А агародная // Franciszkańska, am Kloster str., Огородная Агародная №2 — Касцёл Маці Боскай Анёльскай I манастыр францысканцаў

Спачатку аб доме, бліжэй да Савецкай плошчы. На яго месцы ў 1795-1823 гг. быў пабудаваны меншы па памерах дом. Каля 1832 г. тут з’явіўся такі самы дом, як існуючы, двухпавяховы і з варотным праездам. У перыяд з 1832 па 1861 г. гэты дом у’яўляў адзінае цэлае з домам № 5 і належаў Л. Фуксу. На 1861 г. гэтая частка дома была двухпавярхвая з крутым двухскатным дахам і мансардамі. Удава Л. Фукса праходзіла як пацярпелая ад пажара ў 1885 годзе. Рамонт дома пасля пажара 1885 г. (разам з пабудовай флігеляў) скончыўся да 1899 г. Дом меў нізкі крыты бляхай дах і быў вельмі сціпла дэкараваны, у цэлым набыўшы сучасны выгляд. З боку галоўнага фасада было два ўвахода (адзін там дзе і зараз з лесніцай наверх), другі не там дзе зараз, а пад балконам. Праз цяперашні другі ўваход ў 1924 г. можна было патрапіць ў краму гатовага адзення.

Зараз аб той частцы дома, дзе знаходзіцца крама «Оптика». Вядома, што перад 1861 г. да каменнага двухпавярховага дома ўздоўж вул. Савецкай прымыкаў аб’ем, што выходзіў у завулак. Пры тым частка яго была каменнай ( ці фахверкавай ). Аднак план 1861 г. непасрэдна сведчыць, што дом на гэтым месцы быў драўляны 1,5 павярховы і працягваўся ўздоўж участка каменным сараем. Пасля пажара 1885 г. гэты драўляны дом быў разабраны і да 1910 г. пабудаваны новы дом. Пры гэтым каменны сарай стаў двухпавярховым, тут размяшчаліся аптэка і друкарня. Дом багата дэкараваны на ўзроўні другога паверха, на першым паверсе дэкору не было аднак вокны мелі стаўні. З завулка было тры уваходы, у друкарню, кантору і склад. Балконы паходзілі, хутчэй за ўсё, з майстэрні Качаноў.

У доме арандаваў кватэру Ільдэфонс Мілевіч — гродзенскі каморнік, які падчас студзеньскага паўстання быў сакратаром паўстанцкага цывільнага начальніка. На кватэры Мілевіча, як і ў доме Ромераў, адбываліся патаемныя сустрэчы кіраўнікоў паўстання, прыпыняўся Канстанцін Вікенці Каліноўскі. Пасля пажару 1885 г. тут з'явіліся крамы Лапіна, Зільбермана, Красіўца. У 1889 г. быў адчынены магазін канцтавараў Соры Ган. У розныя гады тут месціліся: кварціра прысяжнага паверанага Гарбоўскага, камера натаріўса Шахновіча, таварыства страхавання жыця Нью-Йорк ( на 1894 г. ); “скоропечатная” Маркуса Лапіна ( на 1910 г. ); натарыяльная кантора Решетнева ( на 1911 г. ). У 1926 г. працавала балетная школа Вяршынскага-Траўбе, пры якой, між іншым, былі адчынены драматычна-кінаматаграфічныя курсы на якіх выкладалі артысты з трупы “Рэдута”.

Асобна варта ўзгадаць пра гарадзенскія аптэкі, якія працавалі ў будынку на гэтым самым месцы. Верагодна, што ў 1815 г. тут адкрыў уласную аптэку Я.Б. Румеля (1785- 1855 г.г.). ( на той момант, яна была трэц’яй па ліку ў горадзе ). За гады працы ў Гродна Румель паказаў сабе спрактыкаваным правізарам, уважліва сачыўшым за навінамі навукі. Штогадовыя праверкі мясцовай ўрачэбнай ўправы заўсёды паказвалі на тое, што аптэка знаходзілася ў належным для такіх устаноў стане і лекі рыхтаваліся ў ёй "найлепшым чынам". Пры аптэцы Якаў Румель усталяваў добра абсталяваную лабараторыю, што дазволіла яму не толькі якасна рабіць лекі, але і праводзіць фізічныя і хімічныя даследванні.У аптэцы прадаваліся так сама парфюмерныя ды кандытарскія тавары. Пазней аптэка перайшла да Л. Дзічкоўскага. На пачатак ХХ ст. тут узгадваецца новы гаспадар – Нестаровіч, а на 1903 г. - Аттовіч.

На 1937 г. у доме жыў Давід Березоўскі – рэдактар мясцовай жыдоўскай газеты “Grodner Moment”.

У верасні 1944 г. будынак і два флігеля былі перададзены “Управлению строительно-восстановительнвх работ” Беластоцкай чугункі. У канцы 1940-х – пачатку 1950-х гадоў на першым паверсе працавала сталоўка рамесленага вучылішча № 14, а з 1 жніўня 1952 г. – адчынена дыетычная сталоўка. З 1960-х гадоў тут працуе крама “Оптика”.

У гістарычным плане будынак цікавы яшчэ і тым, што, па сутнасці, акрэслівае паўночную мяжу былой юрыздыкі Александровічаў.

Менавіта ад гэтага часу будынак атрымаў назву «новая дамініканская школа» або «флігель дамініканскага кляштара».

Цягам ХІХ ст. будынак працягваў выконваць функцыі школьнага будынка. Да 1832 года будынак належаў гродзенскім дамініканам, у ім хутчэй за ўсё таксама праходзілі заняткі гродзенскай павятовай школы (пасля дамініканскай гімназіі). Пасля ліквідацыі дамініканскага кляштара ў Гродне ў будынку спачатку знаходзўся жаночы пансіён, у якім з пачатку 1860-х гг. праводзіліся заняткі гродзенскай жаночай гімназіі. Паводле плану Гродна 1892 года ў будынку працягвала знаходзіцца Марыінская жаночая гімназія. Яна месцілася там прыкладна да 1894 года, калі пераехала ў новы гімназічны будынак, пабудаваны па праекце губернскага інжынера Небольсіна. Пачынаючы ад гэтага часу і да 1915 года ў будынку размяшчалася гарадская ўправа Гродна і гарадское ўпраўленне паліцыі. Пасля нямецкай акупацыі ў будынку нейкі час размяшчалася казарма (магчыма гродзенская гарадская вайсковая камендатура), аднак ужо пачынаючы з 1919 г. будынку былі вернуты функцыі гарадскога магістрата, які працаваў там да 1941 г. (у 1939 – 1941 гг. як гродзенскі гарвыканкам). Цягам 1920-х гг. у будынку знаходзіўся таксама заснаваны Ю. Ядкоўскім Гродзенскі дзяржаўны гісторыка-архелагічны музей (падрабязней пра музей глядзе артыкул, прысвечаны Старому Замку).

З 1945 г. у будынку працавала рэдакцыя газеты “Гродненская правда”, армейскай газеты “Красное знамя” і чыгуначнай газеты “Западная магистраль”. З красавіка 1947 г. – газетны цэх гродзенскай друкарні. З 1948 г. – партыйны кабінет. 10 чэрвеня 1949 г. парткабінет пераехаў па іншаму адрасу, а памяшканні былі перададзены абласному аддзяленню мастацтв для размяшчэння абласнога Дома народнай творчасці, Дзяржаўнага ансамбля песні і танца ды дзіцячага тэатра лялек. Пасля высялення ў лістападзе 1953 г. рэдакцыі вайсковых газет, частка будынка апынулася ў ведзенні Дома афіцэраў для размяшчэння вячэрняй школы. Па стану на 1970 г. – гарадскі вайсковы камісарыят.

У пасляваенныя гады знешні выгляд будынка змяніўся не надта моцна. Найбольшыя змены адбыліся на фасадзе будынка: знік наддашак над уваходам, засталася толькі цэнтральная частка ад балкона на мансардным паверсе, знікла ляпніна з манаграмай (або датай пабудовы) на франтоне дома, быў знішчаны металічны шпіль над фасадам. Найбольшая аднак страта – знішчэнне барочнай брамы, якая цягам доўгага часу была ўваходам на тэрыторыю комплекса школы.

