А. Ж. Сарсенбекова

Линолен, линоль, арахидон сияқты қанықпаған май қышқылдары организмнің қалыпты өсуі, тері қызметінің қалыпты болуы үшін өте қажет. Холестериннің қалыпты мөлшерде болуы терінің тургорын қалыпты жағдайда ұстап тұрады, егер холестериннің мөлшері қалыпты жағдайдағыдан кем болса, клетка ішінде қатпар пайда бола бастайды. Майарды ретикулоэндотелиальды жүйелердің қоздырушысы деп қарастырып, организмде майдың мөлшері аз болғанда иммундық қабілетінің нашарлауын түсіндіруге болады. Бірақ организмге май өте көп түссе де ретиклоэндолетиальды жүйелердің элементтері маймен қоршалып өзінің қызметін атқара алмай, организмнің қорғаныштық қабілеті төмендеуі мүмкін. Майлар, сонымен қатар организмдегі жылуды сақтап отырады. Организмге тәулігіне ересек кісілер үшін 60-80 г май керек болса, балалар үшін 25-30 г май қажет.

Гидролиздену қабілетіне байланысты липидтер сабындалатын (немесе гидролизденетін) және сабындалмайтын (немесе гидролизденбейтін) болып екіге бөлінеді.

Сабындалатын липидтер 2,3 және одан да көп компонеттерден тұрады. Олар жеңіл гидролизденеді.

Сабындалмайтын липидтер бір ғана компонеттен тұрады, олар гидролизге ұшырамайды. Организм үшін липидтердің маңызы өте үлкен. Олар ағзадағы қуат көзі болып есептеледі. Липидтер тірі ағзалардың ішкі органдарының, ұлпалар және олардың клеткаларындағы мыңдаған органикалық қосылыстардың мөлшері мен сапалы әрқашан бір қалыпты және тұрақты болуы үшін қажет. Оны ғылым тілінде гомеостаз деп атайды. Тірі организмнің сыртқы ортамен тұрақты зат алмасуы да липидтерге байланысты болады. Липидтер жасушада бос күйінде емес, ақуыздармен комплекс түрінде кездеседі, сондықтан оларды липопротеиндер дейді.

Липидтердің физикалы химиялық қасиеттері олардың құрамында болатын майлы қышқылдарға байланысты. Майлы қышқылдар организмде бос күйінде кездеседі. Олар барлық липидтер класының құрылыстық буыны болып табылады. Табиғи майлы қышқылдар қаныққан, қанықпаған болып екіге бөлінеді.

Қаныққан майлы қышқылдардың балқу температурасы қанықпаған майлы қышқылдарға қарағанда жоғары болады. Мысалы: t⁰С стеарин қышқылы 69⁰С, t⁰ линоль қышқылы 13⁰ қаныққан майлы қышқылдан тұратын майлар қалыпты температурада қатты, ал қанықпаған қышқылдардан тұратын майлар сұйық майлар деп атайды. Гидрогенделу (сутектендіру) реакциясы арқылы сұйық майды қатты майға айналдырады.

СН₃-(СН₂)₂-СООН (С₄Н₇СООН) май қышқылы

СН₃-(СН₂)₁₄-СООН (С₁₅Н₃₁СООН) пальмитин қышқылы

СН₃-(СН₂)₁₆-СООН (С₁₇Н₃₅СООН) стеарин қышқылы

Қаныққан майлы қышқылдардың қанықпаған қышқылдардан айырмашылығы олар ағзада ацетилкофермент А-ның (КоА) синтезделуі нәтижесінде пайда болады. Ал КоА сірке қышқылының активті бір формасы болып есептеледі.

Сірке қышқылы Ацетилкофермент А
Осы қышқылдардың тізбектелген ұзын радикалдары (ирек түріндегі ионоформациалы) молекуланың энергетикалық күшін үнемдеп отыруына мүмкіндік жасайды.

