Radioactivity (лат. Radio – сәулелендіремін және activus – белсенді)
Атом ядроларының өз құрамын (зарядын, массалық санын) өздігінен өзгерте алу қасиеті. Процесс қатты электромагнитті сәулеленудің, элементар бөлшектердің және ядролық заттардың бөлінуімен бірге жүзеге асады. Бастапқы нуклидтің(радионуклидтің) радиоактивті ыдырауының нәтижесінде пайда болған жаңа нуклидтің ядросы тұрақты немесе радиоактивті болуы мүмкін.
қоздырылған радиоактивтілік – затта оның сәулеленуінің нәтижесінде туындайтын радиоактивтілік.
Радиогра́фия Radiography
Метод неразрушающего контроля, при котором исследуемый предмет облучается рентгеновскими или гамма-лучами; возник-ающее теневое изображение предмета фиксируется на фотографической пленке, помещенной позади него, или проецируется на монитор (радиография в реальном времени). Внутренние дефекты могут быть обнаружены при анализе изменений в изображении, вызванных изменениями толщины, плотности или поглощающей способности исследуемого предмета.
радиография нейтронная / neutron radiography — исследование объекта метод-ом облучения нейтронами и регистрации детектором прошедших через объект нейтронов или продуктов ядерных реакций, возникающих при облучении. Нейтронная радиография применяется, главным образ-ом, для исследования металлов, сплавов, минералов, водосодержащих веществ и других веществ с целью выявления в них неоднородностей, примесей и их пространственного распределения.
|
Радиогра́фия
Radiography
Қиратпайтын басқару әдісі, мұнда зерттелетін зат рентген немесе гамма сәулелерімен сәулелендіріледі; пайда болатын заттың көлеңкелі бейнесі оның артында орналасқан фотографиялық пленкада тіркеледі, немесе мониторға проекцияланады (нақты уақыттағы радиография). Ішкі ақаулар қалыңдығының, тығыздығының немесе зерттеліп жатқан заттың жұту қабілетінің өзгерісінен туындайтын бейнедегі өзгерістерлі талдау кезінде анықталуы мүмкін.
нейтрондық радиография / neutron radiography – объектіні нейтрондармен сәулелендіру және объект арқылы өткен нейтрондарды немесе сәулелену кезінде пайда болған ядролық реакция өнімдерін детектормен тіркеу арқылы объектіні зерттеу әдісі. Нейтрондық радиография негізінен металдарда, балқымаларда, минералдарда, құрамында суы бар заттардың және басқа да заттардың біртекті еместігін, ондағы қоспалар мен кеңістіктік таралуын анықтау үшін қолданылады.
|
Радиолиз
Radiolysis, radiolytic decomposition (от радио... и греч. lysis - разложение, распад)
Химические превращения вещества, происходящие под действием ионизирующих излучений. Обычно превращения состоят в разложении вещества на более простые.
|
Радиолиз
Radiolysis, radiolytic decomposition (радио сөзінен... және греч. lysis – ыдырау, бөліну)
Иондаушы сәулелердің әсерінен заттың химиялық түрленуі. Негізінен түрленулер қарапайымырақ заттарға ыдырауынан тұрады.
|
Радиолиз
(от-лат. radio - излучаю и греч. lysis - разложение, распад)
Химические процессы деструктивного характера, протекающие при поглощении веществом энергии ионизирующего излучения. Продуктами радиолиза называют вещества, образующиеся в результате радиационно-химических реакций. Кроме того, термин «радиолиз» имеет более широкий смысл как любые химические превращения, связанные с воздействием излучения.
См. также реакции радиационно-химические, технология радиационно-химическая
радиолиз импульсный / pulse radiolysis — метод исследования быстрых химических реакций и их короткоживущих продуктов (время жизни от 10-1 до 10-12 с) при воздействии на вещество коротким импульсом ионизирующего излучения. Чаще всего используют импульсы электронов высоких энергий (от ~0,5 до 30-40 МэВ), реже – рентгеновского излучения. Иногда применяют импульсы тяжелых заряженных частиц (например, протонов). В качестве источников импульсного излучения используют импульсные ускорители заряженных частиц, рентгеновские трубки и т.д.
|
Радиолиз
(от-лат. radio - сәулелеу және грек. lysis – ыдырау, бөліну)
Заттың иондаушы сәуле энергиясын жұтуы кезінде жүретін құрылымсыз сипаттағы химиялық процесс. Радиациялық-химиялық реакция кезінде пайда болған заттарды радиолиз өнімдері деп атайды. Сонымен қоса, «радиолиз» термині сәулелік әсерлесуімен байланысты кез-келген химиялық түрленулерде кеңінен қолданылады.
