Алматы облысы Талдықорған қаласы

мышьяк, марганец, қалайы, бромды йод, радон кремниилі ерітінділер бар. Организмге тигізетін әсеріне қарай оның суын пайдалану жолдары да әрқалай. Құрамында түрлі түз ерітінділері аз Арасан суын асқазанды емдеуге пайдаланса, түз ерітінділері көп суларымен сүйек, буын, жүйке мен қан тамырлары ауруларын емдейді. Арасанның мұндай қасиеттерін жақсы білген жергілікті шығыс халқы оны 1859 жылдан бері емге қолданған. Кеңес үкіметі кезінде курорт салынып, жылына 2000- нан астам адам емделіп тұрды. Оның кешенді гимараттарын салуға және көріктендіруге, Арасанға баратын асфалльт жолды жасатуға сол кездегі Қазақстан Компартиясы Орталык Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаев көп еңбек сіңірді. Соның арқасыңда курорт одақтық мәртебе алды. Ол жерде Д.А.Қонаев, Б.Момышұлы, Қ.Қайсенов, Ғ.Мүсірепов сынды қазақтың біртуар ұлдары демалып, емделген. Қазір «Еркін- Арасан» сауықтыру кешені жүмыс істейді.

Тамшыбұлақ.

бірақ орыстар бұзып, кірпішін үй құрылысына пайдаланған. Солары жақпай үй- ішімен қырылғаны туралы, 1919 жылы ішкі Ресейден шегінген ақтар Саурықов деген баланы (кейіннен Ащыбұлақ бөлімшесін басқарды) аңша атқылап қуғанда осы кесенеге кіріп құтылғаны жайында аңыздар көп айтылады. Қасиеті сондай- бала жанұшырып атымен күмбезге кіріп кеткенде соңына түскен қуғыншы солдаттар қанша үңіліп қарағанмен көздері байланып, алдындағы атты баланы көрмеген гой. Содан былай ол жерден жүрген салт аттылар үзеңгіден оң аягын алып өтетін болған.

Қапал батырдың соңынан ерген елге «Жоңғар қақпасы» аркылы біресе қарақытайлар, бірде қалмақтар шабуыл жасап, жұрт тыныштығын бұзып отырған. Сондықтан батыр ат үстінен түспей, елі мен жерін қорғап, жорықта көп жүрген. Кейбір тарихи деректерде ол кісі кемеліне келіп, ел-жұртты аузына қаратқан шағында айтулы Еңсегей бойлы ер Есім хан өз ордасын Түркістанға тіккен дейді. Дастан-жырларда да екеуінің есімі қатар аталып қалатын тұстары бар. Соған қарағанда ханның жанына жақын тартып, кеңесіп отыратын беделді адамдарының бірі болған секілді. Оның тарихи тұлға екендігіне де дау жоқ. Өйткені, Қапал батырдың атымен аталатын жер атауы ғасырлардан көктей өтіп бүгінге жетіп отыр. «Қапал - Арасан» шипажайын білмейтіндер сирек кездеседі. Шоқанның жазуына қарағанда бұрынғы Верный бекінісінің шет жағасы батырдың есімімен аталыпты. Кеңестік дәуір кезінде Алматы қаласының қазіргі Райымбек даңғылының маңайы да Қапал делініпті. Сөйтіп, қызыл коммунистер оның есімін елдің есінен шығара алмаған секілді. Есімі ауыздан-ауызға көшіп, елі мен жері үшін өмірін аттың жалында, түйенің қомында өткізген тарихи тұлғаны ұрпақтары ешқашан да ұмытпақ емес.