Сабындар жоғары карбон (майлы) қышқылдарының тұздары болып табылады. Мысалы: С₁₇Н₃₅СООNa C₁₇H₃₅COOH натрийлі тұздар қатты сабындарды, ал калийлы тұздар сұйық сабындарды түзеді.

2.9.4 Қанықпаған (шектелмеген) майлы қышқылдар
Қанықпаған майлы қышқылдар көбінесе жануарлар ағзасында кездеседі. Олардың негізгі өнімдері:

С₁₇Н₃₃СООН- олеин қышқылы СН₃-(СН₂)₇-СН=СН-(СН₂)₇-СООН

С₁₇Н₃₁СООН- линоль қышқылы СН₃-(СН₂)₆-(СН=СН)-(СН₂)₆-СООН

С₁₇Н₂₉СООН-линолен қышқылы СН₃-(СН₂)₅-(СН=СН)₃-(СН₂)₅-СООН

С₁₇Н₃₁СООН-арахидон қышқылы СН₃-(СН₂)₅-(СН=СН)₄-(СН₂)₅-СООН
2.9.5 Глицеролипидтер. Ацилглицериндер (жай және аралас)
Ацилглицериндер жоғары бір негізді қаныққан және қанықпаған карбон қышқылдары (пальмитин С₁₅Н₃₁СООН, стеарин С₁₇Н₃₅СООН, олейн С₁₇Н₃₃СООН) және үш атомды спирт глицериннен түзілетін күрделі эфирлер. Мұндай қосылыстар триглицеридтер деп аталады.

Аралас майлар глицериннен және әртүрлі жоғарғы карбон қышқылдарынан (қаныққан және қанықпаған) тұрады.

Егер жоғары карбон қышқылдары глицериннің барлық гидроксил топтарымен әрекеттессе (этерификация), (триацилглицерин) гидроксил тобымен әрекеттессе диглицерид (диацилглицерид), бір гидроксил тобымен әрекеттессе моноглицерид (моноацилглицерин) түзіледі. Мысалы:

Барлық күрделі эфирлер сияқты майлардың гидролизденуі (сабындалуы) олардың маңызды химиялық қасиеттері болып табылады және глицерин мен үш жоғарғы карбон қышқылдары алынады. Гидролиз ферменттердің, қышқылдар мен сілтілердің қатысуымен оңай жүреді. Майлардың гидролиздену реакциясы қайтымды процесс, бірақ сілтілердің (NaOH, KOH) қатысуымен бір бағытта жүріп сабын алынады.

Тірі ағзадағы барлық жасушалар мембранамен қоршалған. Мембрананың миллиондаған әртүрлі молекула және бөлшектен тұратын қос қабаты бислой клетка сұйығын қоршаған ортамен араласып кетуден сақтайды және ішкі ортаны сыртқы ортаның қолайсыз әсерлерінен қорғайды. Әрбір қос қабат бір бірімен қатарласып тығыз орналасқан миллиардталған фосфолипид молекулаларынан құралған. Фосфолипид молекуласы екі түрлі бөлшектен тұрады. Оның бірі фосфор қышқылының серин, холин, этаноламин сияқты заттармен қосындысы немесе полюсті бөлігі (гидрофильдік) екіншісі майлы қышқылдық қалдығы немесе полюсті емес бөлігі (гидрофобтық) сондықтан мембрана екі фосфолипидтік қабаттан тұрады да оның сыртқы (қоршаған орта) және ішкі жағы (жасуша сұйығы) сұйық орта болғандықтан, сыртқы қабатының фосфолипидтік бөлігі (гидрофильдік) сыртқы ортаға қарай, ал ішкі қабатының полюссіз бөлігі ңшке қарай бағытталып орналасқан. Осы екі қабаттың ортасында майлы қышқылдары орналасады, бір қабаттың май қышқылдары екіншінікімен гидрофобтық байланысқа түсіп, ол қабаттарды бір бірімен біріктіріп тұрады. Әдетте жасуша мембранасының құрамына атқаратын қызметі алуан түрлі ақуыздар да кіреді. Жасуша қабығының төрттен үш бөлігіне дейін ақуыздармен көмкерілуі мүмкін.

Фосфолипидтердің биосинтез кезіндегі негізгі аралық өнімі фосфатид қышқылы. Фосфатид қышқылы глицериннің, жоғарғы майлы қышқылдың екі молекуласынан (біреуі қаныққан, екіншісі қанықпаған) және фосфор қышқылынан тұрады.



Фосфатид (жалпы құрылысы)
Фосфатилдилсерин, фосфатидилэтаноламин, фосфатидилхолин, фосфотид қышқылының туындылары болып табылады.

Фосфатидилсерин молекуласында аминқышқылы сериннің қалдығы болады.

Фосфатидилэтаноламиннің құрамына аминді спирті этаноламин (коламин) кіреді.

1. 
   Күрделі карбон қышқылы.
   
2. 
   Екі атомды қанықпаған аминді спирт немесе сфингозин.
   
3. 
   Азоттық негіз (көбіне холин).
   
4. 
   Фосфор қышқылы.
   

Гликолипидтер күрделі липидтер. Олар көмірсулардың молекулаларында кездеседі, көбінесе, галактозаның Д формасында. Фосфор қышқылы мен азоттың негіздер гликолипидтердің құрамында болмайды. Гликолипидтер жүйке жасушаларының қызметін реттейді.

Изопрен молекуласы α симметриялы. Оның құрамындағы метил тобы орналасқан бөлік «бас бөлік», ал метил тобынан алшақ орналасқан бөлік «құйрықша» деп аталады.

1 3 Н₂С СН

Изопреноидтардың туындысы терпендер кейбір көмірсутектерден, құрамында оттегі бар спирттердің, альдегидтердің, кетондардың туындыларынан және 2,3 одан да көп изопрен буындарынан құралады. Терпендердің ең маңызды тобына А, Е, К витаминдер жатады. Е мен К витаминдері құрамы бойынша убихиноиндарға ұқсас. Олар липидтермен жасуша мембраналарында тотығу тотықсыздану процестеріне қатысуымен қатар электрондарды тасымалдайды.

Стероидтар табиғатта ең көп тараған және ағзада атқаратын қызметтері әртүрлі, құрылыстары циклды болып келеді. Стероидтардың жалпы қаңқасы стеран циклопентан және пергидрофенантрен ядроларынан құралған.

Стероидтық спирттердің, яғни стериндердің немесе стеролдардың А сақинасында ОН тобы болады. Ол ең маңызды қосылыстарда (холестерин, өт қышқылдары, гормондар т.б.) кездеседі.

Холестерин туындылары (өт қышқылдары, гормондар, витаминдер)

Холестерин жануарлардың жасуша мембраналарының міндетті құрушысы және басқа стероидтық қосылыстардың, гормондардың, өт қышқылдарының, витамин Д-нің т.б. биосинтез үшін негізгі материал болып есептеледі. Холестерин бауырда өт қышқылдарына айналады. Өт қышқылдарының көбісі холан қышқылдарының туындысы. Адам өтінен төрт түрлі қышқыл бөліні алынған, оларды холь қышқылдары деп атайды. Холин қышқылдарының негізгі бөлігі циклопентанпергидрофенантрен сақинасы болып табылады.

Стероидтық гормондарға жататындар кортикостероидтар бүйректің беткі қабатында өндіріледі. Бұл гормондардың саны 40 шақты. Олар Д формалы көмірсулар мен тұз алмасуларын бір жүйеге келтіреді.
2.9.10 Гликокортикоидтар және минералдық ортикоидтар

Гликокортикоидтарға, мысалы, кортикостерон туындысы кортизол тобы мен кортизен жатады. Олар қабынуға қарсы әрекет жасайды. Организмде белоктардың, көмірсулардың алмасуына әсер етеді. Минералды кортикоидтарға мысалы: альдостерон жатады. Бүйректе ол натрий иондарының сіңірілуіне мүмкіндік туғызады, сондықтан Na ионының несептен бөлініп шығуын төмендетіп, ал к ионының бөлініп шығуын күшейтеді. Жалпы алғанда альдестерон ұлпада Na мен К дің бір қалыпты байланысын сақтауға мүмкіндік жасайды.