Неабходна адзначыць, што паблізу кляштарнага комплекса дамініканаў у канцы XV – пачатку XVII ст. знаходзіліся валоданні кляштара аўгусцінцаў, якім належаў касцёл Святой Тройцы. Не выключана, што іх валоданні маглі часткова ўвайсці ў будучую юрыдыку дамініканаў, пры чым тычыцца гэта акурат паўднёвай часткі Нямецкага рынку, да якога выходзіў будынак па вуліцы Савецкая №8. Такім чынам з вялікай асцярожнасцю можна дапусціць, што тыльная частка будынка (якая выходзіць на вуліцу Вялікая Траецкая), уключыла ў сябе падмуркі ці нават парэшткі намнога больш старажытных пабудоў, аднак праверыць здагадку можна толькі шляхам грунтоўных палявых (найперш археалагічных) даследаванняў

Паводле інвентара, касцёл быў «у плане прамавугольны з закругленнем каля Вялікага алтара, з дзвюма вежамі і фацыятай паміж імі, з бабінцам... і дзвюма падоўжанымі капліцамі. Касцёл накрыты дахоўкай. Капліцы, якія дасягаюць вышыні паловы касцёла, нак-рытыя: адна — дахоўкай, другая — гонтам». Улічваючы гэты інвентар, фотаздымак, а так-сама захаваныя планы касцёла, можна ўявіць гэты помнік архітэктуры як бяскупальнае трохвугольнае з апсідай збудаванне, у якім вышыня апсіды аднолькавая з вышынёй цэнтральнага нефа. Апсіда аддзяляецца ад нефа толькі падпружнай аркай, маючы агульны з асноўным аб'ёмам дах. Трох'ярусная з дзвюма вежамі кампазіцыя галоўнага фасада была ўпрыгожана жалезнымі крыжамі на вежах і атыку. Хоры для манахаў размяшчаліся за галоўным алтаром і былі драўляныя, а над бабінцам знаходзіліся вымураваныя з цэглы музычныя хоры, аздобленыя драўлянай разьбой. Пад касцёлам меліся падвалы, куды вялі драўляныя лесвіцы. Тут знаходзілася крыпта (капліца для ганаровых пахаванняў), але ў гэтай якасці падвал не выкарыстоўваўся ўжо ў ХІХ ст. Да будынка кляштара былі далучаны сакрысція з печчу і скарбніца. Абодва памяшканні мелі скляпенні. Дзверы касцёла, зробленыя з магутных дошак, аздабляла жалезная акоўка. Будынак быў атынкаваны звонку і ўнутры. Як адзначалася ў інвентары, у 1830 г. будынак быў моцны і надзейны. Інтэр'ер касцёла ўпрыгожвалі адзінаццаць алтароў з абразамі, выкананымі жывапісам. Тут жа знаходзіліся старадаўнія (магчыма, з XVII ст.) партрэты фундатараў касцёла — Сапегаў. У касцёле ў час літургіі выкарыстоўвалі шмат каштоўных рэчаў: больш за 100 сярэбраных манстранцыяў, пушак і келіхаў, звыш 200 падсвечнікаў, кандэлябраў і лямпаў, зробленых са шкла, металу і керамікі. Цікавым элементам інтэр'ера скарбніцы і сакрысціі былі 9 маляваных шафаў. Дамініканскі касцёл быў адным з самых прыгожых у Гродне, пра што ў час наведвання горада напісаў Ю.У.Нямцэвіч. 3 1830 быў касцёлам мужчынскай гімназіі, пасля 1863 пераўтвораны ў царкву Ямбургскага ўланскага прынца Фрыдрыха Віртэмбергскага палка, раскватараванага ў Гродне. Знішчаны ў 1874.

Знішчаны ў 1873-1874 гг., а з яго цэглы побач была пабудавана гімназічная спартыўная зала. У 1876 г. месца па касцёле было засаджана дрэвамі, пабудавана агароджа. Зараз тут сквер з помнікам маршалу В.Сакалоўскаму.

Помнік маршалу В.Сакалоўскаму (1897-1968) — Пастаўлены ў 1973 г. Скульптар — Г.Мурамцаў, архітэктар — В.Аладаў.

На гэтым месцы на пачатку 1950-х стаяў помнік Сталіну, які па мясцовай легендзе быў пазней закапаны тут жа ў зямлю.

Будынак перакрыў сабой вуліцу Калючынскую. Адначасова пры пабудове былі наўмысна зруйнаваны камяніцы пры вуліцы Савецкай. На месцы сёняшнега сквера перад кінатэатрам “Гродна” на пачатак ХХ ст. стаялі камяніцы Залуцкай ды Фрумкінай. У 1920-я гады тут працавала аптэка Аттовіча, ювілірная майстэрня З.Зільбермана.

У жніўні 1944 г. на першым паверсе былі адчынены крама № 2, абутковая і швейная майстэрні. Частка памяшканняў дома № 13 была перададзена пад рабочы клуб “Управления строительно-восстановительных работ” Беластоцкай чугункі. У сакавіку 1946 г. на першым паверсе адчынілася камерцыйная хлебная крама. У 1956 г. тут працавала крама “Одежда”. Рашэннем Гарвыканкама ў красавіку 1968 г. памяшканні, якія займала інспекцыя “Госстраха” былі перададзены фабрыкі па рамонту абутка і хімчысцы пад майстэрню бытавога абслуговання насельніцтва.

Згодна з В.Саяпіным, Савецкая № 16 - На 1926 г. на першым паверсе будынка знаходзілася папулярная ў горадзе кандзіцерская Катоўскага ( на 1937 г. – кандзіцерская “Europejska” ). Працавала фотаатэлье Рубінштэйна. Вопрос требовал детального изучения прежней нумерации домов и сегодняшней. В1926 г. кондитерская Котовского находилась по адресу Доминиканская, 20. Дом был разрушен в 1941 г.(имеется фото). В 1940-41 г.г. до самого начала ВОВ в этом здании находился ресторан “Белоруссия”(имеется фото). В 1937 г. – кондитерская “Europejska”. На сегодняшний день фирма АБС заканчивает строительство муляжа этого дома.

У 1928 г. тут месцілася піўная і сталоўка Цымхе Лейбмусар (Cymche Lejbmusar). На 1937 г. працаваў склеп галантырэі Б.Цеханскага (B.Cechański i S-wie). Па некаторых звестках, у 1920-я гады тут працаваў магазін футраў Казіміра Сташэўскага. Там жа, але на 1928 г., была адчынена рэстаўрацыя Райнера, цукерня Чартока, спажывецкая крама Мухенберга ( аднак, згодна адрасу – Dominikańska № 18 – на гэтым месцы зараз знаходзіцца гандлёвы дом “Нёман”... ). По тогдашней нумерации Доминиканская, 18 – это сегодня один из корпусов Ленинской администрации (с аптекой в цокольном этаже).

Згодна з В.Саяпіным, На 1922 г. у доме знаходзілася аддзяленне “Polski Bank Kresowy” і гындлёвы дом “Polonija”. Dziennik Grodzieński.№ 128, 22.07.1922. На 1926 г. – рэдакцыя газеты “Grodner moment” Informator miasta Grodna…s.60 ды гарнізоннае казіно. Informator miasta Grodna…раздел «Restauracje”. На 1934 г. – выдавецтва М.Гана, кніжная крама “Оgnisko”. “Grodno i okolice. Przewodnik turystyczny». Grodno. 1934. В разделе рекламы. На 1937 г. працавала вінна-гастранамічная крама Юзэфа Мухенберга.

Пасля 1944 г. будынак займаў абласны камітэт кампартыі Беларусі, які пазней пераехаў у Новы замак. Са снежня 1952 г. тут размесціўся Гродзенскі выканкам. Па стану на 1970 г. шэраг памяшканняў займала Бюро тэхнічнай інвентарызацыі.