Сон. қ. қараңыз радиациялы-химиялық реакциялар, радиациялы-химиялық технология.
импульсті радиолиз / pulse radiolysis — затқа қысқа импульсті иондаушы сәулелер арқылы әсер еткен кездегі жылдам химиялық реакциялар мен олардың қысқа өмір сүретін (өмір сүру уақыты 10-1 ден 10-12 с-дейін) өнімдерін зерттеу тәсілі. Көбіне жоғары энергиялы электрондар импульсі (~0,5МэВ-тен 30-40 МэВ-қа дейін), азырақ - рентген сәулелері қолданылады. Кейде ауыр зарядталған бөлшектердің импульстері де қолданылады (мысалы, протондардың). Импульсті сәуленің көзі ретінде зарядталған бөлшектердің импульсті үдеткіштері, рентген түтікшелері және т.б. қолданылады.
|
Радиолюминесце́нция
Radioluminescence
Люминесценция, возбуждаемая ядерными излучениями (aльфа-частицами, электронами, протонами, нейтронами, гамма-излучением и т.д.) или рентгеновскими фотонами.
См. также люминесценция, катодолюминесценция.
|
Радиолюминесце́нция
Radioluminescence
Ядролық сәулелер (альфа-бөлшектер, электрондар, протондар, нейтрондар, гамма-сәулелер және т.б.) немесе рентгендік сәулелер әсеінен қозған люминесценция.
Сон. қ. қараңыз: люминесценция, катодты люминесценция.
|
Радиоме́тр
Radiometer (от лат. radio — излучаю и греч. metreō — измеряю)
1. Прибор для измерения энергии электромагнитного излучения, основанный на его тепловом действии.
2. Прибор для измерения активности радиоактивных источников.
|
Радиоме́тр.
Radiometer (лат. radio — сәулелендіремін және гр. metreō — өлшеймін)
1. Электромагниттік сәулелену энергиясын өлшеуге арналған, осы сәулеленудің жылулық әсеріне негізделген құрал.
2. Радиоактивті көздердің белсенділігін өлшеуге арналған құрал.
|
Радиоме́трия
Radiometry (от лат. radio - излучаю и греч. metreo-измеряю)
1. Регистрация излучений, испускаемых ядрами радионуклидов, с помощью радиометрических приборов. Основана на различных эффектах взаимодействия излучения с веществом (ионизация, люминесценция, излучение Черенкова, образование треков в прозрачных средах, тепловое действие излучения, воздействие на фотографические материалы и др.). Радиометрические приборы состоят из детекторов, в которых происходит преобразование энергии излучения в электрическую или другие сигналы, и регистрирующих устройств.
2. Совокупность методов измерений активности (числа распадов в единицу времени) радионуклидов, содержащихся в радиоактивных источниках.
|
Радиоме́трия.
Radiometry (лат. radio — сәулелендіремін және гр. metreō — өлшеймін)
1. Радиометрлі құрылғылардың көмегімен радионуклид ядролары шығаратын сәулелерді тіркеу. Сәуленің затпен әсерлесуінің әр түрлі эффектілеріне негізделген(иондану, люминесценция, Черенков сәулеленуі, мөлдір ортадағы тректердің пайда болуы, сәуленің жылулық әсері, фотографиялық материалдарға әсері және т.б.). Радиометриялық құралдар сәулелену энергиясын электр энергиясына немесе басқа сигналдарға түрлендіретін детекторлардан және тіркеуші құрылғыдан тұрады.
