Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш

О. Уляшев, Н. Конаков

Эжва катыдын да Печора катыдын (важ крестлы юрбитысьяслöн оланiн) сьыланкыв сюжетыслöн эм кык версия. Жанр боксяньыс тайö сьыланкывъясыс матынджыкöсь балладаяслы. Мича Рöман йылысь сьыланкыв сюжетсö колö гöгöрвоны чужмöр-ныв йылысь сьыланкыв да пöлöнитöм нывъяс йылысь балладаяс контекстын: Мича Рöман образыс абу асшöр, сiйö йитчöма сылöн полонянка-гöтырыслöн образкöд. Сьыланкыв сюжетас Мича Рöманлöн рольыс пассивнöй. Сiйö верöс, кодi воштöма гöтырсö (вариант: невестасö воштöм жöник), либö верöс, кодлысь гöтырсö гусялöны вöрöгъяс да кодi бöр аддзö ассьыс шудсö.

Геройлöн ним дорас пыр содтысьö эпитет мича. Тайö сетö аснимлы мифопоэтизируйтöм вежöртас. Мича Рöманлöн образыс сулалö фольклорса морттöм-öтвывтан образ (молодеч) да кöлысьдырся сьылöдчанкывъясса ыдждöдлан ним (том молодеч Иван Иванович) костын. Тайö историческöй персонажлöн öтвывтöм тип. Сылöн историческöй конкретностьыс вошöма да вежöма качествоа донъялöмöн – мича.

Литература: КНЭ 1987, Микушев 1973.

А. В.
МОР вэ., п.-к., уэ., скр. – 1. висьöм, чума; 2. чöрт (< роч мор).

Мор лыйис (гöгöрвотöг висьмöм морт йылысь), мор оз босьт (сьöкыда висьысь, мучитчысь морт йылысь, кодi некыдзи оз вермы кувны) сяма кывтэчасъяс сетöны позянлун чайтны, мый важöн мор пасйылöма кутшöмкö лëк лолöс либö енсикас пыр персонифицуруйтöм кулöм.

Литература: Налимов 1903б.

Н. Конаков

Коми морт кывлöн эмöсь параллельяс мукöд финн-йöгра кывъясын: удмурт мурт ‘морт; öтдор’; мордва мирде, мирдя ‘айлов, морт; верöс’; финн marras ‘кулысь, сiйö, код оз мын кулöмысь’ < финн-перым *mertä ‘морт, айлов’, босьтöма индоиран кывъясысь.

Комияслöн эскöмъяс серти, мортöс вöчис Ен сëйысь да эжис лыöн, но ловсö сеттöдзыс мунiс шойччыштны да колис понмöс видзны мортсö. Сэккостi Омöль корис видзöдлыны Енлысь вöчöмторсö, пежалiс сiйöс зырымнас да дульнас да гугöдiс. Таысь мортлöн гырк пытшкöсыс да петасъясыс лоины пежöн. Ен тöдмалiс тайöс да тшöктiс косöдны петасъяссö Омöльлы, мый вылö ылöсас индöны шмонитана шуöм асмогасьöм йылысь уджйöз вештi Омöльыслы да öлöмъяс пежавны кудзöн би, сюв газъясöн ва, дулльöн му да с.в. Тайö сюжетыс ëна паськалöма Евразияын, сiйö артмöма апокрифъясысь. Мöд коми мифын Гöгöра (Омöль) судзöдiс Океан пыдöсысь куим лыа чир. Наысь Ен вöчис Му, мортöс да став колана да бур ловъя ловсö. Коймöд версия серти, морт да став пемöсыс артмисны вутш вылö усьöм лягуша-воклöн (Омöльлöн) вир войтъясысь. Медся мича пемöсыс лои нывбабаöн. Мукöд комияс висьтавлiсны, мый морт чужис пуись-турунiсь. Перым-коми материалъяс серти, морт (мужичöй да нывбаба) чужис берегö кольöм чери пöкйысь. Мöд версия серти, йöз чужисны Перасянь да Шондi нывсянь. Кутшöмсюрö перым-коми мифын öдзыс му вылын нинöм эз вöв, сöмын ва. Кыськö тöлöн вайис бус да ëг, кодысь артмис ичöтик дi. Бöрыннас дiыс быдмис муöдз. Ёгсьыс быдмис вöр, вöрас лоины пемöсъяс. На пиын вöлi ичöтик морт. Сiйö олiс пу вылын, сы вöсна мый муыс вöлi васöд. Кутшöмсюрö перым-коми текстын гундыр керыштiс ассьыс юрсö чарлаöн да сылöн тушаысь петiс быдсяма пежыс, пемöсъяс и медбöрын морт. Чудь йылысь преданиеясын мифа кадö челядь кужисны сëрнитны да ветлыны чужöмсяньыс нин, и тадз вöлi, кытчöдз нывбаба эз пежав енэж да нянь.