Жыныс гормондары (эстрогендер) стероидтық гормондарға жатады. Жыныс гормондары жыныс бездерінен, мысалы: әйелдердің ағзасында жыныс гормондары аналық бездерден пайда болады. Жасушаның гранулезысында пісіп жетілетін аналық жасушаны қаптаған қабықшада және жасушаның ішкі жағынан да эстрадиол түзіледі. Ол ең активті немесе күшті эстроген болып есептеледі. Эстрогендер жатырдың, қынап пішінінің үлкеюіне мүмкіндік туғызады. Әйелдердің екінші жыныстық белгілерінің, яғни емшек бездерінің, әйел сымбатының дамуын қамтамасыз етеді.



Тестостерон'>Эстрадиол
Тестостерон ер адамның жыныс гормоны болып есептеледі. Ал андрогендер осы тестостеронның метаболизм кезіндегі өнімдері.

Тестостерон бойдың өсуіне, сыртқы жыныс мүшелерінің қаңқаның, бұлшықет жүйесінің қалыптасуына, қуық түбі безінің шәует көпіршіктерінің жетілуіне, ақуыздың алмасу процесінің артыруына және т.б. әсерін тигізеді.

А) моносахаридтер

B) мононуклеотидтер

C) глицерин

D) -амин қышқылдары

E) майлы қышқылдар

2. Пептидтерді -амин қышқылдарына дейін ыдырататын ферменттер

A) липаза

B) пептидаза

C) амилаза

D) каталаза

E) гидролаза

3. NH₂CH(CH₃)CONHCH₂COOH дипептиді атаңыз

A) ала-гли

B) гли-ала

C) ала-ала

D) гли-гли

E) сер-гли

4. NH₂CH₂CONHCH(CH₂OH)CONHCH(CH₂SH)COOH трипептиді атаңыз

A) гли-сер-цис

B) цис-сер-гли

C) сер-цис-гли

D) цис-гли-сер

E) сер-гли-цис

5. NH₂CH[(CH₂)₄NH₂]CONHCH₂CONHCH(CH₂COOH)COOH трипептиді атаңыз

A) лиз-гли-асп

B) лиз-гли-асн

C) асп-гли-лиз

D) асн-гли-лиз

E) сер-гли-арг

6. NH₂CH(CH₂SH)CONHCH[(CH₂)₂COOH]COOH дипептиді атаңыз

A) цис-глу

B) цис-глн

C) глу-цис

D) глн-цис

E) сер-гли-арг

7. NH₂CH₂CONHCH₂CONHCH(CH₂OH) – CONHCH(CH₂SH)COOH қандай атаңыз

A) дипептид

B) трипептид

C) тетрапептид

D) пентапептид

E) гексапептид

A) қайтадан аминделу

B) дезаминделу

C) декарбоксилдену

D) трансаминделу

E) гидрлену

9. -амин қышқылдары декарбоксилденгенде, түзілетін қосылыс

A) күрделі эфир

B) биогенді аминдер

C) оксиқышқылдар

D) қанықпаған қышқылдар

E) тұз

A) адреналин

B) норадреналин

C) гистамин

D) тирозин

E) аргинин

11. Қандай амин қышқылдары декарбоксилденгенде, кадаверин және путресцин түзіледі

A) аланин, валин

B) глицин, треонин

C) аспарин, глютамин

D) орнитин, лизин

E) триптофан, тирозин

12. Амин қышқылдарына сапалық реакция қандай қосылыспен жүргізіледі

A) HNO₃

B) H₂SO₄

C) H₃PO₄

D) HCl

E) HNO₂

A) >0

C) =0

E) өзгермейді

14. Амин қышқылдары сілтілік ортада қалай зарядталады

A) >0

C) =0

E) өзгермейді

15. Амин қышқылдарының заряды қандай ортада 0-ге тең болады

A) қышқылдық

B) сілтілік

C) бейтарап

D) ИЭН-де

E) әлсіз қышқыл

16. Пентозаларға жататын моносахарид

A) фруктоза

B) галактоза

C) глюкоза

D) рибоза

E) манноза

17. Гексозаларға жататын моносахарид

A) рибоза

B) дезоксирибоза

C) ксилоза

D) фруктоза

E) ксилулоза

18. Моносахаридті көрсетіңіз

A) мальтоза

B) сахароза

C) целлобиоза

D) целлюлоза

E) рибоза

19. Қанадай моносахарид кетозаларға жатады

A) мальтоза

B) лактоза

C) целлобиоза

D) сахароза

E) фруктоза

20. Галактозаның неше стереоизомері болады

A) 4

C) 8

E) 32

A) 6

C) 8

E) 5

A) C_mH_2nO_n

B) C_nH_2n+2

C) C_nH_2n-2

D) C_nH_2n

E) (C_mH_2nO_n)_n

23. C_mH_2nO_n формуласы қандай қосылысқа сәйкес келеді

A) моносахаридтер

B) корбон қышқылдары

C) альдегидтер

D) кетондар

E) спирттерге

24. Фруктозаның құрамында неше гидроксил топтары бар

A) 4

C) 5

E) 8

A) 4

C) 5

5. 
   1
   

1. 
   Белоктар
   
2. 
   полиэтилен
   
3. 
   полипропилен
   
4. 
   синтетикалық каучук
   
5. 
   лавсан
   

1. 
   полисахаридтер
   
2. 
   полиэтилен
   
3. 
   полипропилен
   
4. 
   синтетикалық каучук
   
5. 
   лавсан
   

1. 
   РНҚ
   
2. 
   Полиэтилен
   
3. 
   Полипропилен
   
4. 
   синтетикалық каучук
   
5. 
   лавсан
   

1. 
   крахмал
   
2. 
   полиэтилен
   
3. 
   полипропилен
   
4. 
   синтетикалық каучук
   
5. 
   лавсан
   

1. 
   ИЭК
   
2. 
   ИЭН
   
3. 
   Оң зарядтың нүктесі
   
4. 
   Теріс зарядтың нүктесі
   
5. 
   Зарядталмайды
   

1. 
   Оң
   
2. 
   Теріс
   
3. 
   Зарядталмайды
   
4. 
   Анықталмайды
   
5. 
   заряды нольге тең
   

1. 
   оң
   
2. 
   теріс
   
3. 
   зарядталмайды
   
4. 
   анықталмайды
   
5. 
   заряды нольге тең
   

1. 
   оң
   
2. 
   теріс
   
3. 
   зарядталмайды
   
4. 
   анықталмайды
   
5. 
   заряды нольге тең
   

1. 
   оң
   
2. 
   теріс
   
3. 
   зарядталмайды
   
4. 
   анықталмайды
   
5. 
   заряды нольге тең
   

1. 
   оң
   
2. 
   теріс
   
3. 
   зарядталмайды
   
4. 
   анықталмайды
   
5. 
   заряды нольге тең
   

1. 
   тұздану
   
2. 
   коацервация
   
3. 
   қоймалжыңдану
   
4. 
   тиксотропия
   
5. 
   окклюзия
   

1. 
   тұздану
   
2. 
   коацервация
   
3. 
