ЖҮРНАҚТАРДЫҢ МАҒЫНАЛАРЫ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕҚШЕЛІҚТЕРІ

32	2-622	33

сөз тудыру қабілеті женінде де, стилистикалык ерекше-лігі (рені) жөнінде де бірдей емес.

Біріншіден, -лық жұрнағы жаңа сөз тудыру қабілеті жағынан аса құнарлы косымша, оның жалғанатын сөзі-нің өрісі де кен; мысалы, бастық, қолтық, қазандық. күз-дік, сыйлық, жоқтық, егіндік, әкелік, дүрыстық, жақсы-лық, үлкендік, төзімділік, білгіштік, оқығандық, айтар-льің... деген сияқты көптеген туынды сөздерді алсақ, ол жұрнақтын. құнарлығы да, жалғанатын сөздерінің ерісі кең екендігі де көрініп тұрады. Ал, -шылық- жүрнағында ондай қабілет аз. Бұл жұрнак, -лық жұрнағы жалғанатын сөздердің бәріне жалғана бермейді. Оны іиаруашыльщ, тіршілік, жаманіиылық, қиыншылық, кеңшілік, жоқшы-лық, күйзелуийлік дегендерден байқаңыздар.

Екіншіден, бұл екі жұрнақтын. қолдану ерекшеліктері мен стилистикалық талғамдары да бірдей емес. Мысалы, Тамағы тоқтық, жүмысы жоқтық аздырар адам баласын (Абай) дегендегі жоқтық, тоңтың сөздерінің орнына тоқ-шылық, жоқшылық сөздерін қолдануға болмайды.

>ГС өздерде болатын синонимдік қасиет жұрнақтарда да болады. Мысалы, -қыш, -ғыш, -кіш, -гіш, -шақ, -шек, -қақ, -ғақ, -кек, -гек, -қыр, -ғыр, -кір, -гір журнақтарЫ) өзара мағыналас (синонимдес). Өйткені жасқаншаң^ үялшақ, мақтаншақ, ңызғаніиаң, үрыншақ дегендер жас-\ қанғыш, үялғьии, мақтанғыш, қызғанғыш, ұрынғыш сез-дерімен мағыналас екені сияқты, урысқыш, тырысқыш дегендер урысқақ, тырысқақ сездерімен мағыналас. Сон-дай-ақ, білгіш пен білгір, үшқыиі пен үшқыр мағына жа-ғынан өзара жақын болса, сүзгіш пен сүзеген, тепкіш пен тебеген сөздері де мағына жағынан бір-бірінен алыс емес Әрине, көргіш пен көреген, күлгіш пен күлегеш, ұшқыр мен үшңалаң деген әрбір жұп сөздер де өзара мағыналас сөздер.

Синонимдес жұрнақтардың мағыналары қаншалықть жақын болса да, олар тең болмайды және мағыналықта, стилистикалық та ерекшеліқтері болады. Мағыналас жұрнактардың жалғанатын сездерінің аясында да езд^а үлкен айырмашылық бар. Өйткені олар, жоғарыда кер-сетілгендей, бір түбірге талғамай қосылхдндарымен де, көбінесе, бірі жалғанған түбірге (сөзгё) екіншісі жалғав байды. Мысалы, ерінгіш деп те, еріншек деп те айта ала мыз, бірақ күлгіш деуге болғанымен, күлшек деп айтуғгі болмайды. Сол сияқты, сүріншек дегенімізбен, сүрінгеі

демейміз. Тырысқақ, бірақ тырысіиақ емес; тепкіш, тебе-ген, бірақ тепкек емес.


Тоқтыша, күркеше, сарайша, төбеше, өзениіе, көлше, сакалиіа, көрпеше дегендермен жарыса тілімізде тоқты-іиақ, күркешік, сарайиіық, төбеиіік, өзеншік, көлшік, са-қалшық, көрпешік сөздері де қолданылады. Бұлардың мағыналары синонимдес, бірақ тең емес. Сол себептен осы екі форманың екеуі де жарыса өмір сүруде. Бүған ақши, бақши, тікши, кекши формалары мен ақырай, қа-қырай, тұқырай, шұқырай, шақырай, мықырай, бүкірей, шекірей, тікірей, кекірей формаларын қоссақ, оның үсті-не сол екі формадан ұштасқан (біріккен) акшырай, бак-шырай, қақшырай, түқшырай, тікшірей, кекшірей форма-ларын қоссақ, әрбір жұрнақтың өз^орм асы , өз мағына-сы, ез қызметі барлығына және олар ешқашан да өзара тегіе-тең болмайтындығына күмансыз сенуге болады. Сол сиякты, ақши мен акси, кекши мен кекси, түкси мен түк-ши тәрізді формалар да осы пікірді қуаттайды. В ү л тә-різді жұрнақтар моносемияльГҚ жұрнақтдр дей аталаДы.

Негізінде бір ғана мағынаны білдіретін жұрнақтЭр-мен қатар, олардың іштерінде кемі екі я онан көп мағы-наны білдіретіндері де бар. Ондай жүрнақтарды көп ма-ғьікалы (полисёмиялық) жүрнақтар деп атауға болады. Мысалы, -қак (-ғақ, -кек, -гек) жүрнағы етістікке жал-ғанып, семантикалық-грамматикалық қызметтері екі бас-ка екі топ сөздер тудырады. Мысалы, майысқақ, жабыс-қақ, қүрысқақ, оңғақ, тайғақ сияқтылар, әрине, сын есім-дер болады да, кескек, іскек, ілгек тәрізділер зат есім болады.,

жүктеу/скачать 2.43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: