Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

52 53

мал шаруашылығы десек те, мал шаруашылығы кәсібі, cgj шаруашылығы, уй шаруашылығы, бау-бақша шаруаіиыУ лығы, болмаса химия өнеркәсібі шаруашылығы, тау-кең. өнеркәсібі жабдықтары десек те, олардан ешқандай да, меншіктілік я болмаса белгілі бір ж аққа (айтайық, бұ,Й арада үшінші ж ақка) тән мағына да, мән де анғарыл-; майды, тек екі я үш заттың (сөздің) араларындағы жал-і пы қатынас қана байқалады. Осындай жолмен, демеқ1 өзінің әуелгі қызметі мен мағынасынан бірте-бірте алыс-тай-алыстай келіп, бастапқы жақтық мағынасынан да, оның көрсеткіші (формасы) болу кабілетінен де біржо-лата айрылып, тек солардың қалдық-сілімтігі ретінде ға-на сақталып, көнеленген формалар есебінде жұмсальц жүрген кейбір сөздер мен тіркестер де осы қағидаға ай-ғақ бола алады. Мысалы, осы куні, сол куні, осы жолын сол жолы, бул жолы, бір куні, ертеңгі куні, ксиіегі кут, куні кеше, куні бугін, күні ертең, кундердің бір куні, кун-діз-туні деген сияқты қалыптасқан күрделі сөздерді (оның бер жағында, бүлардың бәрі де үстеу категория-сына ауысқан), сондай-ақ, дара қалпында да және күр-делі қалыптарында да тәуелдіктің үшінші жағында көне леніп қалған қайсы, қайсы-сы, бәрі, бәрісі, бәр-бәрісі, е\ азы, ең көбі сияқты сөздерді алсақ, осылардың қай-қай-сысында болса да тәуелдік жалғаудың бастапқы мағына^ сынан да, қызметінен де жұрдай болып айрылған, сөздер-, дің бөлінбейтін бөлшегі сияқтанып кеткен үшінші жағыі ның қосымшасын көреміз.

Тәуелдеулі есім (зат есім т. б.) сөйлемде бастауыіі болса, баяндауыштың (жіктік) жалғауы онымен ж ақ жг. ғынан киыспайды. Өйткені тәуелдеулі сөз кай жакта турі са да, баяндауыштың жіктік жалғауы әркашан үшіди!-

23. 
    ақта тұрады. Мысалы: әкем келді; акең келді; әке?сі кеіі ді т. б. Сонымен қатар, тәуелдеулі сөздердің ішінде ез дері қай ж ақта түрып бастауыш болса, баяндауыштй1 жіктік жалғауын да сол ж аққа қойып, ж ақ жағынан № ыстырып айтуды керек ететін формалар да бар. Олар; өздік есімдік, оньщ әр алуан формалары, жалпылау есіи-1 діктері және жинақтық сан есімдер. Мысалы: өзім кеһ дім; өзің келдің; өзіңіз келдіңіз; өзіміз келдік; бәрімй келдік; бәріңіз келдіңіздер; бәрі келді; біреуіміз осыт болайық; екеуіміз сонда барайың; үшеуің мектепке
    

рып келіңдер т. б. 1.
Әдетте.^тәуелдік жалғау кептік жалдаудан кейнгйбл^
ді (мысалы: 'кітаптарым ,інілерЯм т. б.)- Бірақ туыст№.
^атысты білдіретін кейбір сездерде тәуелдік ж алғау кеп-тік жалғаудан бұрын да келеді (мысалы: апаларым — апамдар, әкелерім — әкемдер). Бірақ бұлай болудың се-мантикалық та, стилистикалық та ерекшеліктері бар. *рі.паларым дегенде, апасы бірнешеу екендігі айтылса, апамдар дегенде апасы және оның қасындағы басқа адамдар деген ұғым беріледі.