2. Радиоактивті көздердегі радионук-лидтердің белсенділігін (уақыт бірлігінде ыдырау санын) өлшеу тәсілдерінің жиынтығы.
|
Радионуклиды
Radionuclides
Нуклиды, ядра которых радиоактивны. По типам радиоактивного распада различают альфа-, бета-радионуклиды, радионуклиды, ядракоторых распадаются по типу электронного захвата, и радионуклиды, ядра которых повреждены спонтанному делению. Испускание радиоактивными ядрами альфа- и бета-частиц, а также электронный захват обычно сопровождаются испусканием рентгеновского или гамма-излучения, поэтому большинство радионуклидов представляет собой источники электромагнитного излучения. Общее число известных радионуклидов превышает 1800; осуществление ядерных реакций приводит к синтезу новых радионуклидов. В зависимости от устойчивости ядер радионуклиды подразделяют на короткоживущие и долгоживущие; четкой границы между этими понятиями нет. Условно принимают, что радионуклиды, у которых Т1/2 менее 10 суток, относятся к короткоживущим, а радионуклиды с большими периодами полураспада.
|
Радионуклидтер
Radionuclides
Ядролары радиобелсенді нуклидтер. Радиобелсенді ыдырау типтері бойынша ядролары электронды қармалу типі бойынша қармалатын альфа-, бета-радионуклидтер, радионуклидтер және ядролары спонтанды бөлінуге ұшырайтын радионуклидтер деп ажыратылады. Альфа- және бета-бөлшектердің радиобелсенді ядроларды шығаруы, сондай-ақ электронды қармауы әдетте рентгендік немесе гамма-сәулеленуді сәулеленумен жүргізіледі. Сондықтан радионуклидтердің көпшілігі өздерімен электромагнитті сәулеленуді тудырады. Белгілі радионуклидтердің жалпы саны 1800-ден асады; ядролық реакциялардың іске асуы жаңа радионуклидтердің синтезіне алып келеді. Ядролар төзімділігіне байланысты радитонуклидтерді қысқа өмірсүруші және ұзақ өмірсүруші деп бөледі; бұл екі түсініктің арасында нақты шекара жоқ. Шартты түрде Т1/2 10 тәуліктен кем болған радионуклидтерді қысқа өмірсүрушіге, ал жартылай ыдыраудың үлкен периодтары бар радионуклидтерді ұзақ өмірсүруші деп қабылдайды.
|
Радиопротекторы
Синоним термина средства радиозащитные.
|
Радиопротекторлар
Радиоқорғаушы құрал терминінің синонимі.
|
Радиотерапия
Radiotherapy
Метод лечения воздействием ионизирующего излучения.
|
Радиотерапия
Radiotherapy
Иондаушы сәуле әсерімен емдеу әдісі.
|
Радиохимия
Radiochemistry.
Раздел химии, изучающий свойства радиоактивных веществ — химических соединений, радиоактивных элементов (т.е. элементов, все изотопы которых радиоактивны), радионуклидов (в т. ч. радиоактивных изотопов нерадиоактивных элементов). К радиохимии относят также научные основы технологий, связанных с получением радиоактивных материалов и переработкой ядерного горючего. В научных и практических проблемах радиохимии решающее значение имеют радиоактивные свойства атомов, входящих в состав изучаемых или используемых химических систем. Наличие радио-активных атомов и их концентрацию, как правило, определяют по испускаемому при распаде излучению с помощью радио-метрической аппаратуры (см. радио-метрия). Для защиты от вредного воздействия на организм человека радиоактивного излучения в радио-химических лабораториях и на производстве применяют специальную технику и оборудование (см. защита радиационная).
|
Радиохимия
Radiochemistry.
Радиоактивті заттардың – химиялық қосылыстардың қасиеттерін, ридиоактивті элементтерді (яғни, барлық изотоптары радиоактивті элементтерді), радионуклидтерді (оның ішінде, радиоактивті емес элементтердің радиоактивті изотоптарын) зерттейтін химияның бір саласы. Сонымен қоса, радиоактивті материалдарды алу мен ядролық отынды өңдеумен байланысты технологияның ғылыми негіздерін де радиохимияға жатқызады. Радиохимияның ғылыми және тәжірибелік мәселелерін шешуде зерттелетін немесе қолданылатын химиялық жүйенің құрамына кіретін атомдардың радиоактивті қасиеттері маңызды роль атқарады. Радиоактивті атомдардың саны мен олардың концентрациясын негізінен, ыдырау кезінде шығарылған сәулені радиометриялық құралдардың көмегімен анықтайды(қар-з радиометрия). Радиоактивті сәуленің адам ағзасына зиянды әсерлерінен қорғану үшін радиохимиялық лабораториялар мен өндірісте арнайы техника мен қондырғылар қолданылады (Сон. қ. қараңыз: радиациялық қорғаныс).