Тәуелсіздік алған соң ел үшін еңіреп туған ерлерімізді, орақ ауыз жырауларымызды, қара қылды қақ жарып, төрелік айтқан билерімізді, қара халықтың қамын жеген хандарымызды іздеп шаң басқан мұрағаттарымызды ақтара бастадық. Сонда көзге тез шалынып, ойымызға оралғандардың алғашқысы осы Қапал батыр болды. Өйткені, оның аты жер-су атауларында әлі көше қоймаған еді. Ең алдымен «Қапал - Арасан» шипажайы ауызға алынды. Баспасөздерде оның емдік орынға айналу тарихы жазылды. Батырдың жерленген жері айқындалды. Сөйтіп, тереңдетіле зерттеу басталды. Мұндайда қазақтың шежіре тарату тәсілі мен ауыз әдебиетінің көмегі де көп тиіп жатады. Сөйтіп, жинақталған деректерге сүйеніп Қапал батыр туралы көлемді кітап жарық көрді. Оның халыққа сіңірген еңбегі ескеріліп, есімін кейінгі ұрпақка үлгі-өнеге етуге ұйғарым жасалды.

Қапал бекінісінің іргетасы 1847 жылы қаланыпты. Қазақ даласын жаппай отарлауға кіріскен патшалы Ресейден келгендер жергілікті жұрттың атқамінерлерімен келісе отырып іргесін көтерген елді мекен содан бері талай тарихты артта қалдырды. Табиғаты тамаша, мал өсіруге қолайлылығымен бірге егінге, бау-бақшага да барынша ыңғайлы, суы мен нуы мол, асқар таулары алыстан мен мұндалайтын өңірге қазақтың ғана емес, басқа жұрттың да есімдері елге белгілі тұлғалары арнайы сапарлап келіп, аса құнды деректерінде атап өткен.

Шоқан Уәлихановтың өзі атақты Қашқар сапарын осы жерден бастап, көрші елден қайтып оралғаннан кейін уезд дәрігері Соболевскийдің емханаүйінде жатып емделеді. Бүгінде Ақын Сараның мемориалдық мұражайына айналдырылған еңселі емхананың ауласында Шоқан еккен ағаш әлі күнге бар.

Сондай-ақ орыс ғалымдары Потанин, Семенов - Тянь-Шанскийлер де осы өңірде болып, өздерінің жазбаларында Қапал туралы айтып өткен Ағылшын ғалымы Уильям Аткинсон әйелімен бірге Қапалға келеді, осындағы тарихи және табиғи ескерткіштерді аралап жүріп, Қапал бекінісіндегі Тамшыбұлақты көреді де, табиғат-ананың құдіретіне қайран қалады. Ақыры осында жүргенде босанған келіншегі дүниеге әкелген ұлына «Алатау-Тамшыбұлақ» деп есім қояды. Қапалдың тамашасы көп-ақ. Алайда солардың арасында Тамшыбұлақтың орны басқалардан ерекше, жергілікті жұрт оны қасиет тұтып, сырқаттарына шипа іздегенде, жандарын белгісіз күмәнді ойлар билегенде бұлақтың басына келіп, биік жарқабақтың өне бойын тұтаса өскен жалбыз бен тағы басқа да жұпар аңқыған шөптер арасынан көз жасындай болып ағыл-тегіл төмен сорғалаған мұздай судан дәм татып, беті-қолдарын, денелерін шайып жатады.

