Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- {Гүбір морфема — сөздің әрі қарай бөлшектеуге кел-меитін ен түпкі негізі.
| Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін осындай бөлшектері м о р ф е м а л а р деп аталады.
Морфеманың да өзіне тән мағынасы (мазмұны) жә-не өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылышы (формасы) болады. Ендеше, морфема деп сөздін, өзіне тән мағына-сы бар ен. ұсақ бөлшегін айтамыз. Сөздін, морфологиялық құрамындағы морфемалар-дың мағыналары мен қызметтері, әрине, бірдей емес. Морфемаларды ен. алдымен түбір морфема және қосым-ша морфема деп негізгі екі салаға (түрге) бөлуге бо-лады. оғарыдағы мысалдардағы тіл және айт деген мор-фемалар түбір формалар болады. Ал, оларға қосылған -і (тілі); -сіз (тілсіз); -ыл (айтыл); -ар (айтылар); -са (айтса; -ң (айтсаң); -ды (айтылды); -атын, (айтатын); -ың, (айтатының); -а (айтатыныңа) морфемалары ко-сымша морфемалар. Түбір морфеманы да, қосымша морфеманы да әрі қарай мүшелеуге болмайды. {Гүбір морфема — сөздің әрі қарай бөлшектеуге кел-меитін ен түпкі негізі. Бұл түпкі негіз сөздін, қүрылусы-нын, да, мағынасынын. да негізгі үйтқысы больщ есепте-леді. Өйткені түбір морфема сөздігі негізгі л|іксикалық мағынасын білдіреді. Түбір морфема қатыспаса, қо-сымша морфеманын. бірде біреуі яки бірнешеуі ко-сылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды және сөз де бола алмайды. Ендеше, түбір морфема ең негіз-гі морфема болып саналады. 'Түбір морфема өздігінен жеке тұрьш семантикалық жағынан да, қызметі жағы-нан да дербес сөз бола алады. Мүндай жағдайда түбір морфеманьщ мағынасы мен сөздін. мағынасы бірдей бо-лып шыға^береді. Мысалы, бас, тіл, жол, кел, жүр мор-фемаларын алсақ, олардын. әрқайсысы әрі түбір мор-фема, әрі жеке сөз бола алады. Ал бастық, тілиіі, келісім, қолтьщта деген сөздерді алсақ, олар — құрамында түбір морфемалары да, қо-сымша морфемалары да бар сөздер. Бұларда түбір мор-фемаларынын. мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей емес, өйткені олардын. қүрамдарында түбір морфема-ның негізгі мағынасы да, онын. үстіне қосымша морфе-малар арқылы жамалған үстеме я қосымша мағынала-ры да бар. Түбір морфема дара түрде де, косымша морфеманы қосып алып та жеке сөз ретінде қолданылатыны сияқ-ты, кайталанып та (тау-тау, қора-ңора), баска түбір морфемамен қосарланып та (тау-тас, қора-қопсы), бі-рігіп те (белбеу, басқүр), тіркесіп те (он екі, қара сүр) жеке сөз ретінде жүмсала береді. Сонымен қатар, он-дай қайталанған, біріккен, тіркескен түбір морфемалар-ға қажетінше қосымша морфемалар жалғанып та қолданыла береді. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|