Түркі тектес есімдер мен орыс фамилиялары

Ч.М.Гусейндзенің «Ортағасырдағы араб жазу ескерткіштерінің көне түрікі антропонимдер» деген мақаласында араб жазу ескеркіштегі антропонимдердің (кісі есімдерінің) этимологиясы берілген [120, 291 б.]. Мысалы, Boran Боран, Буран есімі, араб деректерінде бұл парсы Хосорва Парвиза (VІІІ ғ.) әмірінің қызының есімі және Момина (ІVғ.) халифтың әйелінің есімі. Боран есімі ресми есімінен кейінгі берілген лақап есімі. Хосрова Парвиза әмірінің қызынің ресми (шын) аты - Захра, ал Момина халифтің әйелінің аты - Хадиджи екен [121, 382 б.].

Ортағасырда түркі антропонимдерінде екі есім болуы (ресми есім және лақап ат) түркі халықтарына тән екендігі жоғарыда қарастырылды. Түркі халықтарында Боран есімі өзбек тілінде Буран, әзірбайжан тілінде Боран, қазақ тілінде Боран деп айтылады. Боран сөзі түрік тілінде бора етістіктен құрлып «буран, вьюга, метель, гроза, грозовой ливень, туман, непогода» қазақша «боран, бұрқасын, найзағай, тұман» деген мағына береді. Боран, Буран екі сөзден тұрады, бур етістігінен және -ан деген қосымшадан. Bur-Бур сөзі (крутить, сверлить, кружится, поворачиваться, гнуть) қазақша борау, бұрғылау, айналдыру, қайысу етістігі.

М.Қашқаридің сөздігінде бур сөзі хош иіс шығару 1) пахнуть, блогоухать: Yipor burdi мускус блогоухал 2) испариться SW burdi вода испарилась деп көрсетіледі [122, 280 б.].

Ю.Баласағұнидың «Құтадғу біліг» (Құт әкелетін білім) еңбегінде бур сөзі хош иіс шығару (блогоухать) деген мағына береді. Сонымен Боран, Буран антропонимінің бірінші компоненті бур хош иіс шығару, ал -ан қосымшасы кісі есім жасайтын туынды аффикс. Мысалы, Buran, Basan, Гыjan Сэлчук, Долак Уран т.б. есімдері бұған дәлел. Боран есімі әйел есімі екені бұл сөздің мағынасынан көреміз. Өйткені түркі халықтарының әйел есімідері әсем, сұлу, нәзік, мөлдір деген мағыналарды білдіреді. Ал Боран есімінің синонимі Жазира деген есім деп айтуға болады. Өйткені Жазира жағымды, жап-жақсы яғни хош иіс.

Келесі антропоним Маңкушур Ибн ал-Асира «Камил фит-тарих» еңбегінде әзірбайжан тілінде Минкичовр. Бұл есім екі компонентен тұрады men және cur. Бірінші компоненті мен «родимое пятно» menli «пятнистый», menbars «пятнистый барс» (тигр), mencur «с родимымы пятном, меченый» менімен (енсалу) деген сөз. Сонымен бұл есім мені бар адамға қояды, қазақ тілінде осы сөзбен тіркескен кісі есімдері де кездеседі. Мысалы, Менгүл, Менжан т.б.

Тарихи ескерткіштермен эпостың жырлардағы этноантропонимдердің этностық танымы мен әлеуметтік болмысына сәйкес қалыптасқанын көрсетінін лингвомәдени талдау дәлелдейді. Мысалы: Бай + бөрі, Бай + сары, немесе Сары + бай, Қара + бай, Бай + шұбар, Баршын, Қараман, Қаратау, Көкаман (Гокман).

Проф. Т.Қоңыратбаев «Қорқыт ата кітабы» мен «Күлтегін» ескерткіштеріндегі антропонимдерді салыстырып, тарихи этникалық үрдіспен сабақтастырады:

«Қорқыт ата кітабы»	«Күлтегін», «Тоныкөк»
Ақсақ	Базқаған
Аруз	Байырқы
Әмен	Бомын
Байбура бек	Бөгі қаған
Бәмсі Бейрек	Бөлен
Бану шешек	Еркін
Баяндүр	Елбілге
Бекіл	Елтеріс
Бисат	Иоллығ тегін
Бұқашық	Күлтегін
Ғафлет	Күн Сеңұн
Дирсе хан	Қапаған
Домрул	Құшы тұтық
Доқа	Мақраш
Дондаз	Сілікбек
Дуран	Тадақын шор
Дүкер	Тінесі
Дүлек Боран	Тоңра Сем
Иекенк	Түрік Білге
Екрек	Тоныкөк
Елік	Оң тұтық
Қазылық	Інел қаған
Камбура (Бамбура)	Іспе Лікең
Қан Төрәлі	Істемі
Қаңлы	Нең Сеңүн
Қара Бодақ	Удар Сеңүн
Қара Көне	Ынаншы
Қиян Селжүк	Шалшы
Қорқыт	Чаң Сеңүн
Құтлу Мелік	Чач Сеңүн
Оқшы	__________
Рүстем	__________
Салор Қазан	__________
Секрек	__________
Ораз	__________
Ұлаш	__________
Ұшан	__________
Әнкеш	__________
Жоқлы	__________
Жаланшы	__________
Жапағлы	__________
Жарташық	__________

Академик Р.Ғ.Сыздықтың көрсетуінше, Жалаиридің «Жами ат-тауарих» әскери-әкімшілік, саяси-әлеуметтік титулдардағы хан, султан, мырза, бек, би, баһадур, нойан, гүрген, тайшы т.б. сөздер кісі есімдерінің құрамына кіреді. Ескеркіштегі кісі есімдеріндегі компоненттері монғол, араб, парсы, қытай тілінен енген [124, 73 б.].

Мысалы, хан «мемлекет басқарушы» деген титул. Хан сөзі түрік, монғол тілінде қаған, арабша хакан. В.В.Бартольд айтуынша монғол дәуірінде қаған (каан) мен хан сөздер болған. Кейін монгол тілінде қаған сөзі жойылып хан сөзі қалды. Хан сөзінен құралған кісі аттары: Чингиз хан, Борис хан, Толуй хан, Темүр хан, Абақа хан, Қайду хан, Кабул хан, Чагатай хан, Тумина хан, Орыс хан, Үгетай хан, Буданжар хан, Кутула хан, Жочи хан, Тайан хан, Буйрук хан, Арслан хан, Меңгу хан, Ғаран хан, Меңке хан, Гүйүк хан, Кубылай хан, Абақа хан, Арғун хан, Сайын хан, Қасым хан, Жаныбек хан, Үсек хан, Йәдік хан, Қадырберді хан, Күчүм хан, Булғайыр хан, Айбақ хан, Саған хан, Ағатай хан, Есенкүл хан, Бужук хан, Йадгар хан, Мухаммед хан, Бурһан хан, Жомарт хан, Ахмед хан, Махмуд хан, Шейбақ хан.

Бек - ханнан кейінгі титул. Бек сөзінің синонимі араб тілінде эмир, ал монғол тілінде нойон. Ш.Валихановтың пікірінше, бий көне түрік сөзі бек, бей, бий нұсқаларының алғашқы мағынасы - «сот» [16, 25 б.]. Кейінен би сөзі «шешен» деген ұғымды білдірген. Ескеркіштіегі кісі есімдер бек компонентімен көрсетілген.Мысалы, Асан бек, Муса бек, Исмаил бек, Йусуф бек, Едіге бек, Мансур бек, Хасан бек, Шейдақ бек, Ағыш бек, Шак бек, Хоразми бек, Карач бек, Айтаулы бек, Тебере бек, Атбаға бек, Сабыр бек, Кадыр али бек т.б.