|
Радиоэкология
Radio-ecology, radioecology
Изучает воздействие ионизирующего излучения окружающей среды (космической радиации, природных и техногенных радионуклидов) на живые организмы, их сообщества и связь этого воздействия с распределением радионуклидов по поверхности Земли (в атмосфере, Мировом океане, земной коре). Зарождение Р. связано с работами В. И. Вернадского, который в 1910-20 впервые обратил внимание на возможное воздействие радиоактивности окружающей среды на биосферу.
|
Радиоэкология
Radio-ecology, radioecology
Қоршаған ортадағы иондаушы сәулелердің (космостық радиация, табиғи және техногендік радионуклидтер) тірі организмдерге әсерін, олардың бірлестігіне және жер бетіне (атмосферада, Әлемдік мұхиттарда, жер қыртысына) радионуклидтердің таралуындағы әсерлердің байланысын зерттейді. Радиоэкология пайда болуы 1910-20 жылдары алғаш рет қоршаған орта радиоактивтілігінің биосфераға мүмкін болатын әсеріне назар аударған В.И.Вернадскийдің жұмыстарымен байланысты.
|
Ра́диус
Radius (от лат. radius — луч, спица в колесе)
Геометрическое место точек, равноудалённых от некоторого центра, а также линии, соединяющие эти точки с центром.
|
Радиус
Radius (лат. radius — сәуле, дөңгелектегі спица)
Қандай да бір центрден бірдей қашықтықтағы нүктелердің, сондай-ақ, осы нүктелерді центрмен қосатын сызықтардың геометриялық орны
|
радиус атомный / atomic radius — характеристика атома, позволяющая приближенно оценивать межатомные (межъядерные) расстояния в молекулах и кристаллах; так как атомы не имеют четких границ, при введении понятия «радиус атомный» подразумевают, что 90-98% электронной плотности атома заключено в сфере этого радиуса.
|
атом радиусы / atomic radius – молекулалар мен кристалдардағы атомаралық (ядроаралық) арақашықтықты жуықтап есептеуге мүмкіндік беретін атомның сипаттамасы; атомның нақты шекарасы болмағандықтан, «атом радиусы» деген түсінік атомның электрондық тығыздығының 90-98% осы радиустың сферасында орналасқан дегенді білдіреді.
|
радиус боровский / Bohr radius — радиус первой (ближайшей к ядру) орбиты электрона в атоме водорода, равный 5,29х10-11 м. В квантовомеханической теории атома он соответствует расстоянию от ядра, на котором с наибольшей вероятностью можно обнаружить электрон в атоме водорода, находящемся в основном (невозбужденном) состоянии.
|
борлық радиус / Bohr radius - сутегі атомындағы шамасы 5,29х10-11 м –ге тең электронның бірінші орбитасының радиусы(ядроға ең жақын). Атомның квантты механикалық теориясында ол негізгі күйдегі (қозбаған) сутегі атомында ядродан электронды анықтау ықтималдығы ең жоғары қашықтыққа сәйкес келеді.
|
радиусы ван-дер-ваальсовы / Van der Waals radius — определяют эффективные размеры атомов; ими считают половину межядер-ного расстояния между ближайшими одноименными атомами, не связанными между собой химической связью и принадлежащими разным молекулам (например, в молекулярных кристаллах).
|
ван-дер-ваальстық радиус / Van der Waals radius – атомның тиімді (эффективті) өлшемін анықтайды; Ван-дер-Ваальс радиусы деп өзара химиялық байланыспен байланыспаған және әр түрлі молекулаға (мысалы, молекулалы кристалдарда) жататын біртекті жақын атомдар арасындағы ядроаралық қашықтықтың жартысын айтады.