Қапалға кіргеннен кейін, күре жол елді мекен ішіне және Қапал-Арасан шипажайына қарай апаратын бағыттар бойынша бөлініп кетеді. Былай қараған адамға көзге шалынар ешқандай ерекшелік жоқ. Осы жолайрықтың оң жағында былтыр орнатылған үлкен тағанның басына орнатылған көрсеткіш тақтада «Тамшыбұлақ» - шипалы бұлақ» деген жазуды көргенде барып, іздеген қасиетті бұлағыңыз осында екеніне сенесіз. Сол жерде бастауын алатын терең сайға қарай апаратын баспалдақтар бар. Сайдың іші сылдырай аққан бұлақ пен түрлі ағаш-бұталармен көмкерілген. Бірінші көрген адам алғашында судың қайдан пайда болып жатқанын түсінбей қалары анық. Сай табанына түскенде барып, оның басталар тұсындағы биіктігі үш-төрт метрлік жарқабақтан тұратын киіз үй іспеттес, дөңгеленген тұйық орынгға келеді. Тамашаның барлығы осы жерден басталады. Жап-жасыл мүк пен ұйыса өскен жалбыздар мен бұлақ басында өсетін тағы басқа шөптер басқан жарқабақтан өн бойынан қайдан шыққаны белгісіз мөлдір тамшылар төменге құлап жатыр. Бір жерінде түйдектеле атқыласа, тағы бір тұстарында орташа екпінмен, енді бір жерлерінде әлсіз ғана тамшылайды. Төмендегі шағын костың орнындай жер қайнап жатқан қара қазанды көзге елестетеді. Одан ары жиналган су төмен қарай сылдырай ағып жатыр. Табиғаттың құдіреті деген осы да. Жардың үсті жолдардың қиылысы, тап-такыр, сулы жерге қаулай өсетін шөп те жоқ. Төмен түссең мүлде басқаша көрініс. Тепши терлеп тұрған, бетін алуан шөп пен жап-жасыл мүк басқан саз балшықты жарқабақ және соның бетіне тиер-тиместей болып төмен тамшылаған суықтығы шекеден өтетіндей мөлдір су тамшылары. Жоғары шыққанда жаңағы керсеткіш тақгаға жазылған Қуат Қайранбаевтың бір шумақ өлеңі бар.

Сан ғасыр мен дәуірлерді өткерген,

Тарлан тарих, өмір жайлы толғашы.

Адамзаггың киянатын көп көрген,

Тамшыбұлақ - Жер-Ананың көз жасы....

Ал енді осы тамшыбұлақтың тарихына үңілсек, сол маңан алыстан мұнартып түрған Қоңтәжі деген биікті, одан бергі жақта Сайынбөлек, сол маңнан адамның жүрегіне үқсас Баянжүрек деген тауларды көреміз.

Бағзы заманда Қапал өңірінде Қоңтэжі деген хан мен оның Баян атты

сүлу қызы болыпты. Баянның арулығын айтып жеткізу мүмкін емес екен. Хан өзінің мықты батырларының бірі Сайынбөлек пен Баянның бір-біріне ғашық екенін білгеннен соң, қарадан шыққан батырды менсінбей, қызын өзі сияқты хан түқымына беруді ойлайды жэне ешкімнен жеңіліп көрмеген бахадүрден құтылу үшін биік тауға кашады. Сонда жүріп ғашығын сағынған Баян кыз жүрекке үқсас тауға, оның көз жасы Тамшыбүлаққа айналған деседі. Қоңтәжі болса әлі күнге қызынан күдер үзбей алыстан іздеу салып тұрса, басқа таулардан оқшау жатқан Сайынбөлек тауы құсаланып өлген батыр дейді ел. Әйтеуір бәрінің бір кереметі бар. Тамшыбұлақты көрдің, кариялар біз ес білгелі сол қалпында деп танданысадыі. Не мүжілмейді, не жаркабак құламайды, мөлдір тамшылар саулайды да тұрады. Қапалда қыстың қаттылығына қарамастан қатпайды да. Мүмкін, шынында, Баянның көз жасы немесе адамдардың қиянатын көрген Жер-Ананың жыласы деген аңыз бар.

Осы Тамшыбұлақта казақтың дүлділ айтыс ақыны Сара Тастанбекқызының балалық шағы өткен жер екенін айта кеткеніміз де жөн болар. Осы орайда балаларға Сара апайымыз жайлы мәлімет беріп, шығармашылығынан таныстыру жолдары да ұйымдастырылса, туристік саяхаттық оқушылар үшін табысты болары айдан анық.

