Ад быдлаын (< роч); ад гуран скр., шс.; вакрамеш



бет34/62
Дата03.07.2016
өлшемі1.79 Mb.
#173519
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   62

Н. Конаков



ОЛЫСЯ быдлаын; олысь быдлаын.

Комияслöн чайтöм-гöгöрвоöмъясыс олыся йылысь вöлiны матынöсь рочьяслöн чайтöм гöгöрвоöмъяслы олыся йылысь да керка-картаса месай йылысь. Сылöн шöр могнас вöлi керка олысьяслысь да подалысь лючки олöм видзöм.



Олыся терминöн кындзи керкаса лов-месайöс комияс пасйылiсны уна мöд нимöн, кодъясöс позьö юкны некымын пельö. Медся ёна вöлi паськалöма сёрнисикаса (изь., зюзд., п.-к., лл., печ., шс., уд.) суседко ним (< роч). Но кöнкö тадзи нимтылiсны дзоньнас керка-карта комплексса месайöс, а кöнкö – сöмын картаса месайöс. Паськыда жö вöдитчылiсны и мöд рочысь босьтöм кывйöн дед да сылöн вариантъясöн дедко, дедушко да с.в. Сыктыв катыдсаяслöн вöлi термин батамко (< войвыв роч батанушка). Удорасаяслöн вöлi паськалöма жилеч (< роч жилец) термин.

Керка-картаса месай нимъяс пырджык пасйылiсны сылысь территориясö: емваса керкаса, керка айка, перым-коми керка дед, карта чуд, перым-коми кутор чуд, емваса гид ань, перым-коми гид айка, гидйысь суседко, Эжва катыдса гид олыся, изьватас шы ань. Кутшöмсюрö нимъяс индöны оланiн вылас: гöбöч айка, гöбöч гажтöм шс., гöбöчса, пач сай айка, паччöрса.



Вöв дед да мöс дед нимъяс индöны вöв да мöс вылын ыджыдалöм вылö. Кутшöмсюрö терминъяс пасйöны олысялысь мыгöрсö: виж кока емваса, гöрд гача Эжва кывтыдса, еджыд гача Эжва кывтыдса, гöрд кöсаа, гöрд сапöга зюздiнса, сера-котша. Колö шуны, мый рöм вылö индысь терминъясöн пасйöны гöбöчын олысь керка ловъясöс.

Аслыспöлöса пасйылiсны керкаса лов-месайöс Эжва катыдсаяс. Сiйöс нимтылiсны керка юр кутысьöн. Керка юр кывтэчасыс некымын вежöртаса: 1) ‘керка вевт’, 2) ‘керка выв’, 3) ‘керка месай’. И быд вежöртас вермö вевтыртны. Налысь жö пасйöма матi вежöртаса керка видзысь ним.

‘Лов, лов-месай’ вежöртаса олыся (öтл. ва олысь, вöр олысь) кындзи вöлiны сэтшöм жö вежöртаса терминъяс: Эжва катыдса бубыля, перым-коми боболь, шöр Сыктывса гажтöм. Некымын термин паськалöма омöля: перым-коми абач, Эжва катыдса абача ‘ён, топыд морт’, удораса жыкеня ‘жытник месай’ < удораса жыкей, жытей ‘нянь’; Эжва катыдса орчча. Мукöдыслöн этимологияыс абу ясыд: Эжва катыдса припятой, чилеюшка.

Олыся вöлi бур, видзис кö сiйö керкалысь, олысьяслысь да подалысь тыр-бур олöмсö либö этша вылö “эз дöзмöдчы”. Эскылiсны, мый ичöт челядя сьöплöн кö эз вöв мöскыс, то олыся вайöдлiс сiйöс картаас и челядьыс вöлiны йöлаöсь. Но сiйö мöссö аддзис сöмын месаньыс, мукöдыслы сiйö вöлi тыдавтöм. Мöд эскöм серти, подаыс кö тшыгъялiс кöрым тырмытöмла, олыся ыстылiс сылы турун нöб. Нöбйыс гöгыльтчис туйöд да кыдзкö веськавлiс гидö, кöть и öдзöсыс вöлi пöдса.