|
радиусы ионные / ionic radius — используют для приближенных оценок межядерных расстояний в ионных кристаллах; при этом считают, что расстояние между ближайшими катионом и анионом равно сумме их ионных радиусов.
|
иондық радиустар / ionic radius – иондық кристалдарда ядроаралық қашықтықты жуық түрде есептеуде қолданылады және жақын орналасқан катион мен анион арақашықтық олардың иондық радиустарының қосын-дысына тең деп есептеледі.
|
радиус ларморовский / Larmor's radius — радиус вращения заряженной частицы вокруг магнитной силовой линии под действием силы Лоренца.
|
ларморлық радиус / Larmor's radius – Лоренц күші әсерінен магниттік күш сызықтарының айналасында зарядталған бөлшектің айналу радиусы.
|
радиус металлический/ metal radius — половина кратчайшего расстояния между атомами в кристаллической структуре металла.
|
металдық радиус / metal radius — металдың кристалдық құрылымындағы атомдар арасындағы ең қысқа арақашықтықтың жартысы.
|
радиус экранирования дебаевский / Debye length, plasma length, screening length, shielding length — расстояние, на которое распространяется в плазме или в электролите действие электрического поля отдельного электрического заряда. Эта величина была впервые введена П. Дебаем при исследовании явлений электролиза.
|
дебайдың экрандау әдісі / Debye length, plasma length, screening length, shielding length - плазма немесе электролитте жеке электр зарядының электр өрісінің әсері таралатын арақашықтық. Бұл шаманы алғаш рет электролиз құбылысын зерттеу кезінде П.Дебай енгізген.
|
Развакууми́рование
Devacuumization
Процедура вскрытия камер, сосудов, магистралей и т.д., находящихся под вакуумом. Является элементом регламента любой вакуумной технологии. Проводится в определённой последовательности.
|
Вакуумсыздандыру
Devacuumization
Вакуумда орналасқан камералар, құтылар, магистралдар және т.б ашу процедурасы. Кез келген вакуумдық технологияның регламентінің элементі болып табылады. Нақты реттілікпен орындалады.
|
Разделение изотопов
Isotope separation
Выделение одного или нескольких изотопов данного элемента из их смеси или обогащение смеси отдельными изотопами. Основано на различиях в свойствах веществ, молекулы которых содержат различные изотопы одного химического элемента. Существует две группы методов разделения изотопов. К первой отгосят так называемые абсолютные методы – электромагнитный и фитохимический, позволяющие выделить в чистом виде какой-либо изотоп из смеси путем однократной операции, ко второй – методы, в которых операцию разделения многократно повтряют. См. также эффекты изотопные (в ст. эффект)
|
Изотоптардың бөлінуі
Isotope separation
Берілген элемент қоспасынан осы элементтің бір немесе бірнеше изотоптардың бөлінуі немесе қоспаның жеке изотоптармен байытылуы. Молекулалары бір химиялық элементтің түрлі изотоптарын қамтитын заттардың қасиеттеріндегі айырмашылықтарға негізделген. Изотоптарды бөлу тәсілдерінің екі тобы бар. Біріншісіне қоспадан бір ғана амалмен қандай да бір изотопты таза түрінде алуға болатын абсолютті деп аталушы электромагнитті және фитохимиялық тәсілдерді, ал екіншісіне бөлу амалын бірнеше рет қайталайтын тәсілдерді жатқызады. Қара. сон.қ изотопты эффектілер (ст.эффект)
|
Разделение изотопов газодиффузионное / gaseous diffusion process – процесс разделения изотопов, основанный на различной скорости проникновения газов с различной молекулярной массой через микропористую перегородку. Применяют для получения обогащенного урана, где в качестве газа используют гексафторид урана. В настоящее время (применительно к урану) почти полностью вытеснен более эффективным методом центрифугирования.
|
Изотптардың газды диффузиялық бөлінуі / gaseous diffusion process –микрокеуекті қалқа арқылы түрлі молекулярлы массасы бар газдар енуінің түрлі жылдамдығына негізделген изотоптардың бөліну процесі. Газ ретінде уран гексафториді қолданылатын байытылған уран алу кезінде қолданылады. Қазіргі уақытта (уранға қатысты) анағұрлым нәтижелі тәсіл- орталықты қалқалау тәсілімен алмастырылған.