Морт тушакöд йитчöма уна универсальнöй оппозиция: шуйга/веськыд, улi/вылi, водз/бöр, морöс/мыш, вом/пель, вом/сiтан, ки/кок да с.в. Юркöд йитчöны не сöмын юр да тушалöн вылi юкöныс, но и мифологическöй, социальнöй, арлыд да географическöй вылi, а подкöд – мифологическöй, социальнöй, арлыд да географическöй улi. Быдлунъя сëрниын эмöсь параллельяс, кöнi туша юкöнъяслы лöсялöны муюгыд тэчаслöн урчитöм тшупöдъяс да вöр-васа да йöзлöн муюгыдса объектъяс: öтл. под ‘кок лапа, му веркöс’, юр ‘юр, шöр-, вылi’, чöр, чер ‘кок чöр, пучер, за’, сьöвмöс ‘мыйлöнкö шöрыс, пулöн сьöмöсыс, мортлöн пытшкыс’ < сьöлöм. Нöдкывъясын да инвективъясын морт туша юкöнъяс öткодявсьöны гортовмöсын вöдитчан кöлуйкöд: туша – гыр, мыр, ки – куран, кок – гормöдчан, вужъяс, юр – гырнич, туис, кынöм – пестер, кöрöб, пызь тöлöдан дозмук да с.в. Ловъя морт йылысь нöдкывъясын морт туша тэчасын иерархияыс тöдчöдчö сувтсаног: Мыр, мыр вылас гыр, гыр вылас сяр, сяр вылас вöр, вöрас лютöй зверьяс – морт; Кык сись, кык сись вылын струбича, струбича вылын аньборд, аньборд вылын сизим розя кашник. А кулöмалöн эпитетъясын тöдчöдчö гомогенносьт да аморфносьт, мый ладмö и кага йылысь метафораяслы: муыслы куйöд кулöма йылысь, сiт додь кага йылысь, му ув няйт кулöма йылысь, няйтысь лэптöмтор кага йылысь, öтл. тшöтш и еджыд бус улын куйлысь кулöма йылысь, бус куртысь кага йылысь.

Коми фольклорын (öбрада да лирикаа поэзияын, мойдъясын да с.в.) мортлöн идеала образыс югыд, пырыс тыдалана, шоныд рöмъяса, а тун, лëк морт йитчö сьöд да лöз сублиматъяскöд. Дзебан öбрада поэзияын кулöмалöн “зарни синлыс синмыс” да “эзысь колича пельыс” öткодявсьöны шондiкöд да тöлыськöд; кöлысьдырся поэзияын шондiöн-тöлысьöн петкöдчöны жöник да невеста, гöтрасьысьяслöн бать-мамыс, рöдвужыс да матысаясыс. Хроматическöй кодыс мöдпöвставсьö и кöрта кодöн. Тадз, позитивнöй тöдмöсъяс йитчöны зарникöд да эзыськöд: зарни киа – мастер йылысь, эзысь пи – кага йылысь, курас-карас йылысь, зарни ныв – кага йылысь, медiчöт ныв йылысь, зарни подъя – шуда йылысь. Негативнöй тöдмöсъяс либö вынйöр йитчöны кöрткöд: кöрт сьöлöм – жаль тöдтöм, чорыд морт йылысь, кöрттув син – яндзим тöдтöм морт йылысь, тун йылысь, кöрт ки – ëн морт йылысь. Кöрт пинь, кöрт кöлуй, кöрт паськöм – пежлöн, “мöдар югыдлöн”, “немортлöн” атрибут. Фольклор текстъясын да быд лунъя сëрниын мортлöн ошкана эпитетъяс тэчсьöны мортлöн гырк пытшкöслöн да кучиклöн символа характеристика пыр: зарни мус ув, сьöлöм шöр, вурыстöм кучик, шобдi еджыд яй, кöч гöн еджыд яй да с.в.

Колö тöдчöдны, мый традицияа мöвпсямын тушалöн кутшöмсюрö юкöнъяслöн (гениталияс, гöг, юрси, син, пиньяс, чуньяс) эмöсь торъя характеристикаяс. Тайöс, буракö, подулалöны чайтöм-гöгöрвоöмъяс налöн маргинальнöй сюрöс йылысь. Тайöс бура петкöдлöны чуньяс йылысь эскöмъяс. Тадз, гыжъяс вылын еджыд пигмент чутъяс серти урчитлiсны водзын лоанасö, кольöмсö да öнiясö: гыж вужйын чут индылiс водзын лоöмтор йылысь, мыйöн матынджык гыж йывланьыс, сiйöн матынджык лоöмторйыс, артавлiсны певсянь, шуйга ки йитлiсны “аскöд”, веськыдсö “не аскöд”. Кок певлöн да мöд чуньлöн кузьта сертиыс тöдмавлiсны вевтырлун йылысь гозъякостса олöмын: кузь пев – “вевтырлун”, мöд чуньыс кузь – “сетчöм”. Узьысь мортöс нимтöм чуньöдыс кутöмöн позис сiйöс сëрнитöдны да не сöмын тöдмавны сылысь гуся мöвпъяссö-кöсйöмъяссö, но и йитчыны мöдар югыдкöд. Эжва катыдса комияс чайтлiсны, мый кулöм кагалöн чаль чуньыс сетiс шуд вöралiгöн, кулöмалысь вундöм чаль чунь вермö вöчны тыдавтöмöн да отсалö гусясигöн да вöралiгöн, а виöм мортлöн чаль чуньсьыс “босьтöм” вир мездö виысьсö виöмалöн лов вöтлысьöмысь. Медым чукöстны олысяöс, Эжва катыдсаяс вирöдз вундылiсны индан чуньсö, кöтöдлiсны вирнас рузумтор да пуктылiсны сiйöс матичö. Пев пасйылiс мортöс да морт вын: коми мифъясын ош корис Енлысь пев, но Ен эз сет, сы вöсна мый сэки ковмис эськö сетны мортлы бордъяс, а понлы ньöвъяс да ньöввуж. Сëрниын социальнöй иерархия йитöдъяс тшöкыда петкöдчöны акрокодын: чаль – медiчöт, торъя, öтдорт(ч)öм морт, пев – семьяын медыджыдыс, месай да с.в. Фразеологическöй кывтэчасъяс да жестъяс индöны и чуньяслöн сексуальнöй символика вылö: чуньöн карöм, чуньöн вöчöм – укшаль, ичöт вежöра морт йылысь, шöр чунь – мужичöй тють йылысь. Эжваса да Печораса комияс сëрниëртлань нюжöдöм шöр чунь гöгöрвоöны “ыж (кань) бöж улö видзöдлöмöн”, сiдзкö, сэтшöм местаö, кодi йитчöма пежкöд.