ЖҰРНАҚТАР § 9. ЖҮРНАҚТАРДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Сөз тудыратын жұрнақтар сөзге (түбірге) жаңа лек-сикалық мағына үстейтіндіктен, өзі жалғанған сөзді басқа бір жаңа лексикалық тұлғаға айналдырады. Мы-салы: ек, егін, егіндік, егінші, егіниіілік сөздерінің тү-бірі бір болғанымен, олардың әркайсысы басқа-басқа үғымдарды (мағыналарды) білдіреді. Бірақ сол басқа-басқа мағына лексикалық та, грамматикалық та ма-ғыналарды қоса қамтиды. Өйткені әрбір сөз, мағына-лық жақтан алғанда, қашан да болсын, лексикалық жә-не грамматикалық мағыналардың бірлігінен құралады.

Сез тудыратын жүрнак өзі жалғанған сөзден (түбір-ден) лексикалық мағынасы басқа ж аңа сөз тудырады. Ондай әрбір жұрнақтың өзді-езіне тән грамматикалық мағынасы, формасы және қызметі болуы күмәнсыз. Мысалы: Шын көңілімен айтар тілегі болса, шындықпен ғана жауап беру парыз (М. Әуезов). Келмеп пе едің жол тосып, жолығуға а улащ а (Абай) дегендерден шын және іиындықпен, жол және жолығуға сездерінің өзара мағыналық та, формалык та айырмашылықтары айқын керінеді. Мұндағы -дық жұрнағы арқылы жасалған шындық сөзінін. де, -ық жұрнағы арқылы туған жолсіқ сөзінің де лексикалық мағыналары шын және жол сез-дерінен. әрине, басқа. Оның бер жағында -дық жұрна-гы жалғанғаннан кейін, сын есім (шын) зат есімге ай-налады да, -ық жұрнағы жалғанған соң, зат есім (жол) етістікке (жольіқ-жолықтым, жолықса т. б.) ауысады. Бұдан жұрнақтар сөзді таза лексикалық жағынан гана емес, «лексика-грамматикалық тұрғыдан да езгеретіні аңғарылады. Солай 'болса, жұрнақтар белгілі сез табы-на және оның ішіндегі белгілі тобына (категориясына) телулі болады.

Егер көк және көкіиіл, үй және үйиіік свздерін са-лыстырып қарасақ, мұндағы -шіл (көкш іл) және -шік (үйиіік) қосымшалары да ездері жалғанған сөздерді 1 басқа сөз табына айналдырмаған, бұрынғы сын есім

Түбірге сөз тудыратын жүрнақ жалғанғаннан кейІн-гі форма туынды негіз/гуынды түбір деп аталып жүр.

23. 
    ұрнактар сол негізге де, сол негізден туған жаца не-гізге де қажетіне қарай жалғана береді. Мысалы, егін-шілік деген сөз ек деген етістік түбірге әуелі — -ін, одан кейін -ші, одан кейін -лік жұрнақтары қосылудан туған да, ұйымдастырушылық деген сез үйы түбіріне ретінше -м, -дас,,-тыр, -у, -шы, -лық жұрнақтары жалғану арқы-лы жасалған. Ж үрнақ арқылы туған (егіншілік, уйым-дастырушылық сияқты) сөздер туынды сөздер деп ата-лады («Туынды сездер») деген тақырыпты қараңыз.
    

Форма тудыратын жүрнақтарды мағыналары мен қызметтері жағынан сез тудыратын жұрнақтар мен сөз байланыстыратын жалғаулардың екі арасындағы, еке-уінін, де ерекшеліктеріне жуықтайтын, категбрйя деіГ қарауға болады. Дегенмен форма тудыратын жұрнақтар сез байланыстыратын қосымшалардан гөрі сөз тудыра-тын косымшаларға жакынырақ. Өйткені форма туды-ратын қосымшалар (жұрнақтар) да өзі жалғанған сөзге (түбірге я негізге) сәл де болса жаңа мағына үс-тейді. Бірақ ол жаца мағына сол сөздің барлық фор-масына өзек болатын негізгі лексикалық мағынасын өз-гертпейді, оған нұқсан келтірмейді. Демек, форма ту-дыратын жүрнақ сөзден, өзі жалғанғаннан кейін де, сол сөздін. (түбірдің я негіздің) негізгі лексика-семантика-лык қазығынан алш ақ әкетпейді. Сол себептен де, бүл форма мен сол сөздің басқа формаларының аралығын-дағы берік семантикалық байланыс үзІлмейді де, бұ-зылмайды да. Мысалы, кел, келме, келер, келмес, кел-ген, келмеген, келетін, келмейтін, келмек, келмекші, ке-ліп, келе, келгелі, келсе, келгей, келгім келеді дегендердін бәрі де түбірдіц негізгі лексикалық мағынасын бұзбай Және сол мағынадан алшақтап та кетпей, оны бе-рік сақтап, бір .сөздіц (кел етістігінің) әр түрлі грам-матпкалық формалары ретінде қызмет етеді. Дәл осы Қағиданы сұр, сұрғылтым, сүриіа, сүрлау, сүршалау, ғүрырак, деген формаларға да қолдануға болады. Сол