Қызылорда облысының аграрлық секторда жер ресурстарын пайдалану тиімділігін талдау

Қызылорда облысының жер қоры 24035,9 мың гектарды құрайды; оның ішінде егістік жерлер 146,5 мың гектар, көп жылдық екпелер 2,9 мың гектар, тыңайған жерлер 53,4 мың гектар, шабындық жерлер 115,6 мың гектар, жайлымдар 11832,1 мың гектар, орманды алқаптар 5004,3 мың гектар, су асты жерлері 2357,3 мың гектар, басқа да жерлер 4319,5 мың гектар. Осы көлемнің ішінде Қызылорда облысы 2205,4 мың гектар, жерді Қарағанды облысы, Ұлытау ауданының аумағының ұзақ мерзімді пайдалануға алған. Бұдан басқа Қызылорда облысы аумағынан 771,4 мың гектар жерді Ресей Федерациясы Жалға алып пайдалануда. Қызылорда облысының әкімшілік аумағы 226,0 мың шаршы шақырым (22601,9 мың гектар). Қызылорда облысының солтүстіктегі шекарасы 410 шақырым, Қарағанды облысымен солтүстік – батыстағы шекарасы 525 шақырым, Ақтөбе облысымен оңтүстік – шығыстағы шекарасы 600 шақырым Оңтүстік Қазақстан облысымен, оңтүстіктегі шекарасы 750 шақырым Өзбекістан Республикасымен шектеседі. Қызылорда облысы 7 ауданнан және Қызылорда қаласының әкімшілік аумағының жерінен тұрады. Облыста 1 облыстық маңыздағы қала, 2 аудандық маңыздағы қала және 277 ауылдық елді мекендер бар. Облыстағы жалпы халықтың саны - 630,7 мың адам.

3 - кесте деректерінен Қызылорда облысының жер құрамы мен құрылымына берілген талдауды көреміз. Ауыл шаруашылық мақсаттағы жерлер 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 187,4 мың гектарға немесе 7,0 пайызға кеміген. Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және ауылшаруашылығына арналмаған өзге де жер 12,5 мың гектарға немесе 14,0 пайызға өсіп отыр. Босалқы жер көлемі 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 180,1 мың гектарға немесе 1,5 пайызға өсіп отыр. Барлық жер көлемі 6,0 мың гектарға артқан.
Кесте 3 – Қызылорда облысының жер құрамы

Көрсеткіштер	2009 ж		2010 ж		2011 ж		Өзгерісі 2011-2010 ж.ж
	Мың гектар	%	Мың гектар	%	Мың гектар	%	+,-	%
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер	2635,7	11,0	2635,7	10,9	2448,3	11,0	-187,4	93,0
Елді мекендердің жерлері	680,7	2,8	680,7	2,8	680,7	2,8	-	-
Өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және ауылшаруашылығына арналмаған өзге де жер	89,4	0,37	89,4	0,37	101,9	0,37	+12,5	114,0
Ерекше қоғалатын табиғи аумақтардың жері, сауықтыру, рекреациялық және тарихи мақсаттағы жер	161	0,67	161	0,67	161	0,67	-	-
Орман қорының жері	6488,2	27,0	6488,2	27,0	6488,1	27,0	+0,1	-
Су қорының жері	2237,5	9,3	2237,5	9,3	2237,9	9,3	+0,40	100,01
Босалқы жер	11737,6	48,9	11743,4	48,9	11923,5	48,9	+180,1	101,5
Барлық жер көлемі	24030,1	100	24035,9	100	24041,9	100	+6,0	100,0
Ескерту – Қызылорда облыстық ауылшаруашылығы департаментінің мәліметтері негізінде

Келесі талдауымызда жер қорының құрылымына талдау жасайтын болсақ, ең жоғары үлесті босалқы жерлер құрап отыр, оның үлес салмағы 48,9 пайызды құраса, одан кейінгі орында орман қорының жерлері құрады оның үлес салмағы 27,0 пайызды құраса, ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер үлесі 11,0 пайызды құрап отыр.

Келесі 4 - кестеде Қызылорда облысы бойынша ауылшаруашылық жерлерінің бөлінуі динамикасына талдау берілген.

4 - кесте деректерінен көріп отырғанымыздай Қызылорда облысы бойынша ауылшаруашылығы жерлерінің жалпы көлемі 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 5526 гектарға өссе, оның ішінде егістік жер көлемі 5899 гектарға немесе 4,1 пайызға, бақшалық жерлер 1422 гектарға немесе 9,1 пайызға өсіп отыр. Ал көп жылдық екпелер 203 гектарға немесе 7 пайызға, тыңайған жер 6009 гектарға немесе 10,7 пайызға, жайылымдық жер 1892 гектарға немесе 0,1 пайызға, барлық ауылшаруашылық алқаптары 1124 гектарға немесе 0,1 пайызға кеміген.

Келесі талдауымызда ауылшаруашылық жерлерінің құрылымына тоқталатын болсақ ең жоғары үлесті барлық ауыл шаруашылық алқаптары құрап отыр, оның үлес салмағы 50,6 пайызды құраса, жайылымдық жердің үлес салмағы 49,2 пайызды құрады.

