Арпалыс (Волоколамск тас жолы)

209 
шетке сүйреп тастап, ауыр еңбектің ескерткіші есебінде ӛзімізге жол 
аршимыз. 
Батальондағы жетпіс ара, жүз елу балта түгел қолда. Тынбай ілгері 
басудамыз. Қараңғыда жаңа кесілген ағаш түбірлері қылаңдап кӛрінеді. 
Тыңнан салынған сүреңмен қос дӛңгелекті арбалар, санитарлық повозкалар, 
зеңбіректер сүйретіліп келеді. Әкеле жатқан зеңбірегіміз он екі. Екеуі ұрыс 
кезінде қирады. Жиырма шақты атымыздан айрылдық, бірақ жүгіміз де 
шамалы: мыңнан астам снарядты жауға жұмсадық, тек аса зӛру деп 
қалдырған қорымыз ғана бар. Енді патрон салған жәшіктеріміз де аз. 
Залпымен атқан, пулеметтерден атқан оғымыз, жаудың үш дүркін шабуылын 
тойтарарда жұмсаған патронымыз қанша! Арбаларға артқананымыз да жоқ, 
консерві, сӛк, овощь дегенің таусылған, тек жаралыларға деп сақтаған азын-
аулақ азығымыз ғана бар. Иә, қалай детенмен, кетер кезіміз келіп еді. 
Кетпегенде, ертеңгі күні жоқшылықтың тақсіретін тартар едің.
Қалың орман арасынан балтамен, арамен жол салудамыз. Жүрісіміз 
ӛнімсіз, ағаштың аса қалың жерлерінде жүрісіміз сағатына бір километрге де 
жетпейді. Сонда да компас бойынша ілгері жылжу- дан жазбаймыз. Ӛзімізге 
арнап ондаған жылдарға кететін ескерткіш таңба қалдырудамыз. 
Аялдамастан, тыным кӛрместен жүріп келеміз, тек жұмыс 
істеушілерді сағат сайын алмастырып отырамыз. 
Осы бетпен орман ішінде таңда да атырдық. Зәулім биік қарағайлар, 
жас талдар мен шыбықтарды жапыра жаныштап, әуені сыза, ысылдап гүрс-
гүрс құлайды. Кенеттен жұрт тына қалысты. Аралардың шыңылы басылды. 
Балталардың дүрсілі жым болды, Кесілген ақырғы агаш теңселіп барып, 
жерге құлап тынғанда, айналада тұрс еткен үн де жоқ еді. 
Басқы дозордан хабар жеткен еді. Батальон алда кӛсіліп жатқан ашық 
алаңға таяныпты, алаң ортасында тас жолға барып қосылатын жадағай жол 
жатыр екен, жол үстінде қыбырлаған жау кӛрініпті. 
5 
Араш арасынан сығалап қарап тұрмын. 
Грузовиктер кейде батпаққа батып, дӛңгелектерімен бір орында жер 
сызып, ілбіп кетіп барады. Әскерлер мінетін орындықты машиналар бос, 
бірақ кузовтарына, кабиналарына таңған миномет трубалары кеспелтек ағаш 
отын тәрізденіп сорайып кӛрінеді. Әскерлері жаяу, машиналарды артынан 
итерісіп, батпақтан шығарады. Кейбір машиналарға оқ-дәрі баса артылған, 
тағы біреулерінің жетегінде жеңіл зеңбіректер. Пулеметтер мен 
гранатиегендері де бар. 
Бес-он минут кӛз алмай, ойланып тұрмын. Машина соңынан машина, 
дӛңгелектерімен жан-жаққа балшықты атқылап, ілгері ӛрмелеп барады. 
Батпақтағанын ілгері демесіп, артына ерген жаяу әскер. Орманды жағалата 
барлауға жіберген салт атты жігіттерім қайтып келіп: жаудың шеті кӛрінеді, 

210 
тегі таусылар емес дегенді айтты. Кеше біз жолын бӛгеген жаудың қыруар 
тобы енді осылай қарай ағылған екен. 
Ашық алаңның ені бір километрдей. Қалайда осы аралықтан ӛту 
керек, ӛтіп барып, арғы беттегі орманға сүңгіп кету керек. 
Бірақ қалай ӛтерсің? Зеңбіректерді құрамыз ба? Артулы пулеметтерді 
арбадан түсіреміз бе? Сӛйтіп, ұрыс бастаймыз ба? Ұрыс салу үшін 
снарядымыз жоқтың қасы, патронымыз да кӛп емес. Не істейміз? 
Түнді тосуга болмайды. Себебі жау біздің кешегі қоныстан 
кеткенімізді ендігі білді, я кешікпей біледі. Біле салып, біздің ізімізбен, 
орман арасынан салған жолымызбен ӛкшелей келеді. Қуып жетіп ұрыс салса, 
жауға айбат шегіп, онымен арпалысар амалымыз аз, атар оғымыз кем. 
Бір есепте, орманның қалың ортасына қайта барып, қараңғы түскенше 
дыбыс бермей сонда жатуға болады. Немістер, әдетте, орманға енуте 
жүрексінеді, ағаш арасында ұрыс жүргізуді жаратпайды. 
Бірақ менің қолымда: батальонды Волоколамскіге жеткіз деген 
бұйрық бар. Бізді Панфилов шақыртып отыр. Біз жаудың қалың қолын сол 
арада оқпен қарсы алуға керекпіз. Жаудың жолында орнатқан бӛгетімізге, 
дұшпанның темірдей тегеурінімен қорғанымызға демеу болу үшін сол жаққа 
неғұрлым тез жетуіміз керек. 
Сайып келгенде, жау тобын жарып ӛтпей болмайды. Онда да тез 
қимылдап, немістердің бейқам кезінде, біздің мұнда екенімізді сезбей тұрған 
шағында ӛтуіміз керек. 
- Қалайша? - дейсіз ғой. Тұтқиылдан штыкпен шабуыл жасаймыз! 
Тосын пәлеге душар болған немістер алғашында айта қаларлық қарсылық 
кӛрсете алмайды. Кенеттен меңіреу даланы күңіренте орыстың «уралаған» 
қаһарлы айқайы шықса, жаудың құты қашады. Жау тобын қақ жарып, 
ӛзімізге ӛткел жасаймыз: екі жақтап салып, арбаларымыз, артиллериямыз, 
жаралыларымыз ӛткенше ӛткелді ашық ұстаймыз. Ӛтушілерді оқпен 
қорғаймыз, оған патрон жетер. Онан соң роталар жӛнеледі, Есен-аман 
ӛткенше, оларды да қорғау керек. Немен? - дейсіз ғой. Қос пулеметпен. Адам 
айтқысыз, ең ауыр міндет осы пулеметшілерге жүктеледі. Жұрттың ақыр 
соңында қалатын және есін жиып, есірген жаумен бетпе-бет кездесетін 
осылар. Бұларға қорған боларлық жан қалмайды. сенен құтылуы да екіталай. 
Мұндай іске, мұндай ерлікке ең сенімді, ең табанды адамдар керек. Ақтық 
демі біткенше оқ ататып, ӛзінің қасиетті борышын бұлжытпай ӛтейтін, табан 
тайдырмай қатал бұйрықты орындайтын жүректілер керек. Қиын-ақ… «Ең 
соңында Блоханың пулемет расчеты қалады» деп ішіңнен айту да қиын. 
Қалғанда да осы орман алаңында мәңгі-бақи қалады. Әрине, 
пулеметшілердің қасында Бозжанов та болады, Адам жанын қияды. Пулемет 
басында қалатындардың ешқайсысы жау алдында тітіремейтінін білем, сенем 
де. Солардың арқасында біз тәртібімізді бұзбай, жұбымызды жазбай арман 
ӛтеміз, ұрыста ӛлгендер мен жаралы болғандарды ӛзімізбен бірге ала кетеміз. 
Тек… тек қана ӛлімге бас тіккен аз ғана батырлардың тәні осында қалады. 

211 
6 
Батальон орман шетіне тым-тырыс жиналып жатыр. Мен: 
- Колонна бойынша хабарландар: рота командирлері және политрук 
Бозжанов маған келсін! - деп бұйырдым. 
Бозжановқа қалай естіртем? «Жалмұхамбет, сені құрбан еткелі 
отырмын» деп қалай айтармын? 
Командирлердің келуін күтіп, мен ақырындап жылжыған ұшы-қиыры 
жоқ машиналар тізбегіне бұрынғыша қадала қараумен болдым. Жау жағы 
әзірше сезіктене қойған жоқ. Ӛздерінен екі жүз, үш жүз адым жерде Қызыл 
Армияның батальоны орманды паналап тұрғанын немістер әзірше сезер емес. 
Әлде, басқаша қимылдасақ па екен? Мысалы, былай етсек… жоқ, 
мұның арты насырға шабуы мүмкін. Мұндай қимыл ешбір уставта, ешбір 
ережеде жазылмаған. 