Вöлi кö олыся мыйыськö дöзмöма, войнас сiйö “личкис” узьысь йöзöс: найö вöталiсны лёк вöтъяс, узьöм бöрас морöсас вöлi сьöкыд либö олыся дзуглiс йöзлысь юрсисö да нюлiс кымöссö. Радейттöм вöвъяслы олыся дзуглiс бурысьсö да гöняйтöдлiс гидöд. Вильшасьысь олысяöс колiс чöсмöдны. Перым-комияс чайтлiсны, мый сiйö радейтö пöжöм йöв да шома капуста. Гöснечсö пуктылiсны гöбöч пыранiнö кань розь бердö да чукöстлiсны олысяöс. Перым-комияслöн вöлi торъя нимкыв, кодöн найö корисны олысяöс лоны чöлöн, видзны эмбур да вöтлавны шыръясöс, мед найö эз тшыкöдны сёянсö. Нимкывсö шулiсны сёян видзанiнын: жытникын, гöбöчын, посводзын. Нимкывсö шуöм бöрын джодж потасö дзеблiсны пурт либö чарла, медым вынсьöдны нимкывсö. Берба лунö перым-комияс быть чöсмöдлiсны овмöс олысяöс. Берба луныс вöлi керкаса лов-месай лунöн. Ывлаö петкöдлiсны чери нянь, чукöстлiсны суседкоöс чöсмасьны да корлiсны, мед сiйö видзас, дöзьöритас да радейтас подаöс. Суседкоöс гажöдöм могысь тайö луннас вöвъяслы тшöтшöдлiсны бöжъяссö, а мöсъяслысь сюръяссö мичмöдлiсны гöрд да лöз рузумъясöн.

Выль керкаö вуджигöн быть колiс корны и важ керкаса лов-месайöс. Удорасаяс чукöстлiсны олысяöс, пуктылiсны джоджö гöн тыра куд, корисны сэтчö олысяöс да сэсся нулiсны кудсö выль керкаö. Перым-комияс чукöстлiсны олысяöс важ нинкöм пытшкö. Выль керкаас восьтлiсны гöбöчсö, медым олыся нинкöмсьыс вермис сэтчö вуджны. Либö жö вуджöм кежлас дасьтысьöм мысьт месайыс восьтлiс гöбöч öдзöссö да корлiс олысясö аскöдыс. Выль керкаö воöм мысти месайыс пыр жö восьтлiс гöбöч öдзöссö да корлiс олысясö пырны сэтчö.

Кутшöмджык вöлi олысялöн мыгöрыс, ясыд чайтöм комияслöн эз вöв. Пырджык сiйö вöлi тыдавтöм, но вермис петкöдчыны и дедöн, аньöн, руд каньöн либö понйöн, гöна ёкмыльöн да с.в.

Водзтi челядь радейтлiсны ворсöм, кöнi чукöстлiсны гöбöчысь олысяöс. Медводдзаысь тайö ворсöм йывсьыс гижöма XIX нэм помын, но и öнi на верстьöджык йöз сiйöс помнитöны. Олысякöд ворслöмаöсь кык ногöн. Öти ногыс вевттьöм öшиня керкаын гöбöч пыранiнö тшукöдлiсны пурт либö пуктылiсны шыран, корлiсны олысяöс ворсыштны да повзьöдчыштны, а асьныс челядьыс кайлiсны лабичö. Пуртыс кö усьлiс либö шыраныс пондылiс лязгыны, сiдзкö, олысяыс петiс. Дыр кö сэсся бöрсö эз мун, сiйöс вöтлылiсны гормöгöн. Мöд вариантас челядь тшöтш жö вевттьылöмаöсь öшиньяс, гöбöч пыранiнö пуктылöмаöсь ва доз да сола нянь тор, восьтлöмаöсь гöбöч öдзöссö, кайлöмаöсь лабичö да öтув чукöстлöмаöсь олысяöс чöсмасьны. Эскылöмаöсь, мый олыся пö вермöма мыччысьны курöг колькйöн да гöгыльтчыны джодж кузяыс. Шыбитлöмаöсь колькъяс пес плакаöн да сы пытшкысь киссьылöма зарни да эзысь.

Тайö ворсöмыс ясыда петкöдлö керкаса лов-месайöс кык нога гöгöрвоöмсö. Торйöн нин тайö инмö гöбöч олысялы, кодi олö керкалöн улi юкöнын да медматын важйöзлöн муюгыдлы. Важйöз тшöтш жö вермöны отсасьны, но вермöны и лёк вöчны ловъяяслы. Муувса муюгыд йитчöма и чайтöм-гöгöрвоöмъяскöд сэтчö дзебöм озырлунъяс йылысь. Татшöм ногöн, челядь ворсöмын олысялöн йитöдсö зарникöд да эзыськöд подулалöма. Подулалöма и гöрдöн пасйöмсö. Коми рöм символика серти, сьöд-гöрд-еджыд триадаын гöрдыс йитö пемыдсö да югыдсö. Сы вылö, мый чайтöм-гöгöрвоöмъясыс ассоциируйтчисны важйöзлöн культкöд, индöны преданиеяс кулöмаясöс гöбöчö дзебöм йылысь. Перым-коми мойда-мифа сюжетын тшöтш жö висьтавсьö, мый чоя-вока дзебöны кынмöм бать-мамнысö буретш гöбöчö.

Литература: Аврамов 1859/34, Добротворский 1883, Кайлин 1898, Климов 1990, Несанелис 1989, Попов 1938, Рогов 1858, Янович 1903.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   62




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет