А. Эбшкаев З. Бейсенбайкызы казак tijiih о к; ы т у 0Д1стемес1 Алматы, 2014

Морфологияныц теориялъщ угымдарын игерту. Соз таптары.
Сез таптары-тшдеп сездердщ жалпы грамматикальщ магыналарыньщ 
(семантикалык сипатыньщ), турлену жуйесшщ, синтаксистш кызметшщ 
(сейлем Myuieci, сез байланысы мен сез 
TipKeciH 
курауынын) ортактыгына 
царай топталуы. Мектеп багдарламасында сез таптары магынасы мен 
тшдеп кызмет! жагынан: атауыш сездер, кемекпп сездер жэне одагай 
сездер болып белшш бершген. Сез таптарын булай белуде непзшен сездщ 
лексикалык магынасы непзге алынган да, грамматикалык; сипаты 
ескершмеген. Сез таптарыньщ басты ерекшелш олардьщ грамматикалык 
сипаты болып табылады. Сондыктан сез таптарын жштеуде басты 
ерекшелш ен алдымен сол сездщ грамматикалык сипаттары болады да, 
екшппден, ол уш турл1 устаным непзшде топтастырылады: семантикалык, 
морфологиялык жэне синтаксистш,-дещц профессор С.М.Исаев.
Зат 
eciM
Заттьщ магынаны Gumipyi жагынан алуан турл! eKeni белгип, 6ip 
жагынан, ол сездер накгы заттардын атын бивдредк аспан, жер, орман, 
взен, may, жолбарыс, аю, жылцы, цумырсца\ екшпп жагынан, нактылыгы 
жок дерекЫз заттардьщ атауы болады: ацыл, ой, куаныш, куйтш, тецдт, 
взгерк, абырой, намыс, уят т.б. Сонымен катар накты зат атаулары 
болатын сездердщ ез1 семантикалык жактан тектш жэне турлш болып та 
белшедк мал-жылцы, к,ой ешт, туйе, сиыр, агаш-царагай, цайыц, емен, 
шырша т.б.
Зат eciM сездер ненщ атауы болады деген тургыда тагы б1рнеше жшке
- топка белшедк
I. Табигаттагы жансыз зат атаулары: may, mac, орман
II. Табигаттагы жанды зат атаулары: цой, ешт, Kipni
III. Табигаттагы кубылыс атаулары: жел, боран, к$йын
IV. Адам когамындагы зат атаулары.
Адамга байланысты атауларды: еркек, эйел, ата-ана, бала-шага, ага, 
царындас, mi, жиен, нагашы, т.б.
Ецбек куралдары: балга, балта, станок, экскаватор т.б.
Буйым атаулары: xipniiu, цемент, мата, квйлек, пальто, костюм.
Курылыс атаулары: уй, завод, фабрика.
Елд1 мекен атаулары: ауыл, цала.
Шаруашылык, 
экономика, 
саяси-элеумегпк, 
мэдениет, 
гылым, 
техникага байланысты атаулар. Демек зат eciwre иретш сездер тобы ушан- 
тещз.
Мектеп багдарламасында зат eciMre KipeTiH сездерд1 булай топтап 
саралау толык бершмейдь Онда зат eciMHiH аныктамасы, кандай суракка 
жауап 
6epeTiHi, 
жалпы жэне жалкы 
eciM 
болып белш еп т жайында 
кыскаша маглумат бершедь Жаттыгу кезшде окушы жекелеген сездер 
тобынан немесе сейлемнен зат 
eciM 
сездерд1 айыра бшетш болуы керек. 
Еканшщен, олар магына жагынан неш бивдредо, кандай суракка жауап 
6epin 
тур, ол сездер жалкы 
eciM 
бе дегендерд1 ажырататындай болуы
89

