Өтімді бағалы қағаздармен және ақша қаражаттарын басқаpу

Қаржы ресурстарын ақшалай активтерге қатырылуы, белгелі бір жоғалулармен байланысты, жеңіл инвестициялық жобада қатыспай табыстан айырылу. Кәсіпорынның ақша құралдарының түрлері 3- ші суретте көрсетілген.

3-сурет – Кәсіпорынның ақша құралдарының түрлері

- ағымдық төлеу қабілеттілкті қолдау;

- инвистициялық бос ақша құралдарынан қосымша табыс алу.

Ақшалай активтерді басқару саясаты кәсіпорынның ағымдық активтерінің жалпы басқа саясатының бөлігі болып, жиынтық өлшем опазициясы кәсіпорынның тұрақты төлеу қабілеттілігін қамтамасыз етуді және сақтау процессі тиімді қолданады.

Ақшалай активтерді басқару саясатының қалыптасу кезеңдері:

- өткен кезеңдегі кәсіпорының ақшалай активтерін талдау;

- кәсіпорының ақшалай активреінің орташа қалдығының оптимизациясы және ақшалай құрладарына айналу уақытын есептеу (қардылық цикл);

- ақшалай активтердің орташа қалдығын реттейтін тиімді модельді таңдау;

- кәсәпорының ақша активтердің тиімді жүйесін құрастыру.

Ақшалай активдердің қалдық өлшеміне кәсіпорының шаруашылық қызмет процессінде стродегиялық әрекет жасайды, оның абсолюттік төлеу қабілеттілігінің деңгейін анықтайды « Кәсіорының барлық қаржылық міндеттемелерін уақтылы есептеп, төлеу қабілеттілігі, операциялық циклдің ұзақтылығына әсер етеді.

Сонымен бірге инвестициядық мүмкіндіктеріне мінездейді, және де қысқа мерзімді инвестициялық мүмкіндіктерді жүзеге асырады.

Алғашқы кезеңде ақшалай активтерін талдау мақсаты сомманы бағала және ақшалай активтерінің орташа қолдың деңгейімен кәсіпорынның төлеу қабілетімен қамтамасыз ету және оларды тиімді қолдану:

- ағымдық активтермен оның динамикасында ақша активтерінің қатысу деңгейі бағаданады;

- қарастырылатын кезеңнің орташа айнадым кезеңі және ақша активтерінің айналым саны анықталады.

Кәсіпорының ақша активтерінің орташа қолдық оптимизм – бұл қалдықтың алғашқы кезеңдегі жеке түрлеріне қажетті өлшемдеріне есептеулер жасап қамтамасыз етеді.

Ұйымның тұрақты иелігінде болатын ақшалай активтерді немесе ақшалай қаражаттардың қалдығын басқару айналым капиталын қолдануды басқару жүйесінде өте маңызды рөл ойнайды. Біріншіден, ағымдағы қызмет тұрғысынан ақшалай қаражаттар үлкен маңызға ие, себебі олар қаржылық және өндірітік үдерістерде үзілістер мен ауытқуларды жоюға қолданылады.

Екіншіден, ақшалай қаражаттардың қалдығының мөлшері ұйымның абсолютті төлем қабілеттігі деңгейін анықтайды (өзінің барлық қаржылық міндеттемелерібойынша тез уақытта есептесе алатын мүмкіндігі), айналым активтеріне инвестицияланатын кпаитадың көлеміне әсер етеді.

Үшіншіден, ұйымның қызмет етуінің тиімділігін бақылау мен бағалау тұрғысынан қызметтің қандай түрлері ақшалай түсімдер мен ағындардың негізгі көлемін алатынын білген жөн.

Ақшалай активтерді басқару мақсаты – ұйымның тұрақты төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету.

Ұйымның ақшалай активтерін басқару келесі алгоритм бойынша орындалады. Алдыңғы кезедегі ақшалай активтердің талдауы. Бұл талдаудың негізгі мақсаты болып ұйымның төлем қабілеттігін қамтамасыз ету тұрғысынан ақшалай активтердің орташа қалдығының сомасы мен деңгейін бағалау табылады, сонымен қатар оларды қолдану тиімділігін анықтау.

Талдаудың бірінші сатысында ақшалай активтердің ұйымның жиынтық айналым активтеріне қатысу дәрежесі және алдыңғы кезеңдегі оның динамикасы бағаланады.

Бағалау ақшалай активтердің ұйымның жиынтық айналым активтеріне қатысу коэффициентін анықтау негізінде жүргізіледі және келесі формула бойынша анықталады:

АА – қарастырылатын кезеңдегі ұйымның жиынтық ақшалай активтердің орташа қалдығы;

АйнА – қарастырылатын кезеңдегі ұйымның айналым активтерінің орташа сомасы.
Талдаудың екінші кезеңінде айналымның орташа кезеңі және қарастырылып отырған кезеңдегі ақшалай активтердің айналым саны анықталады. Мұндай талдау ақшалай активтердің орташа сомасын ақшалай төлемдердің көлемімен (ұйымның теріс ақша ағынымен) қатынасы үшін жүргізіледі.

Ақшалай активтердің айналымының орташа кезеңі келесі формула бойынша анықталады

АА – қарастырылып отырған кезеңдегі ұйымның жиынтық ақшалай активтердің орташа қалдығы;

АҚШ_б – қарастырылатын кезеңдегі ақшалай құралдарды шығындаудың біркүндік көлемі.
Осындай жолмен кері көрсеткіштің есебі де жүргізіледі – қарастырылатын кезеңдегі ақшалай активтердің орташа қалдығының айналым саны
, (6.3)
мұндағы АС_ақ – қарастырылатын кезеңдегі ақшалай активтердің орташа қалдығының айналымының саны;

АА – қарастырылатын кезеңдегі ұйымның жиынтық ақшалай активтердің орташа қалдығы;

АҚШ – қарастырылатын кезеңдегі ақшалай құралдарды шығындаудың жалпы көлемі.
Талдаудың үшінші сатысында алдындағы кезеңнің жекелеген айлары бойынша ұйымның абсолютті өтімділігінің деңгейі анықталады:
, (6.4)
мұндағы АҚ – ақшалай құралдар;

ҚҚС – қысқа мерзімді қаржылық салымдар;

ҚМ – қысқа мерзімді міндеттемелер.
Талдаудың төртінші сатысында ақшалай активтердің бос қалдығының қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларға аудару деңгейі және қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың рентабельділік коэффициенті айқындалады.

