) жыныстар коллекциясын және анықтағышты қолданып қасиеттерін сипаттау

2) жыныстар коллекциясын және анықтағышты қолданып қасиеттерін сипаттау;

3) Солтүстік Қазақстанның негізгі топырақ түзуші жыныстарын анықтап атау.

Топырақ түзуші жыныстар классификациясы құралуы бойынша топырақ түзуші жыныстар бөлінеді:

- біртекті (шығу тегі және механикалық құрамы бір);

- қостекті (2 қабаттан құралған);

- көптекті (шығу тегі және механикалық құрамы әртүрлі 2-ден артық қабаттан құралған).

Құралуы және қабаттардың орналасу тәртібі өң бойымен ылғалдың жылжуына және қабаттарға бөлінуіне көп әсер етеді. Бір текті жыныстарды ылғалдың таралуы бір қалыпты болады.

Химиялық құрамына қарай топырақ түзуші жыныстар былайша бөлінеді:

- карбонатты (HCI – нан қайнайды);

- лезде еритін тұздармен қаныққан;

- гипсті (құрамында созыңқы сары кристалл түріндегі гипс бар);

- глейленген (өте ылғалды, байланысты көк жасыл түсті балшық топырақ оның түсі құрамында темірдің шала тотық тұздарының көп болуына байланысты);

- карбонатсыз (HCI – нан қайнамайды).

Механикалық құрамы бойынша топырақ түзуші минералдар (құмды, құмайт, құмбалшықты, балшықты, тасты) шығу тегіне қарай сипатталуын бірінші кестеден қараңыз.

1- кесте - Топырақ түзуші жыныстарды анықтағыш

2. Олар топырақ қасиеттеріне қалай әсер етеді, олардың химиялық құрамы құралуы?

3. Аллювиалды, эолды, эллювиальды жыныстардың негізгі ерекшеліктері қандай?

4. Топырақ дамуына қандай жыныстар қолайлы, неліктен?

5. Солтүстік Қазақстанда кездесетін негізгі топырақ түзуші жыныстарды атап беріңдер.
Әдебиет [7], [8].

3 Тақырып. Топырақтың морфологиялық белгілері
Сабақтың тақырыбы: топырақтың морфологиялық белгілерімен танысу және топыраққа сипаттама беріп үйрену.

Тапсырма:

1) топырақтың негізгі морфологиялық белгілерімен танысу;

2) морфологиялық белгілерді білудің агрономиялық құндылығын анықтау;

3) монолитті сипаттауға дағдылану.

Топырақты зерттеудің маңызды бөлімі топырақ кескінін морфологиялық (сыртқы) белгілеріне қарай сипаттау.

Морфологиялық белгілері арқылы топырақты жыныстан, бір топырақты басқа топырақтардан айыруға және топырақ түзу процесінің бағытын, оның байқалу дәрежесін ажыратуға болады.

Топырақтың құрылысы – топырақтың генетикалық қабаттарының вертикал бағытта кезектесіп орналасуы. Топырақтың генетикалық қабаттарының геологиялық қабаттардан айырмашылығы олардың бір-бірімен тығыз байланыстылығында. Топырақ қабаттарында ауа, су, жылу мен еріген тұздар және газдар бір қабаттан екінші қабатқа өтіп жиі алмасып отырады. Мынандай генетикалық қабаттарға бөледі:

Топырақты қабаттарға бөлгенде, қабаттар алмасуына көңіл бөлу керек. Бір қабаттан екінші қабатқа алмасу шекарасының сипатына қарай түзу, түзу емес, біртіңдеп, анық және бірден деп бөлінеді.

Бір қабат бояуы екінші қабат бояуына алмасуы 5 см-ге созылса біртіндеп алмасу, 2-5 см анық, 2 см-ге дейін, бірден алмасу – деп аталынады.

Бояуы көзге ең бірінші байқалатын морфологиялық белгі. Басқа белгілерді ескере отыра топырақ түсі топырақтың типін анықтайтын негізгі белгі.

С.А.Захаровтың анықтауы бойынша топырақ бояуы негізінен төмендегі қосындылардың 3 тобына байланысты:

1) қарашірінді;

2) темір қосындылары;

3) кремний қышқылы, көмір қышқылы известь пен каолин. Қарашірінді заттар қара, күңгірт сұр және сұр бояу береді.

Топырақ құрылымы – топырақ бөлшектене алатын түйіршіктер (агрегаттар). Олар бір-бірімен байланысқан механикалық элементтер және ұсақ агрегаттар.