гектар

Көрсеткіштер	2009 ж	2010 ж	2011 ж	Өзгерісі 2011-2010 ж.ж
				+,-	%
Шаруа қожалықтарының саны	2920	3098	3133	+35,0	101,1
Жалпы жер көлемі	1426589	1454165	1485175	+31010,0	102,1
Егістік	48125	50860	55361	+4501,0	108,8
Көп жылдық екпелер	114	125	136	+11,0	108,8
Тыңайған	20051	20147	21123	+976	104,8
Шабындық	22987	23786	24506	+720	103,0
Жайылымдық	1046287	1074358	1093197	+18839,0	101,7
Бақшалық	3215	3483	3316	-167	95,2
Барлық ауылшаруашылық алқаптары	1124787	1172759	1197639	+24880,0	102,1
Басқа да жерлер	279451	281406	287536	+6130,0	102,2
Ескерту - Қызылорда облыстық ауылшаруашылығы департаментінің мәліметтері негізінде

5-кесте деректерінен Қызылорда облысы бойынша шаруа қожалығын жүргізумен айналысатын азаматтардың жер учаскелерінің көлеміне берілген талдауды көреміз. Талдау нәтижесі бойынша шаруа қожалықтарының саны соңғы үш жылда өсіп отырғандығын байқаймыз 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы оның саны 35 шаруашылыққа артқан. Жалпы жер көлемі 31010,0 гектарға немесе 2,1 пайызға өскен. Егістік көлемі 4501 гектарға немесе 8,8 пайызға, көп жылдық екпелер 11 гектарға немесе 8,8 пайызға, тыңайған жерлер 976 гектарға немесе 4,8 пайызға, шабындық 720 гектарға немесе 3,0 пайызға, барлық ауылшаруашылық алқаптары 24880 гектарға немесе 2,1 пайызға, басқа да жерлер 6130 гектарға немесе 2,2 пайызға артып отыр.

Өсімдік шаруашылығы өнімі өндірудің өсуін қамтамасыз ететін маңызды шарттардың бірі жыртылатын жерлерді дұрыс пайдалану,егістіктер құрылымын жақсарту. Жыртылған жерлерді пайдалануды талдау кезінде қолданатын негізгі көрсеткіштерөайдалған жерлерді пайдалану коэффиценті ,күтіп-бапталатын ауыл шаруашылығының дақылдарын экономикалық бағалау көрсеткіштері, егістіктер құрылымының тиімділігін бағалау көрсеткіштері. Жыртылған жерлерді пайдалану коэффиценті егістікке пайдаланылатын жыртылған жер алаңының (шаруашылықтың егістік алаңының) шаруашылықтағы баржыртылған жер алаңына қатынасы. Жыртылған жерді пайдалану коэффиценті егер барлық жыртылған жер ауыл шаруашылығы дақылдары егістігіне пайдаланылады деген жағдайда 1-ге тең.
Кесте 6 – Қызылорда облысындағы суармалы жерлердің пайдаланылу жағдайы

гектар

Көрсеткіштер	2009 жыл	2010 жыл	2011 жыл	Өзгерісі 2011-2010 ж.ж
				+,-	%
Суармалы жерлердің барлығы: оның ішінде	214562	217913	218823	+910	100,0
Инженерлік жүйеге келтірілгені	168912	174853	178967	+4114	102
Барлық пайдаланылмаған суармалы жерлер Оның ішінде	54124	56136	50127	-6009	89,0
Тұздану	1562	1621	1605	-16	99,0
Су басып кету	1741	1972	707	-1265	64,0
Су шықпау	8470	9270	5619	-3651	39,0
Суландыру жүйесінің бұзылуы	67	65	1063	+998	116,3
Қол – дренажды жүйелерінің ақаулығы	-	-	297	+297	-
Басқада себептерден	40214	43208	40836	-2372	5,0
Ауыспалы егіс бойынша Оның ішінде
Күріш	28169	29946	26113	-3833	13,0
Мал азығындық	8421	8998	9448	+450	105
Бақшалық, суармалы жайылым	72	72	72	-	-
Жай жерлер	14569	17120	14494	-2626	15,0
Ескерту - Қызылорда облыстық ауылшаруашылығы департаментінің мәліметтері негізінде

6 – кесте деректерінен Қызылорда облысының суармалы жерлерінің пайдаланылу жағдайына талдау берілген. Талдау деректерінен көріп отырғанымыздай 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы суармалы жерлердің жалпы көлемі 910 гектарға немесе 100 пайызға, оның ішінде инженерлік жүйеге келтірілгені 4114 гектарға немесе 2,0 пайызға, жай жерлер 15,0 пайызға, суландыру жүйесінің бұзылуы 16,3 пайызға өсіп отыр. Барлық пайдаланылмаған суармалы жерлер 11,0 пайызға, тұздану жерлері 16,0 гектарға немесе 1,0 пайызға, су басып кеткен жерлер 1265,0 гектарға немесе 36 пайызға, су шықпайтын жерлер 3651 гектарға немесе 61,0 пайызға, басқада себптерден жерлер 2372 гектарға немесе 95,0 пайызға кеміген, күріш алқабы 3833 гектарға немесе 87,0 пайызға, жай жерлер 2626 гектарға немесе 85 гектарға кеміген.
Кесте 7 – 2011 жылы Қызылорда облысы бойынша жалпы егістік алқабы

гектар

	Шаруашылықтың барлық санаттары	соның ішінде
		ауыл шаруашылығы кәсіпорындары	шаруа (фермер) қожалықтары	жұртшылық шаруашылығы
Қызылорда облысы	163 954,0	85 056,5	50 198,6	28 698,9
Арал	232,0	-	139,4	92,6
Жалағаш	30 526,6	16 715,0	8 512,5	5 299,1
Жаңақорған	29 383,1	6 036,0	20 104,6	3 242,5
Қазалы	19 155,9	12 725,0	1 218,0	5 212,9
Қармақшы	21 479,8	16 637,0	1 967,0	2 875,8
Сырдария	32 438,8	21 548,0	7 660,0	3 230,8
Шиелi	24 061,6	7 685,5	10 251,1	6 125,0
Қызылорда қ.ә.	6 676,2	3 710,0	346,0	2 620,2
Ескерту - Қызылорда облыстық ауылшаруашылығы департаментінің мәліметтері негізінде

7 кесте деректерінен 2011 жылы Қызылорда облысы бойынша жалпы егістік алқабы шаруашылықтың барлық санаттары бойынша 163954 гектарды құрап отыр. Оның ішінде ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жер көлемі 85056,5 гектарға, шаруа қожалықтары 50198,6 гектарды, жұртшылық шаруашылығы 28698,9 гектарды құрап отыр. Аудандар бойынша Сырдария ауданының шаруашылықтарының барлық санаттарының жерлері 32438,8 гектарға, ауыл шаруашылығы кәсіпорындары 21548 гектар, шаруа қожалықтары 7660 гектарды, жұртшылық шаруашылығы 3230,8 гектарды құрады. Жалғаш ауданының жер көлемі 30526,6 гектард, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының жер көлемі 16175 гектарды, шаруа қожалықтары 8512,5 гектарды, жұртшылық шаруашылығы 5299,1 гектарды құраса, жер көлемі жөнінен Арал ауданының жері ең төменгі орынды алып отыр, оның көлемі 232 гектар. Шаруа қожалықтарының жері 139,4 гектарды, жұртшылық шаруашылығының жері 92,6 гектарды құрап отыр.

8 кесте деректерінен Қызылорда облысы бойынша 2011 жылы әрбір гектардан алынған күріштің өнімділігіне талдау берілген талдауды көреміз. Кесте мәліметтері бойынша күріштің әрбір гектарының өнімділігі барлық шаруашылық санаттары бойынша орташа түсімділік 37,7 центнерді көрсетіп отыр. Оның ішінде ауылшаруашылығы кәсіпорындарының түсімділігі 36,8 центнерді, шаруа (фермер) қожалықтарының түсімділігі 39,3 центнерді, жұртшылық шаруашылығының түсімділігі 45,2 центнерді құрап отыр. Аудандардың ішінде Қазалы ауданы жоғары түсімділікке қол жеткізген.
Кесте 8 - Қызылорда облысы бойынша 2011 жылы әрбір гектардан алынған күріштің өнімділігі

центнер

	Шаруашылықтың барлық санаттары	соның ішінде
		ауыл шаруашылығы кәсіпорындары	шаруа (фермер) қожалықтары	жұртшылық шаруашылығы
Қызылорда облысы	37,7	36,8	39,3	45,2
Арал	40,0	35,5	47,3	-
Жалағаш	34,6	32,4	35,3	-
Жаңақорған	34,4	34,8	31,8	-
Қазалы	43,2	43,4	42,4	-
Қармақшы	35,9	37,0	33,0	-
Сырдария	37,3	31,6	41,3	45,2
Шиелi	31,9	31,8	35,1	-
Қызылорда қ.ә.	37,7	36,8	39,3	45,2
Ескерту - Қызылорда облыстық ауылшаруашылығы департаментінің мәліметтері негізінде

Ауданда шаруашылықтың барлық санаттары бойынша түсімділік 43,2 центнерді, ауылшаруашылығы кәсіпорындарының түсімділігі 43,4 центнерді, шаруа қожалықтарының түсімділігі 42,4 центнерді құрап отыр.

9 кестеде шаруашылықтың өндіріс бөлімшелерінде есептеу мен ауылшаруашылығы пайдаланылатын жерлерді пайдалану тиімділігін анықтау мысалы келтіріледі. Ауылшаруашылығы пайдаланылатын жерлерге кіретін табиғи жайылымдар есепке кірмейді, өйткені жайылымда тұтынылған шөптер жалпы өнімді есептеу кезінде есепке алынбайды.