Савецкая № 15 — Дом Левандоўскага. Дакладная дата пабудовы невядомая (не раней 1870-х гг. і не пазней 1910 г.). Паводле планаў 1824, 1831-33 гг. стаіць драўляны будынак. Валодаў ім напярэдадні пажара 1885 г. дваранін Іван Мацвеевіч Левандоўскі. Дом ужо тады быў каменны (магчыма іх было два пасля пажара аб’яднаныя ў адзін). У 1886 г. На участку стаіць адзін трохпавярховы дом з трыма лаўкамі У 1910 г. Домам па-ранейшаму валодаў І.М. Левандоўскі. Дом праходзіць як «новы, трохпавярховы, крыты бляхай». У доме было шэсць вялікіх кватэр (па пяць пакояў і адной кухне). Прыклад эклектычнай архітэктуры з перавагай элементаў класіцызму. Тут у розныя часы месціліся: кварціра вольнапрактыкуючага ўрача Гершуна, крама кніжнага рускага гандлю ( “книжной русской торговли” ) Міхайлаўскага ды Крамкоўскага ( на 1894 г. ); кварціра судовага прыстава пры Акружным судзе Дзмітрэўскага ( на 1911, 1913 г. ), фотаатэлье Адлянецкага-Пачобута (на 1903 г. ); фотаатэлье Рубінштэйна ( на 1915 г.. Па іншых звестках, да пачатку Першай Сусветнай вайны ў будынку працавала фотамайстэрня Гірша Абрамавіча Шульнер-Дамбравіцкага; у 1902 – 1911 гг. тут жа працавала фотамайстэрня Фелікса Дыянісія Дамінікавіча Адляніцкага-Пачобута. ). З 1918 г. у будынках па адрасу Dominikańska № 13/15 працавалі аптэчныя склады Яна Маліноўскага. На 1926 г. працаваў апцечны склад Ю.Маліноўскага ды тытунёвая крама Л.Здраевіча. На 1937 год тут працавала крама адзежы “Bon-Ton”. У верасні 1944 г. на другім паверсе будынка размясцілася кантора хлебкамбіната. На 1970 г. – Бюро бытавых паслуг, крама “Галантерея”, абласная кантора адвакатаў.

Савецкая № 15 а — Гатэль Левандоўскага. Год пабудовы — 1895.

Савецкая № 17 — Гатэль «Расія». Дом Хона Піка (на 1928). Год пабудовы — 1811. Паводле плана Маркевіча 1780 г. участак арэндуе ў горада Барыс Радзевіч. У той час быў забудаваны драўлянымі дамамі. Паводле плана 1830-1831 гг. на месцы дома пабудовы адсутнічаюць наагул. У 1873 г. участкам валодае Гірш Фін (каменны аднавярховы дом і стары драўляны дом). Паміж 1873 і 1884 г. на месцы драўлянага дома быў пабудаваны каменны. У 1886 г. Гірш Фін валодае ўжо двума дамамі на Савецкай вуліцы, аднак дакладнае апісанне дадзенага дома захавалася з 1910 г. Можна меркаваць, што дадзеная камяніца ўяўляе сабою або перабудаваны аднапавярховы перадпажаравы дом, або дом пабудаваны ў 1880-х – 1900-х гг.

У 1945 г. тут адчынілася кантора гродзенскага “горпищепромторга”. У 1950 г. – кантора “Белкнижкультторга”. На 1960 г. – крама № 32 “Галантерея”, затым у 1961 г. – крама “Подарки”. Па стану на 1961 г. – паліклініка УУС. З 1974 г. – юрыдычная кансультацыя. На 1982 г. – крама “Гражина”.

Па стану на 1928 г. па адрасах вул. Дамініканская № 22 працавалі крамы мясных вырабаў Мароза, спажывецкая крама Шейны Любіч, крама мясных вырабаў Сапачынскага, цырульня Залеўскага, па Дамініканскай № 26 ды № 28 узгадваюцца цукерня Кулкіна ды цукерня “Бузна” у каменіцы Закхейм Мера. Дакладная лакацыя будынкаў незнаная…