Келесі титул - нойан сөзінің сининимі араб тіліндегі эмир сөзі. Монгол империясында жоғарғы аристократиясына князьдар мен нойандар жатады. Чингиз ханның Толый деген кіші ұлының титулы «ұлы нойан» болған.

Нойан сөзі көбісі чингизтердің есімдеріне тіркелген: Кутукуш нойан, Майа нойан, Болгин нойан, Баурчы нойан, Баракул нойан, Кутукуш нойан, Жадай нойан, Дурбай нойан, Бургунчы нойан, Күжүгүр нойан, Мүгә нойан, Қасар нойан, Һуку нойан, Кеңкийатай нойан, Дай нойан, Алчы нойан, Хуку нойан, Майа нойан, Кәһтай нойан, Тегудар нойан, Ағул нойан, Илге нойан, Сүтү нойан, Судук нойан, Ихбал нойан, Бала нойан, Қасар нойан т.б. Қазіргі қазақ тілінде Нойан деген кісі есімі бар, ал нойан сөзімен тіркескен есімдер жоқ.

Султан бұл қазақ хандарының азамат болған. Кейбір деректерде султан сөзі ханзада деген ұгымды берген. Ескеркіштегі султан сөзбен бірге жазылған кісі есімдер: Ешім султан, Ондан султан, Шаһим султан, Руст султан, Йүнус султан, Махмуд султан, Еш султан, Жан Керей султан, Даулет султан, Жаныбек султан, Булат султан, Бөкей султан, Әдік султан, Али султан, Ахмет султа, Жанай султан, Бахтияр султан, Жафарберді султан, Ешім султан, Мухаммед султан, Жаналддин султан, Сейдкул султан, Келімберді султан, Сулум султан, Ибраһим султан, Ораз султан, Шаким султан т.б.

Мырза - деген сөз М.А.Усмановтың айтуынша, «князь» деген мағына береді. Мырза сөзі қазақ, татар, қырым ақсүйектерінің есімдерінде беріледі. Мысалы, Канбар мырза, Шейх Мамай мырза, Алчағыр мырза, Нурадин мырза, Шыгын мырза, Сейд али мырза т.б.

Баһадур сөзі - «батыр», «қаһарман» деген мағынаны береді. Бұл сөз - монғол әскерлердің титулы. Чингиз-ханның туытарының және ұрпақтарының титулының бірі. Қазақ тілінде бұл сөзбен тіркесіп жасалған кісі есімі жоқ, монғол кісі есімдеріне тіркеседі. Мысалы, Таубал баһадур, Йетим баһадур, Бу баһадур, Су бутай баһадур, Йолақ баһадур, Көку баһадур, Мунаду баһадур, Йесуге баһадур т.б.

Беки-бики ірі тайпа басшыларының титулы. Б.Я.Владимирцов беки, бики сөзінің түрікше этимологиясы «крепкий, прочный, твердый, сильный», «қайратты, мықты, күшті». Мысалы, Тукба беки т.б.

Падшаһ сөзі парсы тілінде «елбасшы» деген мағынаны білдіреді. Падшаһ сөзінің эквиваленті хан, орыс тілінде царь. Мысалы, орыс падишаһы Борис т.б.

Тайшы қытай тілінен енген термин. В.В.Бартольд былай деп береді, бахши (саикр, бхикшу) алғашқы мағынасы будда отшельнигі, монғол мемлекеттінде «писец», «чиновник» деп аталады. «Ұлы бахши» титулы қытай терминологиясында тайшы. Чингиз хан дәуірінде тайшы титулы Қытайда монғол әкімшіліктерінде болған. Мысалы, Кидан тайшы, Иэкун тайшы т.б. [109, 35 б.]. Қытай тілінде тайшы сөзі «ұлы ұстаз» деген мағына береді.