керек. Окульщта жалк,ы еимдерге жататын сездер жэне олардьщ емлеа 
сараланып бершген. Мугашм осыларды ютапта керсетшгендей тек Ti3in 
айта салмай, xypni тэсшдер аркылы саналы турде мецгерту керек. Ол ymiH 
эр Typni салыстырмалы мысалдар алынады.
Зат еамшц жалгаулар аркылы турленуь Зат еамнщ жалгаулар 
аркьшы турлену1мен 
окушылар бастауыш 
сыныптан таныс. 
5-6- 
сыныптарда зат eciMHiH турлену1 такырыбында зат ес1мнщ кептелу1, 
тэуелдену1, септелу! мен жштелуше толык токтайды. Бул угымдардьщ 
шйнде кептйс жалгауын табуда окушылар онша кинала коймайды. Heri3ri 
киыншьшьщ - тэуелдж жалгау мен ж1гпк жалгауын ажырата алмау, сеппк 
жалгауларын 6ip-6ipiMeH шатастыру сиякты болып келедь Буларды саналы 
мецгертш, Tiiicxi дагды беру ушш алуан турл1 эд1с-тэсщцер колдану кажет. 
Алдымен, тэуелдпс жалгаудьщ езш тусщщргенде, оньщ магыналык жагына 
зер салган жен. Ол ymiH тэуелдснстш заттардьщ дербес туруы мен 
олардьщ тэуелденген Typi салыстырылады. Yu, Kiman, цалам деген сездер 
жазылып, булардын ешюмге катысты, меншиеп емее екендт эцпме 
эд1Ымен аныкталады. Содан соц: Метц ушм, сенщ ктабыц, оныц цаламы 
деген сиякты тэуелдену жагдайы керсетшед! де, ушм I жакка, кйгабыц II 
жакка, каламы III жакка меншштелш турганын, оньщ тэуелдену
1
екещнгш 
айту кажет. Будан сои сол заттьщ тэуелдену1 тшси жалгау жалгану аркьшы 
болатындыгы уйретшедь Демек, уй-iiw, кггаб-ыц, калам-ы. YmiHmi 
жагдайда иеленупй, менпиктеупн сездщ кандай тулгада тургандыгына 
назар аудартылады (менщ, ceHifl, оныц дегендердщ 6api де ш к септш 
жалгауында тур). 
Тертшпп 
жагдайда буйарды 
сураулар 
аркылы 
байланыстыру кезделедк а) Юмнщ уш? Юмнщ штабы? Юмнщ каламы? э) 
Менщ нем? Сенщ нен? Оныц Heci? Бул сурауларга окушылар хормен 
жауап 6epin отырулары керек. Тэуелдж жалгаудьщ непзп мэнш саналы 
мецгергеннен кешн, оньщ уш жакта тэуелденетш1 тагы окушьшарды 
катыстыра отырып тусшд
1
ршед
1
.
I жак: Метц ушм
I I жак: Сенщ ушц.
Сыпайы : Сгздщ уйщз.
I I I жак: Оныц уш.
Бул аркылы окушьшар 6ip затты тек 6ip адам, ягни сейлеупп адам гана 
менипктенш коймай, тыцдаушы адам да (сенщ), бегде адам да (оныц) 
меншштенетшше кездер1 жетед
1
. Баскаша айтканда эргамнщ уш бар. Олар 
ез уйлерш атаганда, жогарыдагыдай уш жакка белуге болатындыгын 
бшедь Будан соцгы баспалдак: 6ip адам 6ip гана затты емес, сол тектес кеп 
затты MeHiuiKTeHyi мумкш.
1. Менщ ктабым 
ктаптарым
Сенщ ктабыц 
ктаптарыц т.т.
Муны оцаша тэуелдену дейдк Екшнй жагынан, 6ip затты не б1рыцгай 
затты кеп адам менппктену1 мумкш екенш ескертш, оган мысал келпредь
Менщ ушм - Бидщ уйтЬ.
Сетц ушц - Сендердщ уйлерщ
90

Оздщ уйщи - Оздердщ уйлерщз
Оныц уш - Олардыц yiinepi
Кейб1р зат ортак болуы мумкш. Б1здщ мектебииз дегенде мектептщ 
KeirririH бпцирш турган жок;, оны исленуип адамныц кептЫн б!лдipin тур. 
Мектеп 6ipey, ендеше муны ортак тэуелдену дейдь Тэуелдк жалгауларына 
жак жагынан жэне онаша, ортактык жагынан осы 
сиякты маглумат 
бершгеннен кешн, эр жак,тагы тэуелдж жалгаудьщ дыбыстык курамьтаа 
окушьшардыц назарын аудару керек. Мунда кейб1р тэж1рбиеа аз 
мугашмдер эрб1р тэуелдк жалгаудыц жалац езш керсетуге асыгып турады. 
Мысалы:
I жак -м , -ым, -iM
II жак -Ц, -ыц, -щ деген сиякты. Булай окыту саналы л ыктан repi, 
формализмге апарып сокдырады. Сондыктан тэуелдж жалгаулардыц 
дыбыстык турленуш накты мысалмен ундестж зацдарын естерше lycipe 
отырып уйрету кажет. Ол ушш буын ундеспп мен дыбыс ундестшне 
сэйкес б1рнеше сездер алыну керек.
I топ дауыстыга аякталатын жуан жэне жвдшке сездер: сыбызгы, 
домбыра, шана, цозы, туйе, ini.
, 1. 
пальто-м, шана-м, козы-м, туйе-м, mi-м.
2. -ц, -ыцыз/-пцз
3. -сы , -ci.
I I топ дауыссыз дыбыстарга аякталатын жуан жэне жшшке свздер: 
жолдас, цалам, стол, сызгыш, сиыр, сез, ic, мтез, елец, жец, дэптер.
Оцаша 
Ортак
I.К,алам-ым 
калам-ымыз 
Сез-iM 
ce3-iMi3
II. калам-ыц 
калам-дар ыц 
сез-щ 
сез-дерщ 
сез-
1
цЬ 
сез-дерщ!3
III. калам-ы 
калам-дары 
сез-i 
сез-дер
1
Тэуелдж жалгауыныц дыбыстык турленуш саналы мецгермеген 
кейб1р окушы накты талдаудан кате ж1бередь Мысалы: Свзгм деген свзд1 
курамына талдаганда, 

жүктеу/скачать 6.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: