладна тады ж вадалазы знайшлі ў раёне Каложы пад наберажнай карманы двухмятровай глыбіні. У 1995 г. пасля падсыпкі пяском і ўмацавання берага ўцільнымі шынамі карманы засталіся. Да ўсяго, у раёне каложскага берага знаходзіцца велізарны калектар сцёкавых водаў...

У 2002 г. за кошт сродкаў рэспубліканскага бюджэта было засвоена 34,1 млн. рублёў. Быў выкананы першы этап супрацьвопалзневых мерапрыемстваў на Каложскім аткосе. Згодна з засцерджанай інвестыцыйнай праграмай у 2003 г. на працяг прац было прадугледжана з рэспубліканскага бюджэта 35 млн.руб.. Пасля правядзення карэктыроўкі праектна-сметнай дакументацыі, рэстаўрацыйныя працы планавалася распачаць у жніўне 2003 г.. Па рашэнню Гродзенскага аблвыканкама, на рэканструкцыю помніка планавалася выдзяліць 970 млн. руб., з якіх 500 млн. – у 2006 г.. Са студзеня па сакавік 2006 г. было праведзена геарадарнае задзіраванне тэрыторыі навокал храма, згодна якому асноўная пагроза для Каложы зараз сыходзіць не з боку Нёмана, але ад асаблівасцей мясцовага грунта Наступным этапам стала распрацоўка праетка рэстаўрацыі, якім займаўся НП ААА “РАНСО”. На працягу 2006 г. інфармацыя аб рэстаўрацыі-«рэканструкцыі» Каложы неаднаразова з'яўлялася ў афіцыйных СМІ.