Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| § 4. ГРАММАТИКА ЖӘНЕ ОНЫҢ САЛАЛАРЫ
Адам өзара сөйлескенде жеке лексикалык сез арқы- лы білдіруге болмайтын неше алуан мағыналардың бә-рін де тек грамматикалық амал-тәсілдердің кемегі ар-қылы ғана түсінікті етіп айта алады. Ендеше, граммати-калық тәсілдер де лексикалық тәсілдермен қоса-қабат колданылатын аса қажетті тәсілдер болып саналады. Эрбір тілдің өзіне тән грамматикалық амал-тәсілде-рінің жиынтығы тілдің грамматикалық қүрылысы деп аталады. Грамматнкалық қурылыс сөзге сүйенеді және сез ар-қылы ғана керініп отырады; сезді таяныш етпейтін бір-де-бір грамматикалық қурылыс болмайды. Грамматика ғылымы, тілдің грамматикалық курылы-сын зерттегенде, өзінің тексеретін объектісінің негізгі өзегі етіп сөзді және сөйлемді алады. Тексеру объекті-лерінің осындай ерекшеліктеріне қарай,г грамматика ғылымы морфология және синтГКсис деп аталатын екі салаға бөлінеді. Морфология — сөз және оның формалары туралы ілім. 4 Сөйлеу дағдысында әр сөз сөйлем ^шіндегі өзге сөздермен белгілі заң бойынша әрқилы чқарым-қаты- насқа түседі де, әлдевеше Қилы өзгеріске үшырап, әр алуан қызмет атқарадыг Морфолог«ячосындай сөздерді жеке-жеке қарамай, жалпы сез атаулыны алып, оларды белгілі топтарға беліп, сол топ-топтыц әрқайсысына тән жалпы грамматикалық сыр-сипатын анықтайдь^Соның арқасында сөздердің әр тобының өзіне лайық жалпы грамматикалық мағыналары мен грамматикалық фор- маларьі' айқындалады, сөз таптары ажыратылады, әр сөз табына тән категориялардың сыр-сипаттары ашы-лаДы. Осындай талдаулардың нәтнжесінде сөздіц жаса-лу, түрлену, -өзгеру жүйелері, сөздін бөлшектенуі және олардың әрқайсысының грамматикалық мағыналары мен қызметтері анықталады. Синтаксис — сөз тіркесі туралы, сөйлем туралы ғы-лым. Сөйлеу дағдысьЬбойынша сөздер өзара белгілі бір жүйемен тіркеседі. Сол тіркестердің де, сөйлемдердің де өз жүйелері, өз заңдары болады (Ол туралы «синтак-сис» оқулығынан қараңыз). Морфология сезді, сездің тиісті белшектерін, олар-дың мағыналары мен қызметтерін талдаса, синтаксис сейлемді, сөйлем ішіндегі тиісті сез тіркестерін я жеке сөздерді (сейлемнің мүшелерін), олардын. қарым-қаты-настары мен грамматикалық сыр-сипаттарын талдайдь^ Грамматиканың бұл екі саласы екі сара болып ікТк-телгенімен де, олар іштей бір-бірімен тығыз байланыс-ты, тіпті екеуі бір бутіннің екі бүтағы сияқты. Мысалы, Қызы едім Есімбектің атым Шұға; Басталды бул өлкеге атым шыға (Б. Майлин). деген сөйлемдердеғі сөздерге жалпы грамматикалық талдау жасай бастасақ, ондағы сөздерді, әрине, морфология өз турғысынан, синтаксис өз турғысынан талдайды. Ал, ондай талдау үстінде іс ‘ жүзінде морфология синтаксистің ішіне еніп кетсе, кері-сінше, синтаксис морфологияныц да іщіне еніп кетеді, демек, ол екеуі бір-бірГне жәрдемдесіп, езара селбесіп отырады. Морфология сезді оқшау қарамайды, оны басқа сез-дермен байланысты қарап барып,.олардьің қарым-қаты-настарын анықтайды. Бірақ морфология сездерді, олар-дың қарым-қатынастарын сол тілдің жүйёсшің қалыііты бір көрінісі, бөлшегІ ретін д еталд ап ,' бларды бір-бірі-мен уштастьгрып қарайды. Өйткені сезден сөз тудыру, сөзді түрлендіріп езгерту, сөз бең_сөзді жаяғастыру сияқты амал-тәсілдер — әрі әбден қальГптасьт- орньік-қан, әрі унемі қолданылатын дағдылы, жүйелі құбылыс- 10
тар. Сол себептен морфология тіліміздегі әрбір, жүрнақ-ты, әрбір жалғауды я болмаса бзсқа-бір морфология-лық қүбылысты және олардың әрқайсысыныд формасын тілдің жүйесімен байланысты, сол жүйеден тарайтын және сол жүйеге барып қосылатын заңды қүбылыс деп қарайды. Мысалы: Қой жатыр, қойшы тыңдап турды елжіреп (А бай); Екі атты таныған Абайдың көңіліне ол аттың иелері түсті (М. Әуезов) деген сөйлемдердегі бі-рінші сөйлемнен қой және қойшы сөздерін, ёкінші сөй-лемнен атты және аттың сөздерін өзара бір-бірімен са-лыстырып және қойды, қойға, қойдан, қойда, қойлар, қойшылар, сондай-ақ, аттан, атқа, атты, атпен, атшы, атшылар сияқты сөздердің өзгерген түрлерімен салые-тырып қарасақ, олардың әрқайсысы әрі тіліміздің бүкіл грамматикалық жүйесінен тарайтын, әрі сол жүйеге сар-қылатын өзара бір-бірімен байланысты грамматикалық қүбылыстар екенін мойындаймыз. Морфология сөздің формасын да тексереді. Ал, сөз-дің формасы деген үғымға сөздін негізгі түбірі де, сөздің' туынды, біріккен, қосарланған, әр қилы қосымшалар қо-сылған түрлеірі де, сөз тіркестері де енеді. Екінші сөзбен айтқанда, сөздің формасы деген үғым сөзден сөз тудыра-тын, сөз бен сөзді байланыстыратын тәсілдерді де, сон-дай-ақ, сөзге қосымша мағына жамайтын өзге тәсілдер-ді де қамтиды. Тілдегі сөздерді грамматикалық мағыналарына, фор-маларына және қызметтеріне карай, топ-топқа бөліп топ-тастыру да, әр сөз табына тән категорияларды анықтау да морфологияның міндеті. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|