Ақшалай активтердің бос қалдығының қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларға аудару деңгейі келесі формула бойынша анықталады

ҚҚИ – қарастырылатын кезеңдегі қысқа мерзімді қржылық инвестиция нысанындағы ақшалай эквиваленттердің орташа қалдығы;

АА – қарастырылатын кезеңдегі ұйымның жиынтық ақшалай активтердің орташа қалдығы.
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың рентабельділік коэффициенті – ақшалай қаражаттардың эквиваленттердің келесі формула бойынша есептеледі
, (6.6)
мұндағы РК_ққи – қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың рентабельділік коэффициенті;

АА – қарастырылатын кезеңдегі ұйымның бос ақшалай активтерді инвестициялаудан түскен пайда сомасы;

ҚҚИ – қарастырылатын кезеңдегі қысқа мерзімді қржылық инвестиция нысанындағы ақшалай эквиваленттердің орташа қалдығы.
Жүргізілген талдау нәтижелері ұйымның ақшалай активтерін басқарудың жекелеген параметрлерін жасау процесінде қолданылады.

Ұйымның ақшалай активтерінің орташа қалдығын оңтайландыру. Мұндай оңтайландыру бұл қалдықтың жекелеген түрлерінің алдағы уақытта қажет болатын мөлшерін есептеу жолымен қамтамасыз етіледі.

Ақшалай активтердің операциондық (трансакциялық) қалдығына деген қажеттілік олардың ағымдағы шаруашылық қызметті жүзеге асыруға қажетті минималды сомасымен сипатталады. Бұл соманың есебі жоспарланған ағымдағы шаруашылық қызметке негізделеді. Бұл соманың есебі операциондық қызмет бойынша (ақшалай қаражаттардың түсу мен шығындалу жоспарының тиісті бөлімінде) теріс ақшалай ағынның жоспарлы көлеміне және ақшалай активтерінің айналымының санына негізделеді. Ақшалай активтердің операциондық қалдығының жоспарлы сомасын есептеу үшін келесі формула анықталады
, (6.7)
мұндағы АА_о – ұйымның ақшалай активтерінің операциондық қалдығының жоспарлы сомасы;

ЖК_та – ұйымның операциондық қызмет бойынша теріс ақшалай ағынының (ақшалай қаражаттардың шығындалу сомалары) жоспарлы көлемі;

АС_аа – жоспарлы кезеңде ақшалай активтердің орташа қалдығының айналымының саны.
Ақшалай активтердің операциондық қалдығының жоспарлы сомасының есебі, егер де талдау үдерісінде ұйымның операциялық қызметімен байланысты барлық төлемдердің жүзеге асырылуын уақтылы қамтамасыз еткені анықталса, олардың есепті көрсеткішінің негізінде жүзеге асырыла алады. Осы жағдайда есептеу үшін келесі формула қолданылады:
, (6.8)
мұндағы АА_о – ұйымның ақшалай активтерінің операциондық қалдығының жоспарлы сомасы;

АА_ф – өткен кезеңдегі ұйымның ақшалай активтерінің операциондық қалдығының фактілі орташа сомасы;

ЖК_та – ұйымның операциондық қызмет бойынша теріс ақшалай ағынының (ақшалай қаражаттардың шығындалу сомалары) жоспарлы көлемі;

ФК_та – өткен кезеңдегі ұйымның операциондық қызмет бойынша теріс ақшалай ағынының (ақшалай қаражаттардың шығындалу сомалары) фактілі көлемі;

АС_аа – жоспарлы кезеңде ақшалай активтердің орташа қалдығының айналымының саны.
Ақшалай активтердің сақтандыру (резервті) қалдығына деген қажеттілік олардың операциялық қалдығының есептелген сомалары мен алдыңғы кезеңдегі жекелеген айлары бойынша ақшалай қаражаттардың түсуінің әркелкілік коэффициенті (вариация коэффициенті) негізінде анықталады. Ақшалай активтердің сақтандыру қалдығының жоспарлы сомасын есептеу үшін төмендегідей формула қолданылады
, (6.9)

мұндағы АА_с – ұйымның ақшалай активтерінің сақтандыру қалдығының жоспарлы сомасы;

ВК_ақт – есепті кезеңде ақшалай қаражаттардың түсуінің вариация коэффициенті.
Ақшалай активтердің өтемақылық қалдығынына деген қажеттілік банктік қызмет көрсету туралы келісіммен анықталған мөлшерде жоспарланады. Егер де ұйымға есептік қызмет көрсететін банкпен жасалған келісім мұндай талапты қарастырмаса, ақшалай активтер қалдығының түрі жоспарланбайды.

Жоспарлы кезеңдегі ақшалай активтердің орташа қалдығының жалпы мөлшері олардың жекелеген түрлеріне деген есептелген қажеттіліктерді қосу жолымен анықталады

АА_о – жоспарлы кезеңдегі ақшалай активтердің операциялық қалдығының орташа сомасы;

АА_с – жоспарлы кезеңдегі ақшалай активтердің сақтандыру қалдығының орташа сомасы;

АА_ө – жоспарлы кезеңдегі ақшалай активтердің өтемақылық қалдығының орташа сомасы;

АА_и – жоспарлы кезеңдегі ақшалай активтердің инвестициялық қалдығының орташа сомасы.
Ақшалай активтер ұйымның қаржылық міндеттемелерінің екі түрі – шұғыл (орындалу мерзімі бір айға дейін) және қысқа мерзімді (орындалу мерзімі үш айға дейін) міндеттемелердің төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үдерісінде анықтаушы рөлді атқарады, орындалу мерзімі бір жылға дейінгі ағымдағы міндеттемелер айналым активтердің басқа түрлерімен қамтамасыз етіледі. Ақшалай активтердің қалдығының жиынтық деңгейін бақылау ұйымның төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуде келесі критерийлерге сүйенуі тиіс:

- шұғыл міндеттемелер ≤ ақшалай активтердің қалдығы;

- қысқа мерзімді міндеттемелер ≤ ақшалай активтердің қалдығы + ағымдағы дебиторлық қарызды жүзеге асырудың таза құнының мөлшері.

Ұйымның ақшалай қаражаттардың эквиваленттері – қысқа мерзімді қаржылық инвестициялардың қалыптастырылған портелінің тиімділігінің деңгейін бақылау төмендегі критерийлерге сүйенуі тиіс:

- портфелдің тұтастай және жекелеген инструменттерінің табыстылығының деңгейі ≥ тәуекелд дің тиісті деңгейіндегі қысқа мерзімді инвестициялар табыстылығының орташа нарықтық деңгейі;

- инвестициялаудың әрбір инструментінің табыстылық деңгейі > инфляция темпі.

Бас филиалдар мен компанияның бөлімшелері ұмтылатын нәтижелер, тактикалық мақсаттар деп аталады. Оларды орта деңгейдегі менеджерлер тағайындайды, олар бизнестің бас бөлімшелерінің не атқара алатындығын қарастырады, ұйым-мекеме өзінің жалпы мақсаттарына жетеді.

Нақты нәтижелер, яғни бөлімдер мен жұмыс топтарынан және қызметкерлерінен күтілетін шұғыл мақсаттар деп аталады. Олар өлшеуге жарамды және нақты бағалауға лайықты. Шұғыл жоспарлар ұйым-мекеменің ұйымдастыру жұмыстарының төмен деңгейінде дайындалады, нәтижесінде шұғыл мақсаттарға қол жеткізу мен тактикалық жоспарларды орындауға қатысты нақты әрекеттерге жол салады. Шұғыл жоспарлар департамент менеджерлерінің күнделікті және апта сайынғы жұмыстарын іске асыруда басты құралы болып саналады . Бұл жоспарлардың сипаттайтын жағдайы мақсаттарға қалай қол жеткізуге болатыны, яғни нақты сандық мәнге иелік ететін нәтижеге қол жеткізу. Шұғыл жоспарлау супер-вайзерлердің, бөлімнің менеджерлері мен қызметкерлерінің жұмыс барысын қадағалайды.

Шұғыл жоспарлауда маңызды рөлге ие болатыны – жұмыстың графигі. Олар уақыттың дәл көлемін анықтайды, яғни әр шұғыл мақсатқа қол жеткізуде аса пайдалы, яғни тактикалық және стратегиялық мақсаттармен қатысты.

Шұғыл жоспарлау қатаң түрде бюджетке қатысты, әрекеттердің әр түрін қамтамасыз ету үшін міндетті түрде ресурстарды дәл, нақты реттеу аса қажет. Шұғыл жоспарларды құрастырудың негізгі принципі – үнемділік, яғни барлығын анықтайды – жаңа сауда өкілдерін жұмысқа қабылдау мен көлік шығындарына дейін.

Кәсіпорынның қаржылық жоспары бизнес-жоспардың құрамдас бөлігі. Сол үшін қаржылық жоспарды дайындау бизнес-жоспардың барлық тарауларымен тығыз қатысты, соларға негізделеді. Қаржылық жоспар әдетте келесі тараулардан тұрады.

Жүзеге асырудың көлемін бағдарлау. Басты міндет – нарықтың мынадай үлесі туралы түсінік, яғни жаңа өнімдерді иелік ету алға тартылады. Бұндай бағдарды үш жылға алдын ала жасауға болады: n бірінші жыл – деректер ай сайын келтіріледі; n екінші жыл – деректер тоқсан бойынша келтіріледі, n үшінші жыл –12 ай үшін сатудың жалпы сомасын келтіреді.

Ақша ресурстары мен түсімдердің балансы. Басты міндет – түсімнің синхрондығын тексеру және ақша қаражатының шығындарын қадағалау, яғни, кәсіпорынның болашақ ликвидтілігі аталмыш жобаны жүзеге асыруда қажет. Осындай жолмен алынған ақпарат барлық жобаның жалпы құнын анықтау үшін негіз болып саналады.

Ақша шығыны мен түсімдердің балансы оларды құрастыру барысында аса тиянақты жұмыстарды талап етеді, яғни қаражат салымының сомалары мен тармақтары және басқа түсімдер көрініс алады год n бірінші жылы – деректер ай сайын келтіріледі, n екінші жыл – деректер тоқсан бойынша келтіріледі; n үшінші жыл – 12 ай үшін сатудың жалпы сомасын келтіреді.

Кірістер мен шығындардың кестесі. Аталмыш құжаттың міндеті байқатқандай, бұл арқылы кірістің өзгерістері мен қалыптасуын аңғаруға болады: n бірінші жыл– деректер ай сайын келтіріледі, n екінші жыл – деректер тоқсан бойынша келтіріледі; n үшінші жыл – 12 ай үшін сатудың жалпы сомасын келтіреді.

Деректер ай сайын келтірілетіні n екінші жыл – деректертоқсан сайын және n үшінші жыл – 12 айға қатысты сатудың жалпы сомасы келтіріледі. Талданып отырған көрсеткіштердің ішінде бөле-жара көрсетіледі:

- тауарды сатудан түсетін кірістер;

- тауарлардың өндірісі шығындары;

- сатудан жиынтық кіріс;

- жалпы өндірістік шығындар (түрі бойынша);

- таза кіріс.

Кәсіпорынның пассивтері мен жиынтық активі. Тағайындалымы – басты үлгісі коммерциялық банктердің мамандары үшін бағалауда назарға алатын әр түрлі типтегі активтер және қаендай пассивтер есебінен кәсіпкер бұл активтерді иелік ету мен құруды қаржыландыра алатындығын ескереді, бірінші жылдың басы мен соңында құрстыру ұсынылады.

Шығынсыздыққа қол жеткізу графигі. Бұл сызба, өндірістің көлеміне кірістің ықпалын көрсетіп, (өнімдердің құны мен сату бағасын арқау етеді, (тұрақты және шартты-уақытша шығындар). Бұл графиктің көмегімен шығынсыздыққа қол жеткізудің нүктесін табуға болады, яғни өндірістің қисық үлгісіндегі көлемі, жүзеге асырудан түскен түсімдік өзгерістерді көрсетеді (бағаның нұсқалған деңгейінде), қисықтықпен қиылысып, өнімдердің құнының өзгерістерін аңғартады. Бұндай графиктердің бірнеше түрлері көрсетіледі, өнімдерге деген бағаның әр түрлі деңгейімен сай келеді.

Жүзеге асыру көлемін бағдарлау (тұрмыстық жоспар) – өз ыңғайына қарай бас бюджетті дайындаудағы кері нүкте, сатудың белгіленген көлемі бас бюджеттің басқа қалған құрамдас бөліктеріне ықпал етеді. Тұрмыстық жоспар әдетте әр өнімнің бірлігінің көлемін байқатады, яғни компания сатуды ұсынады. Бұл сандар өнімдердің бірлігін сатуға қатысты ұсынылатын бағаға қатысты артады, тұрмыстық жоспар құрылады.

Тұрмыстық жоспар сол сияқты несиеге сатудан күтілетін ақша түсімдерінің жиынтығын қосады, кейінірек кассалық жоспарды құрастыруда назарда болады. Жүзеге асырудың көлемін бағдарлау нарықтың үлесі туралы түсінік беруге ықпал етеді, яғни өз өнімдерін жаулап алуға себепкер болады. Әдетте ол мына жайға негізделеді: · перспективасы бар сұраныстың көрсеткіштерін бағалауға; басқа өндірушілер тарапынан ұсыныстарды бағалауға; нарықтық бағдарлардың нәтижелері мен нарық үлесін бағдарлауға; тауарларға деген бағаны бағдарлауға.

Жүзеге асыру көлемін бағдарлау үш жылға бұрын құрастыруды талап етеді, оның үстіне бірінші жыл үшін деректер ай сайын келтіріледі, екіншісі үшін тоқсан сайын, ал үшінші жыл 12 ай үшін сату сомасының жалпы мөлшері арқау болады. Бұндай жіктеудің логиксы қарапайым: ұсынылатыны, өндірістің бастапқы кезеңі үшін болашақ сатып алушылар белгілі (болашақ сату туралы қосымша келісімшарттар бар).

Екінші жылдан бастап бағдарлық құрылымдармен шұғылдану қарастырылады. Анағұрлым таза қателік жүзеге асыруды бағдарлауды құрастыруда – сұраныстың икемділігін жеткілікті есепке алмау, яғни бұл «Маркетингтік талдау» бизнес-жоспарында тиянақты бағалануы қажет. Басты тәуекелді кезеңдерді атап өтуге болады, яғни жобаның нәтижелері мен кіріске қол жеткізуге себепкер болады. Жобаның сезімталдығының өзі осы әрекеттермен ұштасады. Талқылау тәуекелді жағдайлар туралы жобаларды дайындаушылардың пікірлерінде көрініс алады, яғни фирманың алдында басты мәселе ретінде тұрып, сыртқы себептерге қатысты көрініс алады. Бұған мынадай жағдайларды қарастыру енеді, сату көлемін қысқартудың тиімділігі ретінде немесе өнімділіктің жоспарланған деңгейіне қол жеткізу. Қалау бойынша сақтандырудың арнаулы түрлерін нұсқап, несиелік тәуекелдікті қамтиды.

Фирманың қажеттілігіне сыртқы қаржылық көздерден қаражатты тартуда ықпал ететін бес фактор бар:

- жүзеге асыру көлемінің жоспарланған өсу қарқыны;

- негізгі құралдарды пайдаланудың бастапқы деңгейі немесе артық қуаттың көзі;

- капитал сыйымдылығы;

- өнімдердің рентабелділігі;

- дивидендтік саясат.

Бюджеттендіру – қаржылық жоспарлау технологиясы, ұйымдар тарапынан алынған қаржылық нәтижелерді, шығындарды, кірістерді бақылау мен есептеу.

Бюджеттендіру мақсаты – ұйым-мекеменің қаржылық әрекеттерінің тиімділігін арттыру.

Бюджеттендіру міндеттері:

- бюджеттің жоспарлы көрсеткіштерінің лайықты есебі;

- деректік және жоспарлы көрсеткіштерді салыстыру мен талдау;

- ұйымның қаржылық жағдайына бақылау;

- әр түрлі құрылымдық бөлімшелердің тиімділігіне талдау, шығындардың тармақтарының лимиттерін анықтау;

- ұйымдарды дамытуды бағдарлау мен инвестиция салымдарының болашағы зор салаларын анағұрлым іріктеу;

қаржылық тәртіпті нығайту.

Негізгі бюджеттендіру – бюджетті жүйелі құрастыру.