Қорыта келгенде хан, султан мырза, бек, баһадур, нойан, падишаһ, герген т.б. сөздер кісі есімдерінің негізгі компоненті болған, қазір де қолданылады. Ескерткіштегі тарихи тұлғалар есімдері тілімізде қазіргі кісі аттарында кездеседі. Мысалы, Булат, Жанибек, Асан, Муса, Хасан, Сабыр, Нойан, Мырза, Чингиз, Егіде, Даулет, Мухаммед, Жанай, Али, Ибраһим, Ораз т.б. Ескерткіштегі хан, султан, мырза, нойан, бек сөздер тарихи қайраткерлердің титулын көрсетсе, ал қазір бұл сөздер кісі аттарының туынды компоненті. Мысалы, Чингизхан, Бексұлтан, Әділбек, Алихан т.б.

Орыс халқының әйгілі тарихи тұлғаларының есімі түркі және басқа тілінен кіргені белгілі. Мысалы орыс халқының ұлы ақыныдары А.С.Пушкинің шыққан тегі араб, ал М.Ю.Лермонтовтың атасы шотландиялық Георге Лермонт екені белгілі. Мұндай антропонимдер орыс әдебиетінде, мәдениетінде, ғылымы мен әскери өнерінің тарихынан көп кездеседі.

Жалпы әр кезеңдегі орыс мемлекетінің, тарихының қалыптасуына, өркендеуіне қазақ жайлап отырған осынау ұлы даланың, дала мәдениетінің, Алтын Орда сияқты, ол ыдырағаннан кейін салтанат құрған Қазан, Астрахан (Хажы Тархан), Қырым, Сібір хандықтарының маңызы, ықпалы болғаны белгілі [125, 428 б.].

Түркітанушы ғалым Н.А.Баскаковтың «Русские фамилии тюрского происхождения» атты кітабы көптеген тұра, орыс және өзеге де славян халықтарының тіліндегі есімдер тюркизмдер берілген. Нақты айтқанда, кітапта негізінен «Временник Императороского Московского общества и древностей российских» деп аталатын жылы шыққан орыстың атақты ақсүйектері мен князьдарының шығу тегі туралы шежіредегі орыс антропонимдері (фамилиялары) талқыланады. Мысалы Тоузак Неклюдовтың атасының есімі түркі тілінде тозаң немесе шағатайша тұзақ сөзінен алынған дейді (Будагов, І. бет) Ал, Щербачевтар тұқымы Алтын Ордадан Ресейге көшіп келген Федор Салтановичтің ұрпақтары екен. Салтан арабтың «султан», қазақтың «сұлтан» сөзі, Тимашев тюркизмдегі «тума, тумасы» деген ұғымдарының этнонимі.

Жұмыста солардың біразы этномәдени сабақтастықтың көрініс ретінде қарастырылды. Атап айтқанда:

Сол сияқты «салтық» сөзі жеке біреудің есімі болып та кездеседі. Мысалы, Эрзерум князі Салтук немесе Сары-Салтық ХVІІ ғ. Рум елінің бактыры.

Дегенмен «Салтық» деген сөзі salt, яғни салт деген сөздің туындысы. Бұл кез-келген түркі халқының тілінде жиі ұшырасады. Әсіресе, қыпшақ тобында бұл сөз үрдіс, тәртіп, салт, дәстүр мағынасына ие. Бұл сөзге орыстың түркілерден ауысқан «салтық» сөзі де мағыналас (Ушаков,ІV, 27б) Мысалы орыстарда «на свой салтык» (Даль,IV,131 б), яғни «на свой лад» деген нақыл сөз бар. Өл біздінше «өз ыңғайына», «өз дәстүріне», «өз салтына бейімеп» дегенді білдіреті және орыстың осы «салтык» сөзі қазақтың saltyg «салттықты сақтау, «адамгершілікті сақтау» дегенді сөзге сәйкес келеді, - дейді ғалым. Қазақта «салт» сөзінің «үрдіс», «дәстүр», «адамшылық» дегеннен өзге де (saln-sana идеология) «салт басты», «салт жолаушы», яғни артулы жүгі жоқ, жеңіл жолаушы дегенді білдіреетін де мағынасы бар (Тіпті, баласыз, қара басы жүрген әйелді «салтаң», «сыбай-салтаң, «салтаң әйел» деп те айта береді.