|
Разделение изотопов термодиффузионное / thermodiffusion isotop fractionation (separation) – метод построен на разделении изотопов в диффузионном потоке внутри вертикальной колонны в виде двух коаксиально расположенных труб, внутренняя из которых имеет более высокую температуру, чем наружная.
|
Изотоптарды термодиффузиялық бөлу/ thermodiffusion isotop fractionation (separation) – диффузиялық ағында көлденең бағана ішіндегі, ішкісі, сыртқысына қарағанда жоғары температураға ие коаксиалды түрде орналасқан екі құбыр түріндегі изотоптардың бөлінуіне құрылған тәсіл.
|
Разделение изотопов фотохимическое (лазерное) / photochemical isotop fractionation (separation) – основано на том, что молекулы разного изотопного состава возбуждаются излучением различной длины волны. Используя монохроматическое излучение лазера, удается селективно возбуждать молекулы, содержащие определенный изотоп данного элемента. Возбужденные молекулы отделяют затем посредством химических реакций, воздействием электрического поля или другим способом. Метод можно применять для любых элементов. Пока его используют только в лабораторных масштабах. Основные затруднения связаны с необходимостью сохранения селективности на всех последующих (после поглощения кванта света) стадиях.
|
Изотоптарды фотохимиялық бөлу (лазерлі) / photochemical isotop fractionation (separation) – әртүрлі изотопты құрамның молекулалары толқын ұзындығы әртүрлі сәулеленуімен қозуына негізделген. Лазердің монохроматикалық сәулеленуін қолдана отырып, берілген элементтің белгілі изотопын қамтитын молекулаларды селективті түрде қоздыруға мүмкін болады. Қозған молекулаларды кейіннен химиялық реакциялар жолымен, электр өрісі әсерімен немесе басқа әдіспен бөледі. Бұл әдісті барлық элементтерге қолдануға болады. Әзірше оны тек лабораториялық ауқымда ғана қолданады. Негізгі қиындықтар келесі қадамдардың (жарық квантының жұтылуынан кейін) барлығында да селективтілікті сақтаудың қажеттілігімен байланысты.
|
Разделение изотопов электромагнитное / electromagnetic isotope fractionation (separation) – метод основан на зависимости величины отклонения ионов в электрическом и магнитном полях от отношения m/z (m – масса иона, z – его заряд), т.е. тех же принципах, что и массспектроскопия. Вещество, содержащее изотопную смесь, переводится в пар, ионизируется, затем ионы ускоряются электрическим полем и попадают в разделительную камеру, где под действием магнитного поля, перпендикулярного направлению движения ионов, смесь разделяется на отдельные пучки с одинаковыми значениями m/z. Затем пучки собираются в разные приемники. Этим методом можно выделить все изотопы данного элемента. Его применяют для получения малых количеств изотопов более 50 элементов. Впервые этим методом было получено несколько килограммов U235 (1943-1945 гг.). недостатки: малая производительность, низкая степень использования сырья, сложность аппаратуры, большие энергозатраты.
|
Изотоптарды электромагнитті бөлу / electromagnetic isotope fractionation (separation) – әдіс электрлі және магнитті өрістерде иондардың ауытқу шамасының m/z (m – ион массасы, z – оның заряды) қатынасына тәуелділігіне, яғни массаспектроскопия тәуелді принциптерге негізделген. Изотопты қоспаны қамтитын зат буға өтеді, кейін иондар электрлі өріспен ионданады да иондар қозғалысының бағытына перпендиклуяр магнит өрісінің әсерінен қоспа m/z бірдей мәндері бар жеке шоқтарға бөлінетін бөлгіш камераға түседі. Кейіннен шоқтар түрлі қабылдағыштарға жиналады. Бұл тәсілмен
берілген элементтің барлық изотоптарын бөліп алуға болады. Оны 50-ден аса элемент изотоптарының шағын мөлшерін алуға қолданылады. Алғашқы рет бұл тәсілмен U 235 –тің бірнеше килограмы (1943-1945)алынды.Кемшіліктері: аз өндірімділік, шикізатты қолданудың төмен дәрежесі, аппаратураның қиындығы, үлкен энерия шығындары.
|
|