Бюджеттендіру – бұл бір жағынан, үдеріс, қаржылық жоспарларды, сметаларды құрастыру (бюджет), басқа жағынан – басқару технологиясы, қабылданған басқару шешімдерінің қаржылық негіздерін көтереді. Басқару шешімдері – бұл талдау нәтижелері, бағдарлау, оңтайландыру, экономикалық негіздеу мен нақты нұсқаларға жол ашу. Бюджеттендіруді ұйымның қаржылық-шаруашылық әрекеттерін басқару технологиясы ретінде қарастыруға болады. Бұл технологияның аясында есеп, талдау, бақылау, және әрекеттердің барлық түрлерін реттеу жалғасады.

Бюджеттендірудің басты міндеті – шығындардың барлық түрлеріне бақылауды қамтамасыз ету, яғни нақты бір басшы жауаптылығы болады. Барлық қажетті шектеулер қадағаланады және атқарушылардың өздерінің тарапынан қамтамасыз етіледі, яғни қажетті жағдайда «ішкі қорлар» ізделіп, тағайындалған лимиттер мен шығындар нормативтерін қадағалау назарда болады.

Бюджеттендіру инвестицияны салу салаларының болашағы зор түрлерінің міндеттерін шешеді, инвесторлар үшін тиімді ахуалдардың шешуіне түрткі болып, тиімсіз активтерді анықтайды. Бюджеттендіру инвесторлар мен несиегерлерге тәжірибелік тұрғыда ұйымның қаржылық-экономикалық жағдайы туралы барлық ақпараттарды алуға жол салады.

Қаржылық жоспарлауда қолданылатын бюджеттің түрлері төрт негізгі топқа бөлінеді:

- негізгі бюджеттер (қаржылық);

- операциялық бюджеттер;

- көмекші бюджеттер;

- арнаулы бюджеттер.

Барлық бұл бюджеттер жиынтық өндірістік немесе негізгі бюджет құрастыруда қолданылады (мастер-бюджет). Осы орайда мастер-бюджет ретінде ұйым немесе жекелеген бизнес үшін дайындалады.

Арнаулы және көмекші бюджеттердің міндеттері қорытынды ақпараттарды өңдеу мен бастапқы түрлерін дайындауда қажет, бұлар негізгі бюджетті құрастыруда қажет.

Қазақстанда институционалды өзгерістер нәтижесінде нарықтық қатынастарға бағдарланған ұлттық шаруашылық жүйелері қатынастары қалыптасуда. Соның өзінде, ол көбінесе шетелдік экономикалық жүйелерден дамудың тұрақтылығы мен өзінің сенімділік деңгейіне қатысты қалуда, бұның барлығы жоғары тәуекелдік деңгейлеріменг байланысты, үнемі ықпал ететін деструктивті сыртқы және ішкі факторлардың орын алуымен қатысты, сол сияқты әр түрлі нарық субъектілерінің іскерлік белсенділігінің кезеңдеріндегі ерекшеліктермен, оларды қаржылық сауықтырудағы бағдарламаларды таңдаудағы аналитикалық негіздеудің тәжірибелік және методологиялық әдіс-амалдарының жеткіліксіздігі салдарынан да болады.

Нарықтық экономика үшін тән жағдай - өткеннен бүгінгі күнге экстраполяцияның шектеулілігі мен стационарлылығның болмауы, іріктеу, жүйелілік пен кәсіпорынның қаржылық жағдайларының кілтті көрсеткіштерін бағалау өз мәнінде іске аспауы. Осылайша, менеджменттің бірден-бір маңызды құралы – кәсіпорынның қаржылық банкроттығын диагностикалау. Оның үстіне, қаржылық диагностика тәжірибесі мен теориясы қалыптасу кезеңінде тұр. Аталмыш салада методологиялық, қызметтік, ұйымдастырушылық және басқа да көптеген сұрақтар бойынша көзқарастардың алшақтығы сақталу үстінде.

Қазіргі уақытта кәсіпорынды диагностикалау көбінесе өндірістік-қаржылық есептер жиынтығын талдауға байланысты, яғни кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігін бағалаумен аяқталады, жеке ғалымдар бұл ахуалды сауатты басқару шешімдерін қабылдау үшін жеткіліксіз деп санайды. Олардың есептеуі бойынша, кәсіпорынның диагностикасы қаржылық және басқарушылық талдау жүйелерінің орталық элементі болып есептеледі, оның басты міндеті мәселе туындатып отырған үлескілерді және даму нүктелерін анықтау ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның тұтастай даму жүйесін назарға алу.  Басқару шешімдерін тиімді қабылдау өзара тығыз байланысты үш факторды бағалаумен және соның негізінде талдау жасаумен ұштастырылады: қаржылық тұрақтылық, банкроттық тәуекелдігі және кәсіпорындағы дағдарыстар.

Қаржы менеджмент теориясында кәсіпорынның банкроттық тәуекелдіктерін диагностикалаудың кешенді механизмдері көптеген ғалымдармен қарастырылады. Олардың арасында кең тараған кәсіпорынның банкроттық тәуекелдіктерін үш қырлы кеңістікте анықтау В. Ю. Ждановтың (Х,У,Z) әдістемесі, мұндағы Х –кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, У – банкроттықтың тәуекелдік ықтималдығы, Z –дағдарыстың кезеңі [8].

Көптеген авторлар банкроттықты диагностикалауды кәсіпорынның қаржылық әрекеттерінің маңызды бағыты ретінде қарастырады [10,11]. Банкроттықты диагностикалау Бланк И. А. пікірі бойынша [9], өз алдына қаржылық талдаудың мақсатты жүйесін құрайды, кәсіпорынның дағдарыстық даму параметрлерін анықтауға бағытталып, алдағы уақытта оны банкроттықтың қауіп-қатерлерінен сақтандыру мақсатын көздейді. Осылайша, кәсіпорынның банкроттығын диагностикалау деп кәсіпорынның тұрақсыздық пен банкроттыққа жақындық деңгейін анықтау шаралары жалғасын табады.

В. Ю. Ждановтың қарым-қатынасы жоғарыда айтып өткендерден мына жайлар бойынша ерекшеленеді: банкроттық тәуекелдігі кәсіпорынның дағдарысының дамуымен және қаржылық тұрақтылығының қатар өрбуімен қатысты, яғни міндетті түрде кәсіпорынның банкроттық немесе белгсіздік ахуалына жақындығын ғана анықтап қоймай, сонымен бірге кәсіпорынның дағдарысының даму кезеңдерін анықтап, кәсіпорынның өзінің қаржылық тұрақталығына баса назар аудару қажет.

Банкроттықтың тәуекелдігін диагностикалау деп В. Ю. Жданов мына тұжырымдарды алға тартады «кешенді талдау, яғни кәсіпорынның қаржылық әрекеттеріндегі мәселе туындатып отырған жағдайларды анықтауға мүмкіндік береді, сол сияқты қаржылық тұрақтылықты және банроттық тәуекелдігінің ықтималдығын бағалап, қарастыруға жол салады, кәсіпорындағы дағдарыстың даму сатысын айқындауға жол салып, солардың негізінде қаржылық жағдайды жақсарту үшін лайықты да ұтымды басқару шешімдерін қабылдауға ықпал етеді».

4-ші суретте кәсіпорындағы банкроттық тәуекелдігінің диагностикасының механизмдерінің сызбалық үлгісі орын алған, яғни үш блоктан тұрады: 1 – ұйымдастырушылық блогы, 2 – талдау мен бағалау блогы, 3 – басқару блогы.

Кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігін диагностикалаудың антидағдарысты алғышарты – логистикалық регрессионды моделі болып саналады (logit-модель) кәсіпорынның банкроттық деңгейін бағдарлау. Logit-модель кәсіпорындағы банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығын есептеп (R), нәтижесінде 0-ден 1-ге дейінгі мәндерді қабылдайды ( 0 % дан 100 %). Банкроттық ықтималдығы туралы тұжырым 0-ден 1-ге дейінгі ықтималдық есептік мәндерінің «жақындығына» байланысты іске асырылады. Нөл банкроттықтың минималды тәуекелдігін байқатады, бірлік – соған сай максимальды шаманы. Аталмыш ерекшелік logit-моделдерде кәсіпорынның менеджментінің нәтижелерін талдауды қысқартады.

Кәсіпорынның дағдарыс кезеңің анықтау

(Crisis)

Басқару блогы

Қаржылық сауықтыру жөнінде басқару шешімдерді тандау

4-сурет – Кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігін диагностикалау механизмі 
Отандық дайындамалар logit-моделдерде банкроттық тәуекелдіктерін бағалау үшін тәжірибелік тұрғыда орын алмайды, сол үшін диагностика механизмінің тұғыры ретінде Минусси Дж., Супрамайнена Д., Д. Уорсинктонның logit-модельдерін (2007) қолданылады [8]. Модель құру үшін эмпирикалық база ретінде Бразилия кәсіпорындарының қаржылық есептерінің деректері қызмет етеді, яғни экономикасы, бірқатар аналитикалық шолулар байқатқандай, Қазақстан экономикасына ұқсас қасиеттерге ие. Минусси-Супрамайнена-Уорсинктон моделі кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығын алуға мүмкіндік береді және келесі көрініске ие болады:
, (8.1)
, (8.2)
мұндағы R –кәсіпорынның банкроттығының тәуекелдігінің ықтималдығы;

Х₁ – қаржылық жұмыс капиталының түсімге

қатынасы;

Х₂ – қаржылық леверидж;

Х₃ – жабу коэффициенті;

Х₄ – өзіндік жұмыс капиталының түсімге қатынасы;

Х₅ – жұмыс капиталына деген қажеттіліктің түсімге

қатынасы.

1-ші класс – абсолюттік қаржылық тұрақтылық пен абсолюттік төлем қабілеттілігімен ұйымдар . Бұл ұйымдар мүлік пен оның көздердің ұтымды құрылымдарына ие болады. Негізінен бұл анағұрлым кірісті ұйымдар;

2-ші класс – қалыпты қаржылық жағдайларды ұйымдастыру.  Олардың қаржылық коэффициенттері тұтастай алғанда оңтайлыға өте жақын, бірақ кейбір коэффициенттері бойынша артта қалу бар. Көбінесе бұл – рентабелді ұйымдар;

3-ші класс – бұл ұйымдар, қаржылық жағдай орташа жүйе ретінде бағаланады.

4-ші класс – бұл тұрақсыз қаржылық жағдайларымен сипатталатын кәсіпорындар. Олармен өзара қарым-қатынас барысында қаржлық тәуекелдік қатысады.

5-ші класс – бұл дағдарысты қаржылық жағдайдағы кәсіпорындар. Олар төлем қабілеттілігі жоқ және қаржылық көзқарас тұрғысынан абсолютті тұрақсыз. Бұл – шығынды ұйымдар.

Кәсіпорынның дағдарысын бағалау мен талдау кезеңі блогында (Crisis) сандық қаржылық коэффициенттер көмегімен әр кезең жағдайы анықталады, бұдан басқа әр кезең өзінің банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығының аясымен ерекшеленеді. 1-ші кестеде банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы мен кәсіпорынның дағдарысының даму кезеңдерінің байланысы көрсетілген, сол сияқты әр кезеңді анықтау үшін қажетті деп саналатын коэффициенттердің мәндері нақтыланады.

Стратегиялық дағдарыс кәсіпорынның құнының азаюынан басталады – ∆BV=ВVt-BVt-1<0, мұндағы BVt – есептік мерзімдегі кәсіпорынның құны, ал BVt-1 – өткен есептік мерзімдегі кәсіпорынның құн шамасы. Аталмыш кезеңде банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы өте төмен көрсеткіштерді аңғартады.

Құрылымдық (тактикалық) дағдарыс экономикалық үстеме құнның көрініс алатын көрсеткіштерінің төмендеуінен басталады - EVA (Economic Value Added). Аталмыш кезең басталуы – ∆EVA<0.

Шұғыл дағдарыс өзіндік капиталдың рентабелділік көрсеткіштерінің азаюынан басталады – (∆ROE<0). Аталмыш кезеңде банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы кезеңі logit-моделі бойынша мынадай диапазонда – 30 % дан 45 %-ға дейін.

Кәсіпорынның өтімділік дағдарысының кезеңі кәсіпорынның өтімділік жағдайын байқататын коэффициенттермен ерекшеленеді, яғни кәсіпорынның өзнің қысқа мерзімді міндеттемелерімен есеп айырысу қабілттілігі көрініс алады ( 1 жылға дейін). Аталмыш кезеңде кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігінің ықтималдық кезеңінде logit-моделі бойынша мына интервалда орын алады – 45 % дан 60 %-ға дейін. Аталмыш кезең келесі коэффициенттермен сипатталады:

- абсолюттік өтімділік коэффициенті (К_ал). Коэффициенттің ұсынылатын шамасы мынадай 0,1-0,7 диапазонда жатады. Коэффициенттің экономикалық мағынасы келесіде қысқа мерзімдік міндеттемелердің қандай бөлімі ең өтімді активтермен өтеледі.

- ағымдағы өтімділік коэффициенті (К_тл). Ұсынылатын коэффициенттердің мәндері 2-ден жоғары болуы тиіс. Бірақ егер мән 3-тен жоғары болса, онда бұл капитал құрылымының оңтайлы еместігінен хабардар етеді. Аталмыш коэффициент кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді міндеттемелерін орындай алатын қабілеттілігін байқатады. Төлем қабілеттілігі дағдарысының кезеңі басталуы мынадай жағдайда сипат алады, егер банроттық тәуекелдігінің ықтималдығы 60–80 % шектік мәнінде орын алатын болса және төлем қабілеттілігінің коэффициенттері нормативтік мәннен аз болса, уақыт өте келе нашарлайды. Төлем қабілеттілігінің коэффициенттері кәсіпорынның өзінің барлық міндеттемелер бойынша есептеулерді орындай алатын деңгейін аңғартады (қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді). Аталмыш кезең келесі коэффициенттермен сипатталады:

- зайымдық және өзіндік капиталдың коэффициентінің қатынасы (К_сзск). Коэффициенттің мәні 1-ден аспауы шарт. Аталмыш коэффициенттің артуынан қаржылық тұрақтылықтың азаюынан деректер байқауға болады. Экономикалық мәні мынада, ол тартылған қаражаттың үлесін өзіндік және кәсіпорынның активіне салынған әр теңгеге қатысты байқатады.

- ұзақ мерзімді зайымдық қаражаттарды тарту коэффициенті (К_дпзс). Аталмыш коэффициенттің экономикалық мәні мынада, ол ұзақ мерзімді зайымдық көздердің барлық қаржыландырудың ұзақ мерзімді зайымдық көздеріне қатысты үлесін байқатады. Аталмыш коэффициенттің артуының жағдайында, сыртқы инвесторлардан байланыс ұлғаяды. 

Тұрақсыздық кезеңі банкроттық тәуекелдігі ықтималдығымен ғана анықталады, Минусси Дж., Супрамайнен Д., Уорсинктон Д. logit-моделі бойынша анықталады. Егер 0,8 ≤ R ≤1 – теңсіздік орындалса, онда кәсіпорын тұрақсыздық кезеңіне қадам басады.

Банкроттық кезеңінің басталуы мына жағдайда, несиегерлер сотқа өтініш тапсырып, банкроттықтың дәл осындай ықтималдығы анықталады, яғни тұрақсыздық кезеңіндегідей. Міндетті түрде атап өтерлік ахуал – «қалыптаспаудың» дамудың жекелеген кезеңі ретінде бөле-жара көрсетілуі. Кәсіпорынның дәрменсіздік деп қаржылық дағдарыстың дамуының ақырғы кезеңін қарастырады, кәсіпорынның қаржылық ағынының тепе-тең шоғырлана алмауы нәтижесінде жалғасын табады, сонымен бірге өтімділік мен қаржылық тұрақтылықтың толық жоғалтыумен сипат алады, ал банкроттықты қарызгердің толық көлемде ақшалай міндеттемелер бойынша несиегерлер талаптарын қанағаттандыруға сот тарапынан мойындалған қабилетсіздігі деп түсінеледі (3 кесте).
3-кесте – Банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы мен кәсіпорындағы дағдарыс кезеңінің байланысы

Дағдарыстың кезеңі	Дағдарыстың типі	Дағдарыстың кезеңін анықтайтын коэффициентерінің мәні	Кәсіпорынның банкрот ықтималдығының өзгеру интервалы	Банкрот ықтималдығының сипаттамасы
Стратегиялық дағдарыс	Басқару дағдарысы	∆BV<0		Банкрот ықтималдығы өте төмен
Құрылымдық дағдарыс	Басқару дағдарысы	∆EVA<0		Банкрот ықтималдығы төмен
Шұғыл дағдарыс	Басқару дағдарысы	∆ROE<0		Банкрот ықтималдығы орташа
Өтімділік дағдарыс	Қаржылық дағдарысы	Кал, Ктл нормативтен төмен		Банкрот ықтималдығы орташа
Төлем қабілетсіздігі	Қаржылық дағдарысы	Ксзск, Кдпзс нормативтен төмен		Банкрот ықтималдығы жоғары
Дәрменсіздік	Қаржылық дағдарысы	-		Банкрот ықтималдығы жоғары
Банкрот	Қаржылық -құқық дағдарысы	несиегерлер сотқа өтініш тапсырады		Банкрот ықтималдығы өте жоғары

Дағдарыс дамуының бірінші үш кезеңі басқару дағдарысын құрайды, әрі қарай дағдарыс қаржылық дағдарысқа ұласады, сол сияқты қаржылық – құқықтық түрімен жалғасады. Бірінші төрт кезеңнің нәтижесі ретінде кәсіпорынның кірісінің жалпы шығындарды өтеу алмауы айтылады, оған өндірістік әрекеттерді қолдау шығындары қосылады. Рентабелді емес кәсіпорындар қызметтерін жалғастыра алады теқ несиегерлер әзірше оларға қосымша капитал ұсынғанға дейін (төлем қабілетсіздігі кезеңі). Егер кәсіпорын өзінің қаржылық жағдайын қосымша капитал есебінен жақсарта алмаса, онда ол дәрменсіздік категориясына көшеді, сол себептен банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы дағдарыс деңгейге дейін жетеді. Дәрменсіздік кезеңінде банкроттық қаупі туындайды, яғни сотқа несиегерлердің өтініш ұсынуы барысынан басталады. 

Басқару блогы үшін негіз, яғни басқару шешімдерін қаржылық сауықтыру бойынша қалыптасатын ахуал ретінде талдау мен бағалау блогы қызмет етеді – RCS, ол жоғарыда жан-жақты сипатталды. Басқару шаралары кәсіпорынның үш қырлы кеңістіктегі жағдайына сай жүзеге асып (RCS), бұлардың барлығы кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының тұтастай бейнесін құруға ықпал етеді, және дағдарыстың қандай кезеңінде екенін түсінуге септігін тигізеді.

Басқару шешімнің функциясы:
, (8.3)
мұндағы:  f – кейбір қызмет түрлері, яғни басқару шешімдерінің банкроттық тәуекелдігі ықтималдығының ауыспалы үш түріне қатысты екендігі байқалады, сол сияқты дағдарыс кезеңі, қаржылық тұрақтылық та осы шамалардан қатысты ;

R – кәсіпорынның банкроттық тәуекелдігінің ықтималдығы , 0-ден 100 %-ға дейінгі пайыздық қатынастар көлемінде көрініс алады және қазіргі ogit-моделі бойынша анықталады, ауыспалы экономика үшін лайықты еңбек авторлары- Минусси Дж., Супрамайнен Д., Уорсинктон Д. (өсі Z);

C – кәсіпорындағы дағдарыс кезеңі әр түрлі қаржылық көрсеткіштерге сүйене отырып анықталады (өсі – Y);

S – кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы, 1-ден 5-ке дейінгі кластарда көрініс алады, сол сияқты Л. В.Донцова мен Н. А. Никифировалардың скорингті талдау әдістемесі бойынша есепке алынады (өсі – X).

5-ші суретте RCS үш қырлы кеңістігінің көрінісі орын алған, кәсіпорынды лайықты талдау мен лайықты басқару шараларын қабылдау үшін қажетті болып саналады.

Дағдарыс кезеңдері (С)


Банкрот

Төлем қабілетсіздігі қаб

Дәрменсіздік

Өтімділік дағдарыс

Қаржылық тұрақтылығы (S)

Тактикалық дағдарыс

Құрылымдық дағдарыс

5 класс

75%

Банкрот ықтималдығының тәуекелдігі (R)

100%

2 Кафтункина Н. С., Мухамедова М. М. Қаржы менеджмент : оқу құралы / Н. С. Кафтункина, М. М. Мухамедова. – Павлодар : Кереку. – 2009. – 298 с.

4 Найденова Р. И. Финансовый менеджмент : учеб. пособие / Р. И. Найденова. – М. : КНОРУС, 2009. – 208 с.

5 Смагулова Р. И., Мухамедова М. М. Тәуекелдерді басқару : оқу құралы / Р. И. Смагулова, М. М. Мухамедова – Павлодар : Кереку, 2009. – 67 б.

6 Eugene F Вгigham 8 Мiсhаеl С. Еhrhardth. Financial Management : Theory and Practice, 11^th edition, 2008.

7 Ковалев В. В Основы теории финансового менеджмента. – М. : Проспект, 2007. – 518 с.

8 Жданов В. Ю. Диагностика риска банкротства предприятия в трехмерном пространстве // Журнал ВАК: Управление экономическими системами. – 2011 – № 8. – 32 б.

9 Бланк И. А. Основы финансового менеджмента. – Киев : Ника-Центр, 2009.–Т.2.– 320 с.

10 Донцова Л. В., Никифорова Н. А. Анализ финансовой отчетности : Практикум. – М. : Издательство «Дело и Сервис», 2007. –450 с.

10 Контроллинг как инструмент управления предприятием / Ананькина Е.А. и др.; под ред. Н.Г. Данилочкиной. – М. : Аудит: ЮНИТИ, 2009. – 277 с.

11 Minussi J., Soopramainien D., Worthington D. “Statistical modeling to predict corporate default for Brazilian companies in the context of Basel II using a new set of financial ratios” The Department of Management Science Lancaster University Management School, Lancaster LA1 4YX UK, 2007.

12 Тургулова А. К. Теория и практика финансового менеджмента в Казахстане : монография. – Алматы, 2006. – 304 с.

13 Ковалев В. В. Практикум по финансовому менеджменту : конспект лекций с задачами. – М. : Финансы и статистика, 2004. – 288 с.

14 Морошкин В. А. Практикум по финансовому менеджменту: технология финансовых расчетов с процентами : учеб. пособие. – М. : Финансы и статистика, 2004. – 111 с.

15 Новашина Т. С., Карпунин В. И., Волнин В. А. Финансовый менеджмент. – М. : Московская финансово-промышленная академия, 2005. – 255 c.

16 www.cfa.org

17 www.fma.org

18 web.worldbank.org

19 www.cfainstitute.org

20 www.damodaran.com