С. А. Захаровтың анықтауынша, негізгі үш құрылым типі бар:

1) куб тәріздес – құрылым бөлшектері бір-біріне перпендикуляр үш ось бойы мен қалыптасқан;

2) призма тәріздес – бөлшектер негізінен вертикаль ось бойымен қалыптасқан;

3) плита тәріздес – бөлшектер негізінен горизонталь екі ось бойымен қалыптасқан.

1- кесте - Құрылым классификациясы

Кеуектілік құрылым бөлшектерінің ішіндегі және олардың арасындағы түтіктердің көлемі мен мөлшеріне байланысты.

Жаңа жарандылар - әр пішінді және химиялық құрамды заттардың жиналуы.

Физикалық, химиялық, биологиялық процесстердің әсерінен және өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру әрекетінен химиялық және биологиялық текті жаңа жарандылар жиналады.

Химиялық жаңа жарандыларды пішініне қарай былай бөлшектейді:

1) жарғақтар және қонымдар – топырақ бетіне жұқа пленка түрінде шыққан химиялық заттар;

2) қабыршақтар, жұғындар, топырақ бетінде не жарықшақтарында жұқа қабат түрінде;

3) арна, түтікше – құрт жолдары мен тамырлар жолдарына толған химиялық заттар;

4) қабаттық – қабаттарда көп мөлшерде жиналады.

Топырақтағы жаңа жарандылар арқылы генезис және агрономиялық қасиеттерін бағалауға болады.

Егер жаңа жарандылар – топырақ түзілу процесі кезінде емес жаңа түзілген болса, онда ол агрономиялық қолайсыз қасиеттерге нұқсайды. Бөгде заттар – топырақ қалыптасу процесіне қатыссыз органикалық және минералдық заттар. Бұларға өсімдік қалдықтары, көң, жануарлар сүйектері, жыныстар сынығы, археологиялық қазбалар, кірпіш, көмір тағы сол сияқты заттар жатады.
Бақылау сұрақтары
1. Топырақты негізгі қандай морфологиялық белгілер сипаттайды?

2. Топырақ кескіні дегеніміз не?

3. Топырақтың құрылым классификациясы?

4. Жаңа жарандылар топырақ қасиеттеріне қалай әсер етеді?

Топырақтың қатты фазасы пайда болуы әртүрлі механикалық элементтерден тұрады. Механикалық элементтер (гранулалар) - минералдар мен тау жыныстардың, органикалық заттардың және органикалық-минералдық қосылыстардың мөлшері әртүрлі сынықтары.

Механикалық элементтердің сандық анықтау - механикалық анализ деп аталады. Көлемі 0,01 мм-ден кіші механикалық элементтерді физикалық балшық, ал 0,01-ден үлкен механикалық элементтерді физикалық құм деп атайды. Сонымен қатар, 1мм-ден кіші бөлшектерді топырақтың майда бөлігі, ал 1 мм-ден үлкен бөлшектерді топырақ қаңқасы деп атайды.

Жыныста немесе топырақтағы механикалық элементтердің салыстырмалы мөлшерін топырақтың механикалық құрамы (гранқұрамы) деп атайды, ал оны сандық анықтау - механикалық анализ деп атайды.

Гранқұрамы бойынша топырақтың алғашқы классификациялардың бірін профессор Н.А. Сибирцев берді. Ол физикалық балшықтың физикалық құмға арақатынасына негізделген.

Қазір Н.А. Качинскийдің классификациясы кең тараған. Осы классификацияда 5 фракция ажыратылған:

- қиыршық тасты (3-1мм);

- құмды (1-0,05 мм);

- ірі шаңды (0,05-0,1 мм);

- шаңды (0,01-0,001 мм);

- тозаңды (0,001 мм-ден кем);

Н.А. Качинский бойынша келесі фракцияларды көрсетеді, 1 кесте.

1- кесте - Топырақтың гранулометриялық құрамының классификациясы

Фракция	Фракцияның көлемі, мм
Тастар	3-тен үлкен
қиыршық тас	3-1
құм:
Ірі	1-0,5
Орташа	0,5-0,25
ұсақ	0,25-0,05
Шаң:
Ірі	0,05-0,01
Орташа	0,01-0,005
ұсақ	0,005-0,001
Тозаң:
Ірі	0,001-0,0005
Майда	0,0005-0,0001
Коллоидтар	0,0001-ден кіші
Физикалық балшық	0,01-ден кіші
Физикалық құм	0,01-ден үлкен

2 - кесте - Гранулометриялық құрамын далалық әдіспен анықтау