Аты айтып тұрғандай Қапал ауылының ортасындағы өзектің жарқабағынан бұлақ суы көз жасындай мөлтілдеп шығып жататын ара осылай аталады. Тамшыбұлақты алғаш рет зерттеп, сол туралы тарихи деректерді 1856- 65 жылдары атақты саяхатшы, этнограф Ш.Уәлиханов жазған. Бұл бұлақтың суын халық көне заманнан бері әр түрлі ауруларды (асқазан, коз, жүйке, сүйек- буын, т.б.) емдеуге қолданған. Марқұм Марат Алыбаев ауыл әкімі болып тұрғанда Алматыдан ғалымдар алдырып, суының денсаулыққа өте пайдалы екенін қазіргі жетілген ғылыми тұрғыда анықтаған құжаттар дайындады. Ол жерден минеральды су шығаратын кәсіпорын салуға болатыны да анықталды. Олай болғанда алыс жақтың сусынын сатып алғанша одан сапасы артық болмаса, кем емес өзіміздің өнім арзанға түсер еді. Бірақ бұл шаруа келешекте шешімін таба жатар... . Бүгінде арлы-берлі өткендер мен арнайы келгендер Тамшыбұлаққа тоқтап, су тамшыларымен сырласып кетеді...

5. 
   Қапал өңірі сырларының көркем әдебиеттегі орны
   

Айнала асқақ, бір өңкей сұсты күрбеңбел,

Саласы сусар, төстігі шағыл күрең -кер.

«Үңгіртас» - үйдей, бұлағы құрым жиекті

Ақсудың сырын айтады жыр қылып білгендер.
Қарттардан қалған көнекөз көсем қария,

Белгілі, - дейді, бес саусақтай әр ұя,-

Ол кезде мен де өздеріңдей жігітпін,

Арпалыс заман өтті ғой небір, дариға.

Жүрмейтін онда бұл маңнан ешбір күш - көлік.

Қазақтың қарын озбырлық жайлап өткелсіз,

Жолсыздан шырақ, осы бір тұсқа беттедік.

Мүмкіндік жоқ - ты барлауға бәрін салмақтап,

Сөйтсе де мұнда жан сақтау үшін келмедік,

Шайқасқа шықтық ананың қанын ардақтап.

Жеңуге жауды «Үңгіртас» пана жар болған.

Екпіндеп келіп, есінен танған қугыншы,

Тұйықтан төмен өтуге қашып зар болған.

Мына бір асу куәсі сонау наланың,

Бабалар жолы тарихи дерек, әйтеуір,

Ұрпағым менің, ұпытпасаңдар жарадың.

Сонымен, «Көксай асуы» өлеңіндегі «Үңгіртастың» өзіндік тарихының барлығын білдік. Ағамыздың айтуы бойынша, бұл өлеңді жазуға сол маңдағы көнекөз қарияның аузынан естіген әңгімесі арқау болады. Қарияның айтуына қарғанда, сонау ақтар мен қызылдар соғысы уақытында Көксай асуы арқылы арғы бетке өтпек болған қандастарымыз бен кеңестік үкіметті қолдамаған азаматтардың қорғаны болғаны белгілі болды. Бұл әңгімені естіген Кенжехан ағамыз «Үңгіртасты» өз көзімен көруге бет алып, барған екен. Сонда тау аралығындағы үңгірдің бір қарағанда көзге көрінбейтіндігі, ал ішіне кірсе, ондағы ескіден қалған киіз үй қаңқалары мен адам сүйектерінің жатқандығын өз көзімен көргендігін айтты. Со кездегі өз бойында алған әсерін осы «Көксай асуы» атты өлеңінде баяндаған екен.

Ешкіөлмес

Қалтарыс бар ма салаңда сенің ескермес,

Көк - жасыл майда беткейің шүйгін Ешкіөлмес.

Сүйретіп құрық, әндетіп жүріп жоныңда,

Көңілім өскен, жастығым өткен дес бермес.
Қатпарлы төбе, астарлы көбе қоймадан,

Қиылған қастай, қарайтын саспай ай маған.

Желкілдеп тұлым, шүрқырап қүлын бұлтыңдап,

Алатын ойнап, қалатын жайнап айналам.

Салатын еске, себілген этір үй ішін.

Салаңды кезіп, суретін іздеп Сараның,

Қағатын едім, момақан жонның тынышын.

-Иә, балалар, Ешкіөлмес таулы бөктерінің өзіндік тарихы барлығын ауыл ақсақалдары айтып отыратын, - деді, біраз үнсіздіктен кейін:

-Ертеректе 32-36 жылдар аралығындағы ашаршылық уақытында ауыл адамдарының мал - жаны қырылып қалмақ алдында қалады. Қолда барын азық еткеннен кейін қалған 5-6 ешкісін тәубаға бел байлап, келесі жылдар қамын

ойлай таулы бөктерге айдап жібереді. Сол бөктерлердегі қараған мен бетегелерді т.б. азық еткен әлгі мал атауы келесі жылы көбейіп етекке түскен екен дейді. Содан бүл таулы бөктер «Ешкіөлмес» деп аталып кетіпті, - деп бізге өзінің ауыл ақсақалдарынан естіген әңгімесін айтып берді де, - Мүмкін, бұл әңгіме ел аузындағы аңыздан алынған шығар деді.

Бұл жайды өзімізге жұмбақ көріп, қаламыздағы «Өлкетану» мұражайына барған едік, бірақ бұл жерде жөндеу жұмыстары жүріп жатыр екен, сонда да болса, біздің ниетімізге көмектескен Әсел атты апайымыздың да бұл әңгімені растаұғаны бізді қуантты. Кенжехан ағаның суреттеуінше Ешкіөлмес табиғатының ерекше сипатын көреміз.
Бүркіттінің өзені

Өзені Бүркіттінің ақ осылай,

Емессің бәз бір судай жағасы лай.

Жырымды толқыныңа тұрмын орап,

Ал, қабыл азырқанбай, баласынбай.

Жүріп ем біраз жылдар қалада өсіп,

Сағынып қалыппын ғой дала - бесік.

Тас сүйіп өзеніңдей құлап аққан,

Жанымды бір құштарлық барады өсіп.
Салқын төс, майда күрең қиыршығың,

Нанындай май жалатқан сиыршының.

Татиды суың қойдың сорпасындай,

Тіліме тұрып қалды түйір шырын.

¥шырып қиял құсын жалғыз келем.

Ынтығып тілдесуге асығамын,

Шыңдағы шынар атты балдызбенен.

Нұр құшып толқыныңды аялаймын.

Бал дәурен балалығым ұстап кетіп,

Шайырын шайнап көрем қарағайдың.

Көңіліме тау ішінің сәні қалды.

Жер ана желпіндіріп мені осылай,

Шабыттың көкірегіне жанып алды.

Өлеңді оқи отырып, біздің Жетісуда небір тамаша жерлердің бар екеніне көзімізді одан эрі жеткізе түсеміз. Бір қызығы бізді бүл өзеннің неге «Бүркіттінің өзені» деп аталуы мазалады. Өйткені өлең жолдарынан бүркіт жайлы сөз таппаған едік. Сол мақсатпен ақын ағамыздан мән - жайды түсіндіріп беруін сүрағанда, бүл атаудың берілуі де бекер емес екендігін білдік.

Ағамыздың айтуы бойынша, Бүркітті өзені өз бастауын үлкен қүзды қүламалардан алады екен. Сол қүздарда қазіргі кезде «Қызыл кітапқа» енген бүркіттер мекендеп, ұя слған. Қазақ баласы аңшылықпен айналысқанын білеміз, сол мақсатта олар қүсбегілік кәсіпті де жетік меңгерген. Сол қүздардан бүркіт баласы ауланып, қолға үйретілген дейді. Бұл құздардың бүркіттеріне Кеңес үкіметі кездерінде арнайы сұраныс та берілген екен. Осы күнге дейін де бұл қүзардың басынан бүркіттің бірең - сараң үясын көруге болатынын айтады.

Ақын ағамыздың шығармалар жинағында осы тақырыпта көптеген өлеңдері бар. Осы өлеңдерді оқи отырып әр оқырман не оқушы өзінің туған жері, туған елі, Атамекенінде тамаша жерлердің бар екеніне көз жеткізеді.

Қазіргі таңда табиғат аясын тамашалауға шет елдерге қарай асығамыз. Ал өз еліміздегі баға жетпес керемет көріністерді көре алмаймыз. Осындай көрністерді ақын ағаларымыз өз көзімен көріп жырға қоса алғанда, неге басқаларға өз көзімен көріп, тамашалауға болмайды. Бұған тек жеке адам ғана кінэлі емес, қоғамнан кеткен кемшіліктер де бар.

Бір айта кетер жайға тоқталсақ, біздің «Өлкетану» мүражайымызда да арнайы альбом немесе фотосуреттер, топтамалар, т.б. мағлүматтар аз. Қаламыздың «Огни Алатау» газетінің редакциясына жолыққан кезде, редакция алқасының үлкен бастама бастағанын көрдік.

Газет редакциясы 7 тақырыпты топтамадан түратын «Жетісу» атты фотосуреттер топтамасын шығара бастапты. Топтамалар төменгі тақырыптардан тұратынын көрдік:

1. 
   Жаңарған Талдықорған;
   
2. 
   Алтын-Емел;
   
3. 
   ¥лтық дәстүрлер, ойындар;
   
4. 
   Жетісу маржандары;
   
5. 
   Көк көзді көлдер;
   
6. 
   Жетісу флорасы;
   
7. 
   Жетісудың фаунасы, - бүл үлкен бастама.
   

Туризм сферасын жақсартуда дүрыс шешім қабылдау үшін осы сфераның негізі болатын айнымалылардың бір біріне қалай әсер ететінін білдік. Сонымен, туристік сферасын дүрыс үйымдастырып дамыта білу өзекті мәселе болып отыр. Бүл іздену жүмысымызда аталған мәселелерді шешу үшін Қапал өңірінің сырларына үңіліп, жан - жақты танымдық талдау жасагандыгымыз, сонымен қатар әдеби үлгіде де таныстыра білгеніміз барынша жақындатылган мүмкіншіліктерге жетуге болатындыгы дәлелденді.

Сонымен қорыта келе , Алматы облысы үшін туристік дестинация аймағы (ягни, туристерді қызықтыратын тартымдылығы жогары географиялық аймақ) болып Қапал өңірі саналады. Сонымен, Қапал өңірі сырларынмен таныстыратын «Қапал сырлары» экология-этнографиялық танымдық туризм жобасын қүру дұрыс деген шешімге келдік.

Алайда Қапал өңірін туристік дестинацияға айналдыру үшін мынадай шарттардың орындалуы қажет:

- туристерге қажетті белгілі бір қызметтер жиынтығының болуы; Мұнда, ең бастысы, дестинацияға жеткізуші көліктік тасымалдың болуы, қонатын орын (қонақүйлер, кемпингтер, саяжай жэне т.б.) және тамақтанатын жер (мейрамхана, кафе, бар және т.б.) қажет.

-туристерді қызықтыратын тартымды орындардың болуы; Осы жерде дестинациялар арасында бәсекелестік туындайды. Туристерді қызықтыратын орындар көп болган сайын дестинация рейтингі көтеріле түседі де сәйкесінше келуші туристер саны артады.

-туристік нарықтағы дестинация қызметінің қажетті қүралы болып табылатын ақпараттар жүйесінің болуы; Бұл жерде алдын ала тапсырыс беруде, брондауда компьютердік жүйеге ену мүмкіндігі ескеріледі.

Қапал өңіріндегі тарихи байлықтар мен мәдени және рухани қүндылықтарды сақтаудың қазіргі жағдайы кесенелер мен ежелгі тарихи орындарды және табигатттың тамаша сырлары бар өлкелерді қалпына келтіру жүмыстарын жүргізе отырып, таныстыру үшін арнайы жарнамалардың, роликтердің жарыққа шығуы,олардың негізінде тарихи, мәдени музей- қорықтарды қалыптастырумен сипатталады.