А. Эбшкаев З. Бейсенбайкызы казак tijiih о к; ы т у 0Д1стемес1 Алматы, 2014
емес, сез табы морфологияньщ нысаны. Сондыктан сезжасамды гылым ретшде
жүктеу/скачать 6.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| емес,
сез табы морфологияньщ нысаны. Сондыктан сезжасамды гылым ретшде арнайы бергеннен кешн, соган тшсп мэселелердщ камтылганы дурыс. Сезжасам гылымы алгаш рет профессор С.Исаев пен доцент К.Назаргалиевалардыц курастырган 6-сынып окулыгында арнайы такырыппен берицц. Онда сездердщ жасалу жолдары, сездщ к¥Рамы оган Ty6ip жэне косымша деп аталатын белшектер снетщшп, Ty6ip оныц ережес! бершдь Журнактарды e3i жалганган сездщ магынасын езгерту, езгертпеуше карай: сез тудырушы, сез турленотруш! деп белед|. Туб1рдщ непзп магынасын езгертш, жана магына устейтш журнакты сез тудырушы деп, олар аркьшы жасалган сездер туынды Ty6ip немесе туынды сездер деп аталатындыгы айтылады. Сезжасам угымына катысты мзселелерд1 окушыларга игертудщ жолдарына кецш белген галым - Б.Кэтенбаева. Галым Казак тш н окыту методикасы (1988) атты эдктемелж енбектеп Сездердщ жасалуы атгы бел1М1нде сездердщ жасалуыныц лингвистикалык непздерше, одан бершетш бш м келем1 мен оны окыту мэеелелерше токталады. «Сездердщ жасалуы деген угым - жаца сез жасаудагы зацдылыктар мен ереже- аиыктамалардьщ жиынтыгы. Казак тйи сездершщ жасалу жолдарын окыту лексика, грамматика зацдылыктарымен тыгыз байланысты карастырылады. Сездердщ магынасы, олардыц тулгальщ ерекшел1ктер1 жэне сейлемде колданылуыньщ 69pi езара штей тутасып жататын зацдылык. Сондыктан сездердщ эр Typni жолдармен жасалуы, жаца угым, жаца 6ip грамматикалык тулгада жумсалуы сездж курамды байытатын жэне дамытатын категория болып саналады»,- деп, сезжасамныц непзш тужырымдайды. Эрине, лингвистикалык непз бунымен шектелмейдь 77 Ец алдымен, сезжасамньщ табигатын, ерекшелкш, баска салалармен байланысын, зерттеу нысанын, мазмунын т.т. айкындап, ашу керек. Одан кешн сезжасамньщ мазмунын курайтын элементтерге, олардьщ ерекшел1ктерше токтальш барып, эркайсын окытудьщ жолдарын керсету керек едь Сездердш жасалуынан бершетш бш м келе\п де тольщ айкындалмаган. «Сездердщ жасалуы жуйел 1 курстьщ программасында 4- 5-сыныптарда етшедЬ деумен шектелген. Сезжасамньщ негта бастауыш сыныптардан каланатыны ескершмеген. Эрине, бул бел1м жазылган кезде сезжасам гылымы жан-жакты зертгелш, мазмуны айкындалмаган едь Сондыктан галымньщ гылымньщ бул саласы туралы маглуматтары жеткшши болмаганы тусййкп. Сезжасамды тш бшмшщ жеке саласы ретшде карастыра отырып, оны мектепте окыту, окушыларга бершетш бш м мазмуны кандай болуы керек деген мэселе З.Бейсенбаеваныц 1998 жылы шыккан «Сезжасамды окытудьщ гылыми-эдктемелш непздерш атты эдктемелш куралында мумкшдшнше сез болады. Онда 5-7 -сыныптарга арналып жоба- багдарлама бершген. вкшшше орай окулык авторлары ондай зерттеулерге кецш белмеген. Сезжасам тш бипмшщ непзп 6ip саласы рейнде гьшымда дэлелдендь Оны дэлелдейтш б1рнеше гылыми ецбектер мен оку- эдктемелш куралдар жарык кердь Демек, сезжасам гьшымыньщ карастыратын нысаны, непзп 6ipjiiri, кызмеп мен мэн-мацызы, мазмуны айкындалып, 6ip жуйеге тусп. Сезжасамньщ мектеп багдарламасына енгенше де 6ipa3 уакыт болды. Алайда, пэн мазмунын беруде жуйе жок- Эр сыныпта сезжасам бойынша окушыларга усынылатын такырыптар сараланган жок. 4-сыныпта да, 5- сыныпта да Ty6ip деген не, туынды деген не, журнак деген не деген мэселелер теориялык тургыдан кайталана бередь Мундай кайталаулардьщ окушы ушш 6epepi шамалы. Сондыктан, ен алдымен, эр сыныпта етшетш материалдьщ мазмуны айкындалуы тшс, ягни 4-5-6 - сынып багдарламасына сезжасам мазмунын жуйел1 турде беру, содан кейш оны бш м беру талабына сай окушыларга тшмд1 игерту кажет. Сезжасам - тш бшмшщ 6ip саласы болгандыктан, оньщ карастыратын нысаны, тшдш GipniKTCpi, соган орай окыту устанымдары мен эдю-тэсшдер! бар. Сезжасам тшдш колданыска енген туынды (жаца) сездерд1 синхронды тургыдан карастырады. Оныц басты сипаты - жаца магыналы сез жасау, сол аркылы тшдщ лексикальщ кабатын толыктыру, байыту. Жаца магыналы сез жасау ушш тшде калыптаскан амалдар бар екеш белгш!. Демек, сезжасамньщ езше тэн сез жасау тэсшдер1, солар аркылы калыптаскан тшдк ynrijiepi бар. Ягни тшдщ сезжасам саласы тшдщ сез жасау жуйесш зсрттейдь Сезжасамньщ тшдк 6ipniri - жаца магыналы туынды сез. Мектепте сезжасамды окытуда басты жэне накгы максаттар койылады. Басты максат - сезжасамньщ басты ерекшелштерш, карастыратын нысанын, тшдщ саласы ексндп ш, оны окытудыц мацызын 78 |