Сонымен, Салтыков деген фамилия өзіміздің «салт», «салтық», «салттық», «солтық» «сылтық» атауларынан шыққаны белгілі болады. Тіпті И.С.Тургеневте «порядок незнает и все на свой салтык норвит, не так, как отцы» деген сөйлемде де кездеседі (Ушаков,ІV,27б) Ал жоғарыда айтылып кеткен Курган деген лақап есім екібастан түркілердің, яғни өзіміздің қорған, бекініс, қоршау т.б. екені белгілі.

Сонымен, Суворовтар фамилиясы, яғни әулеті басқалармен салыстырғанда орыстарда кейінірек шыққан, ол ХVІІ ғасырдың бірінші жартысына жатады. Суворов есімі шведтің syar немістің sehwer, яғни ауыр, салмақты, күшті, қуатты, қатал, қатаң, мазасыз, ашуланшақ сөздерінен шыққаны мүмкін. Бұл талдауда Н.Баскаков oрыстың суровый деген сөзі түркінің сұр, сұрғылт, тұнжыр сөзінен шыққан, «сувор1, «суровый» дегеніміз де сол «суровый»-дың» (сұрдың) өзі. Сонымен орыстың «суровый»дегені де «серый»сөзі де түркілердің сұр, сұп-сұрынан шыққан екен.

Ушаков
Орыстың ең атақты адамдарының ішінде Ушаков деген фамимилия жиі кедесетін енді. Ушаковтардың шежіресі, әсіресе, ататегі Косогский князі Редегиден, яғни толып жатқан орыс фамилияларының аты аңызға айналған Редегиден басталатыны көрініп тұр (ОГД, VІІІ,9-бет) дейді Н.А.Баскаков.

«Князь Каусуйский Орды» Редега ұлы князь Владимир Мстиславовичпен шайқаста қаза тапқан, ал оның екі ұлына шоқынғаннан кейін Юрий князь оған, яғни Роман Редегичке қызын берген. Оның шөпшегі Григорий Слепойдың Ушак деген ұлы болған. Оның ұрпағы Немир Юрий Ушаков 1557 жылы Булзукте воевода болыпты. Ушаковтар фамилиясында түркілердің бірнеше мағыналы сөзі бар. Олар usag~usag, яғни, майда, ұсақ. Екіншіден - кішкене, аласа. Үшіншіден, ұсақ-түйекшіл адам. Төртіншіден - жас, сәби, бала-шаға (Радлов, І.773).

Міне, сол Федор Воронецтен атақты князь Воронцовтың әулеті тараса, Юрийдің Вельямин Андреевич деген немересі болған. Оның ұрпақтары Вильяминовтар Ресей тағына қызмет еткен.

Алайда, енді бір болжамдарға қарағанда (ОГДР, ІV, 26-б., V, 16-б.) Вельяминов фамилиясы Алтын Ордадан шыққан князь Четтің есімімен юайланысты. Ол Вельяминовтардың да, Сабуровтар мен Годуновтардың да арғы атасы болған екен. Воронцев – Вильяминовтардың шежіресінде (ОГДР, V, 16-б.) князь Африканың (яғни, Якуп Соқырдың бауырының) ұлы Симон Африкановичтің есімі ұшырасады. Сөйтіп, Вельяминовтардың Варяг өлкесінен гөрі Алтын Ордаға қатысы барлығы сенімдірек болып шығады. Вельяминов деген фамилияның түп – төркіні арабша Вали – Иамин, яғни Уәли – Әмин сөзінен шыққан. Вали немесе Уәли арабша тума, туысқан деген және қамқоршы, басшы жарылқаушы деген мағына береді. Ал, Амин – Әмин дегеніміз біріншіден «ант», «серт» дегенді берсе, екіншіден «оң жақтағы», «оң» дегенді анғартады.

Бұл есімнің тағы бір болжамы бар. Ол көне еврей есіміндегі Веньямин – Беньямин дегеннен шыққан болуы да мүмкін. Бұл жағдайда «ben» – ұл дегенді jamin оң қол, яғни оң қолдың ұлы дегенді білдіреді. Бірақ Вельяминов фамилиясы еврейдің ben jamin дегеннен гөрі арабтың wali jamin сөзінен пайда болған деген пікірдің басымдығы молдау. Мысалы, шежіредегі Яқуп Соқыр еврейдің «Яков» – ынан емес, арабтың «Яқуб» – ының соңғы әрпі «п» болып өзгерген түріне көбірек келеді.

Сонымен Нарышкиндер әулиетнің ата тегі кейбір дереккөздер айтқандай, Сонау Германиядағы Богемиядан емес Қрымнан келген Нарыш-Нарышкадан тарайды екен. Нарышка есімінің немесе лақап есімінің негізінде парсы тілінен ауысқан, қазақ, қарақылпақ, түркімен т.б. тілдері сияқты түркі тілдерінде жиі ұшрастын парсының нар ... сөзі жатқан екен. Н.А.Баскаков бұл жерде бұған қазақтың «жүк ауырын нар көтерер» деген нақылын мысалға келтірді. Екіншіден, «нар», сөзі ержүрек, батыл және нар жігіт, деген мағына береді.

Әдетте қазақ, қарақалпақ, өзбек және басқа да түркі халықтарының бұл есіміне сүйіспеншілік, еркелету сезімдерін аңғартатыны -аш, -еш қосымшалары жалғанады. Сөйтіп, негізгі «нар» түбірінен Нарыш сөзі сәл өзгеріске ұшырап пайда болды. Мысалы, жұма+аш - Жұмаш, ерке+еш - Еркеш, нұр+аш - Нұрыш деген есімдер осындай туынды сөздерге жатады. «Әсіресе, Нұрыш деген есім қазіргі түркі халықтарында өзбек, қазақ, қарақалпақ т.б. жиі ұшырасады да ол орысша Нұрышка, Нарышка болып та айтыла береді», - дейді ғалым.

Сонымен ұлы І Петер патшанаң нағашылары Қырмнан шыққан Нарыш болып шықты.

Черкасский
Шежіренің көрсетуінше, «Черкасскидің князьдерінің ұрпағы» Черкас аймағынан шығып, кейін Мысырда сұлтан болған Индалдан тарайды екен. Иоанн Васильевич Астрахань патша жаулап алғанан кейін Черкасс княздьдері Ресей державасына бағыныпты. Ал жаңағы Иналдың шөбересі Темрюк Идаров деген князь Ресейге берілгендігінің айғағы ретінде патшаға өз ұлы салтман мен ханшайымы Марияны аманатқа тапсырған. Мария сол Иоанн Васильевичтің зайыбы болған» дейді шежіреде (ОГДР,ІІ, 9-б) Египет(Мысыр) сұлтаны болыпты деген сөздігінде Инал деген есім Махмуд Қашқаридің сөздігінде «ақсүйек әйелдің ұлы» деп түсіндіріледі.

Ал, Темрюк түркілердің «темір оқ», «темір жебе» сөзінен шыққан. Сол сияқты Идарыңыз қазақшаға парсы тілінен ауысқан Айдар сөзінен шығыпты, Айдардың екінші мағынасы ұл баланың төбесіне қойылған бір шоқ шаш екені белгілі.