Қайыпбаева А., филология ғылымдарының кандидаты, А
жүктеу/скачать 1.07 Mb. Pdf көрінісі
|
| Фонетикалық принцип. Қазақ орфографиясында фонетикалық принцип те
кеңінен қолданылады. Ол мынадай тұстарда көрінеді: 1) Қазақ тіліндегі септік, көптік, тәуелдік, жіктік жалғаулары, сондай+ақ жұрнақтардың көпшілігі сөздің соңғы буынының жуан-жіңішке әуеніне қарай және ең соңғы дыбысына қарай түрленіп жалғанады: қала+лар, көше+лер, ат- тар, ит-тер, қаз-дар, із-дер, қала-ның, көше-нің оқушы-мын. Бұларда жалғаулар естілуінше жазылып тұр. 2) Қатаң п, қ, к, к дыбыстарына аяқталған сөздерге дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда, қатаң дыбыстар ұяң естіледі (айтылады): кітап-ым- кітабым, тарақ-ы- тарағы, күрек+ін-күрегін. Мұндай жағдайда да сөздің түбірі сақталмай, естілуінше ұяң дыбыс әрпі жазылады: кітабым, тарағы, күрегін. Бұл да фонетикалық принцип бойынша жазу. 3) Қазақ тілінде жалғанғанда, қос и дыбысы қатар айтылмай немесе алдыңғысы ұяңдамай, түбірдегі и дыбысы үнді у дыбысына айналып кетеді және сол өзгеруінше жазылады: кеп+іп-кеуіп (кепіп емес), тап+ып-тауып (табып емес). Ал пы, пі дыбыстарына аяқталатын етістіктерге п жұрнағы жалғанады, алдыңғы ережеге бағынбай, екі дыбысы араларына ы, і дауыстыларын салып, қатар естіледі және естілуінше жазылады: күпі+п- күпіп, лепі+п-лепіп (отыр). 4) Бірқатар біріккен сөздер әр компонентінің түбір тұлғасын сақтамай, естілуінше жазылады: белбеу (бел+бау), қолғабыс (қол+қабыс), қолғап (қол+қап), бүгін (бұл+күн), биыл (бұл+жыл), екіншігәрі (екіншіден әрі). Бұл тәрізді фонетикалық принциппен жазылатын біріккен сөздердің саны, морфологиялық принциппен жазылатындарына қарағанда, әлдеқайда аз. Олар орфографиялық сөздіктерде беріледі. Сондықтан кез келген біріккен сөзді естілуінше жазудан сақ болу керек. 5) Орыс тілінен ертеректе еніп, дыбысталуы жағынан өзгеріп кеткен бірқатар сөздер фонетикалық принциппен қазақша айтылуынша жазылады: самаурын (самовар емес), божы (вожжи емес), болыс (волость, емес), шөген (чугун емес). 7 6) Араб-парсы тілдерінен енген сөздер қазақ тілінің фонетикалық заңдылықтарына қарай өзгерген күйінде, айтылуынша жазылады: әділ (адл), пайда (файда), ақпар (әкбар), қайран (хэйран), қате (хэта), дүние (дүнийа), нәпсі (нәфс), өсиет (уасийәт), ауа (һауа), әлек (һәлак),, мазақ (мәзх). Мұндағы жақша ішінде көрсетілгендер бұл сөздердің арабша-парсыша транскрипциясы. жүктеу/скачать 1.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|