Тәуелдік ж алғау септік жалғауынаи да, жіктік жал-ғауынан да бүрын жалғанады, мысалы: әкемнің, әкемнен, зксммен, студентіңмін, студентіңізбін т. б. Бірақ тәуелдік жалғау түбір мен кейбір жүрнақтың және түбір мен кей-бір көнеленген формалардың арасына да түсе береді. Мысалы: өзімиіе, өзіңше, өзіңізиіе, әкемше, әкеңше, әке-ңізиіе, әкесінше, әкемізше. Сол сияқты, ишлқамнан, жу-ремнен, жүреңнен, жүресінен, етпетімнен, етпетімізден дегендерде тәуелдік жалғау түбір және онымен бірігіп калыптасқан кене формалардың арасына түсіп тұр.

Тәуелдік жалғаулар қосымша эмодиялық-экспрессив-тік райды я мәнді білдірерліхтей де міндет атқарады. Мысалы, айым, кунім, әкем, көкем, қулдығым, жарығым, сғулем, қарағым, қанатым, жаным, қалқам, шырағым, қу-лыным, ботам, әкешім, кекешім, сәулешім, қарашығым, щалңашым, қулыншағым, ботақаным тәрізді формалар тыңдаушы адамның сезіміне әр алуан эмоциялық ықпал 'жасап, әр қилы экспрессивтік әсер ететіні аян. Демек, осылайша айтылған сөздер тындаушы адамды жақын тү-ту, жақсы керу райымен бірге, қүрметтеу, еркелету сияқ-ты катынастарды да аңғартады. Осы себептен дё қазақ елеңдерінің я бастамасы, я қайырмасы, әдетте, осы рең-

дес сөздер мен формаларға толы болатыны мәлім. Мы-салы:


Ға&ни-аи. саулем, Жүргенім менің бүйтіп сенің ау-рең... Қарағым, өзіңнен де сөзің тәтті. Сөзіңнен өзің ар-


7Щ инабатты...-, Ақсүңқарым, Жібегім, Ж алғы з сенде ті-легім...

Тәуелдік жалғаудың. екінші, үшінші жақтарының қо-сымшалары да қолданылу ерекшеліктеріне қарай, я үл-кен түтып қүрметтеу не сыйлау я мысқылдап кеке.ту не Қомсыну сияқты әр қилы қосымша экспрессивтік рең жа-майды. Мысалы: Мойны тасбақаның мойнындай қыл-к/іып, жылтыр табан масімен тайғанай-тайғанай Көжекең т®рге арең жетті (Ғ. Мүсірепов); Имекең тамағын ке-'Неп, көзін алартыңқырап бір қойды (С. Торайғыров). Кісі аттарына жалғанып түрған тәуелдік жалғаудың екінші

₅₄ 55

жағының қосымшасы (-н) әуелде екінші ж акқа тәуелдеу телу мағынасын білдіру үшін косылса да, кейінгі замаң. дарда белгілі бір алуан сөздерге жалғанған да, бұрынғц (тікелей) мағынасынан бірте-бірте алыстап, белгілі қо-ғамдық қатынастардың нәтижесінен туып калыптасқаі^ қатынастың көрсеткіші болып орныққан. Ал, бұл катего-' рияның қалыптасуына күнделікті өмірде ойынды-шынды араластырып, азды көпті көтерпі, әсерлекдіру үшін қол-данылатын жаман ағаң, жаман інің, жаман апаң, дегец тәрізді сез қолдану машығы негіз болған дейміз.

Осьі категорияның өзйіе тэн ерекшелігі тәуелділіктіц үшінші жағынан да байқалады. Мысалы: Қай төрелерді айтасыз, ағасы (F. Мүсірепов); Байекесі-ау, үйге жүрі-ңізші (F. Мүсірепов). Осындағы ағасы, байекесі деген-дер, әриие, оның ағасы дегеи ұғымды білдірмейді. Бұлар-дан кепке аға (көп ағасы, ел ағасы) деген тәрізді түсі-нік аңғарылады. Өйткені байекесі дегенді оның байекесі деп айту тіпті мүмкін емес. Ендеше, бұл жағдайлар та-уелдік жалғаудыц вокатив категориясын жасайтын да ііекерлердің бірі екенін дәлелдейді.

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: