су­ бъект­субъект,  субъект­объект

жү йе сінде  ғана  және  осы  байланыстар  арқылы  кө-

рі  ніс  береді.  Себебі  «адал»  категория-принципі  су-

бъек тінің  көзқарасының,  дүниетанымының  іргелі 

ұста нымы  ретінде  аталмыш  байланыстар  жүйесінің 

ең  мәнді  және  белсенді  элементтерінің  бірі  болып 

табылады.  Айтылғандардан  шығатын  қорытынды: 

«адал»  –  ең  алдымен,  тұлғалық,  субъектілік  мән-

ді  категория-принцип.  Ол  тұлғаның  қоғамдық  қа-

рекеттің  субъектісі  ретіндегі  кісілік  болмысының, 

яғни  рухани  позициясының  ұйытқысы  деп  атауға 

болатын  ең  негізгі  қасиетін  бейнелейді.  Осы  ретте 

ерекше назар аударарлық жайт – көшпелі ортада да 

адамның адалдығы, ең алдымен, оның туыстарына, 

руластарына,  дос-жарандарына  байланысты  нақ-

ты  іс-әрекеті  арқылы  көрініп  отырды.  Осыған  орай, 

дәстүрлі  қазақы  ортада  кең  тараған  «алдымен 

өзіңді  жарылқа,  өзіңнен  артылса  көршіңді  жарылқа, 

көршіңнен  артылса  еліңді  жарылқа»  деген  қағидаға 

айналған максима-ұстанымды келтіруге болады. Со-

нымен бірге, кез келген көшпелі ортадағы кез келген 

адамның  адалдық  қасиеті  оның  дәстүрлі  қоғамдық 

қатынастардың  нормалары  мен  принциптеріне  сәй-

кестілігіне  байланысты  болғандығын  ерекше  екшеп 

айтқан  жөн.  Яғни,  соңғылары  тұлғаның  адалдығы-

ның  объективтік  этикалық  өлшемі  іспеттес  болды. 

Адалдықтың  қоғамдық  өлшемге  сәйкестілігі  оған  ке-

реғар  «арам»  деп  сипатталатын  кейбір  адамның 

бойынан кездесетін жәдігөйлік, озбырлық, екіжүзділік, 

алаяқтық және т.б. жағымсыз қасиеттерді бейнелейтін 

категория-принцип  тұрғысынан  анықталады.  Яғни, 

«адал», «арам» категориялары – бірін-бірі өзара то-

лықтырып  отыратын  антитезалар.  Олардың  өзара 

байланысы  философия  тілімен  айтқанда,  үнемі  ан-

тиномиялық  сипатта  болады.  «Адал»  категориясы 

тұлға  кісілігінің,  адамгершілігінің  ең  басты  этикалық 

өлшемі ретінде қазақы ортада айырықша қастерлен-

ді.  Қазақ  тарихында  әйгілі  билердің  билік  жүргі зу 

үрдісінде,  ақсақалдар  кеңестерінде  қабылданған 

әділ  шешімдер  мен  кесімдерді  халық  ең  алдымен 

осы  билер  мен  ақсақалдардың  басым  көпшілігінің 

адалдығымен байланыстыратындығы сондықтан.