   қоймалжыңдану
   
4. 
   тиксотропия
   
5. 
   окклюзия
   

1. 
   еру
   
2. 
   контракция
   
3. 
   ісіну
   
4. 
   тиксотропия
   
5. 
   окклюзия
   

1. 
   ЖМҚ көлемі үлкееді
   
2. 
   ЖМҚ көлемі кішірееді
   
3. 
   Өзгермейді
   
4. 
   өзгеруі мүмкін емес
   
5. 
   жүйенің көлемі үлкееді
   

1. 
   шекті
   
2. 
   шексіз
   
3. 
   құрылымдық
   
4. 
   коацерватты
   
5. 
   төмендеп жоғарлайды
   

1. 
   шекті
   
2. 
   шексіз
   
3. 
   құрылымдық
   
4. 
   коацерватты
   
5. 
   төмендеп жоғарлайды
   

1. 
   шекті шамаға ұмтылады
   
2. 
   жоғарылап,төмендейді
   
3. 
   шексіз жоғарылайды
   
4. 
   шексіз төмендейді
   
5. 
   төмендеп жоғарлайды
   

1. 
   2
   
2. 
   4
   
3. 
   6
   
4. 
   8
   
5. 
   10
   

1. 
   Аланин
   
2. 
   Цистеин
   
3. 
   Цитрулин
   
4. 
   Метионин
   
5. 
   Изолейцин
   

45. Амфотерлі альфа-аминоқышқылдардың болуын қандай функциональдық топтармен сипаттайды:

1. 
   OH жәнеNH₂
   
2. 
   OH және COOH
   
3. 
   NH₂ және COOH
   
4. 
   NH₂ және SO₃H
   
5. 
   NH₂ және –C-
   

1. 
   –OH
   
2. 
   –NH₂
   
3. 
   –C-
   
4. 
   – О –
   
5. 
   –COOH
   

1. 
   –OH
   
2. 
   –NH₂
   
3. 
   –C-
   
4. 
   – О –
   
5. 
   –COOH
   

1. 
   Альдегидтер
   
2. 
   Кетондар
   
3. 
   Спирттер
   
4. 
   Күрделі эфирлер
   
5. 
   Тұздар
   

1. 
   Кетоқышқылдар
   
2. 
   Дикетопиперазин
   
3. 
   Лактон
   
4. 
   Қанықпаған қышқыл
   
5. 
   Тұздар
   

1. 
   Лактон
   
2. 
   Лактид
   
3. 
   Қанықпаған қышқыл
   
4. 
   Күрделі эфир
   
5. 
   Лактам
   

15-D; 16-D; 17-D; 18-E; 19-E; 20-D; 21-D; 22-A; 23-A; 24-C; 25-D; 26-А; 27-А; 28-A; 29-A; 30-A; 31-A; 32-А; 33-А; 34-D; 35-D; 36-C; 37-D; 38-B; 39-A; 40-A; 41-B; 42-B; 43-B; 44-C; 45-C; 46-E; 47-B; 48-D; 49-B; 50-C.

1. 
   Шайқұтдінов Е.М. Органикалық химия. – Алматы: Білім, 1999. – 485б.
   
2. 
   Сейтембетов А.Ж., А.Ж. Лиходкий С.С. Биологиялық химия. – Алматы: Білім, 1994. – 30 б.
   
3. 
   Сағатов К.С. Биологиялық химия. – Алматы: Білім академиясының республикалық баспа кабинеті, 1998. – 80 б.
   
4. 
   Шабаров Ю.С. Органическая химия. – М.: Химия, 1994. – 250 б.
   
5. 
   Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия. - М.: Дрофа, 2005. – 150 б.
   
6. 
   Слесарев В.И. Химия. Основы химии живого. - Сб-Пб.: Химиздат, 2001. – 82 б.
   
7. 
   Ершов Ю.А. Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов. - М.: ВШ, 2003. – 100 б.
   

01.09.2010 ж. басуға қол қойылды

Көлемі 7,3 есепті-баспа табағы

Формат 60х84 1/16. 100 дана

Қарағанды қаласы, Гоголь көшесі,40