Мен ағаш арасынан немістерге еліре қарасқан жауынгерлерді кӛзбен 
шолып 
ӛттім. 
Әрқайсысының 
қолында 
винтовка: 
әрқайсысының 
оқшантайында жүз жиырмадан патроны бар. Шынында да, солай етсек 
қайтеді?… Эх, винтовка, винтовка, жан серігі болармысың, бізді түгел 
құтқарармысың?! Егер де кӛңілге қонған тәуекелге бел байласақ, онда сәті 
түспей қалған күнде, мүмкін, бәріміз де мерт болармыз. Ал ісіміз оңынан 
келсе, - түгел сау қаламыз; ешкімді де құрбан етіп ажал аузына бермейміз. 
Нар тәуекел! Тәуекел түбі желқайық - мінесің де ӛтесің. Әйткенмее есепсіз 
тәуекел аңғалдық болады. Бірақ есебім де бар емес пе? 
Мен тағы да жауынгерлерге қарадым. Бұлардың әрқайсысының: «Сен 
қалай ойлайсың, - басқалардың құтылуы үшін бірнеше жолдасты ӛлімге қиып 
кетеміз бе, әлде бӛлек те, құтылсақ та бәріміз бір кӛрейік деп тәуекел етеміз 
бе?» - деп сұрасаң, шетінен: «Тәуекел ет!» деп жауап беруі даусыз. 
Ендеше, дегендерің болсын, достарым! Ешкімді де қалдырмаймыз! 
Лоблыған жүрек бірден орнына түсті. Еңсем кӛтеріліп, ақыл-санам 
шайдай ашылды. Ӛршіл талап, ӛскелең сенім орнады кеудеге. 
Қасыма біртіндеп командирлер жиналды. Мен жылы шыраймен 
Бозжановқа қарадым. Кӛзіме кӛзі түсіп, о да менің бетіме таңырқай қарады 
да, сәл ғана езу тартты. 
7 
Командирлерге ӛз ойымды түсіндірдім. Ол ойым мынадай еді. 
Батальон тӛрткіл қиықша тәрізденіп бір қатардан сапқа тізіледі. 
Мұндай жауынгерлік тізіліс тәртібін әскер тілінде ромб деп атайды. 
Осы қиықшаның, былайша ромбының, ортасына арбалар мен зеңбіректер 
орналасады. Менің әмірім бойынша батальон, қиықша қалпын айнытпай, 
жайлап алға адымдайды. Винтовканы кезей ұстау керек. Менің әмірім 
бойынша жүріп бара жатыр, залпымен оқ ату керек. Атқанда, әуеге де емес, 
жерге де емес, жауды кӛздеп ату керек. 

212 
Орман ішінде айтулы сапқа тізілу онай бола қойған жоқ. Қиықшаның 
алдыңғы сүйір мүйісіне Рахимовты, екі жағындағы екі мүйісіне Заев пен 
Толстуновты қойдым, Артқы мүйісіне абайшы есебінде Бозжанов орналасты. 
Бозжанов отряды, менің штаттан тысқары резервім, арқа жағымызды 
қорғауға 
қойылды. 
Мен 
ӛзімнің 
ӛкіл 
ұлдарыма, 
шиловшыл-
бозжановшылдарға былай дедім: 
- Жолдастар, сендердіең жауапты орынға сеніп қойып отырмын. 
Жігітше жігер кӛрсетіп, аман ӛтсек, бар күнәларың ұмытылады. Оларға 
қосымша гранаталар үлестірдік, оның ішінде танк қиратқыш ірі гранаталар 
да бар. Сап ілгері жарып ӛткенде, осы гранаталарды неміс машиналарының 
тобына лақтырып, күл-талқанын шығарсын дедік. 
- Соңғы мүйістен шығып, зеңбіректердің, арбалардың тұсынан алға 
ӛттім де, Рахимовтың қасына тұрдым. Айналама бір қарап алып, баяу 
дауыспен; 
- Батальон…марш! - деп команда бердім. 
Адымдай жӛнелгенімде, қиықша қатар түзеген сап та алға толқыды. 
Біздің кім екенімізді, орманнан шыққан бұл неткен үнсіз сап екенін 
немістер бірден түсіне қойған жоқ. Бірсыпырасы әлі де машиналарын 
жайбарақат ілгері итерісіп жүр, басқалары біз жаққа бұрылып, таңдана 
қарайды. Бұл кӛрініс шынында да оларға түсініксіз еді. Қызыл әскерлер 
болса, штыктерін кезеніп тұра ұмтылмай ма, «уралап» айқайламай ма, әрине, 
бұл шабуыл емес. 
Ендеше, берілгелі келе ме? Оның қисыны жоқ… Ақылдарынан 
адасқан ба әлде? 
Олар әзірше дабыл ұрмастан, сексен, жүз метр алға басуымызға ерік 
берді. Онан соң неміс тілінде саңқ еткен ӛктем дауыс естілді. Сол арада 
кейбіреулерінің қаруға, пулеметтеріне қарай ұмтылғанын кӛзім шалды, 
Кӛзімнің шалуы-ақ мұң екен, қаққанша мен де:
- Батальон… - деп дауыстадым. 
Сәл тым-тырыс. Винтовкалар қыбыр еткен жоқ. Ӛзіңізге мәлім, 
қаруымыз жауға кезеулі; мылғықтың дүмбісін оқшантайларыңа тіреп, жүріп 
жатқан бетте оқ атындар деген бұйрық бар-ды.
- Огонь! 
Меңіреу даланы күңіренткен залп құлақты тұндырды. 
- Огонь! 
Жүректі тітірететін үздік үн шығара, айналаны жаңғырықтыратын 
тағы да неше жүз оқ тарамдалып тӛңірекке аҗал септі. 
- Огоны! 
Адымдай басып, атып келеміз. Батальонның жан түршігерлік кесімді 
мезгеулікте жеті жүз винтовкадан бірдей залпымен атқан оғы аса қатерлі 
нәрсе, бұл - жауға таҗал. Біз немістерді жерге жабыстырып, бас кӛтеруге де, 
қыбырлауға да мұршасын келтірмедік. 
Жолымызда кездескеннің бәрін жайпап, адамдар атып келеміз. 
Жауынгерлердің ешбірі сапты бұзған жоқ, ешқайсысы шіміркенген жоқ. 

213 
Батальонды машиналардың аралығымен алып жүрдім. Жол үстінде, жиегінде 
балшыққа батып әлі немістер жатыр. Бұрынғыша команда беріп, тіке жүрген 
бетінде бір ӛлікті басып кеттім. Ӛлі неміс, аяқтың салмағымен, батпаққа 
жанышталып қала берді. 
Ол ӛліктердің үстімен, неміс колоннасының аралығымен, адамдар, 
аттар, арбалар мен зеңбіректер әрі ӛтті. 
Бірнеше жерден гүрс-гүрс жарылған гранаталардың даусы естілді. Бұл 
біздің жарылып жатқан гранаталар еді. Біз, адымдаған бетімізде, әлі де 
залпымен оқ атудамыз. 
Батальон жолдан ӛтті. Сәл тым-тырыс кезінде мен дауыстап: 
- Батальон! Лейтенант Рахимовтың командасын тыңдандар! дедім. 
Енді «огонь, огонь» деп Рахимов айқайлап келеді. Жауынгерлер арт 
жаққа кілт бұрылып, оқ атады да, алға жүреді. Біз бұрынғыша немістердің 
бас кӛтеруге де, қыбырлауға да мұршасын келтірмедік. 
Мен қиықшаның ішімен, арбалардың, зеңбіректердің тұсынан артқа 
ӛттім де, ақырғы мүйістегі Бозжановтың қасына бардым. 
Алдағы орман шетіне дейін екі жүз-екі жүз елу адым қалған еді. Біз 
немістердің ешбіріне де қару жұмсауға ырық бермей келеміз. 
Кенеттен арғы бір шеттен бірнеше танк кӛрінді. Денені түршіктіретін 
шықырлаған үні барған сайын үдеп, олар келе жатқан бетінде оқ жаудырды. 
Мен ӛңешімді кере дауыстап: 
- Батальон! Жүгіре жӛнел! Желдіре айда аттарды! Орманға тарт! - деп 
команда бердім. 
Бәрі де дедектей жүгіруге басты. Тек артқы мүйістегі бір топ адам 
ғана, - атап айтсам, бұрынғы шиловшылдар, - біресе маған, біресе 
Бозжановқа жалтақтап, әлі де жай аянмен келеді. Қысылтаяң кез болса да, 
еріксіз күліп жібердім. Жүгіре-жүгіре, қаша-қаша әбден шайлыққанын 
қарашы, шіркіндердің! Оларға зекіре дауыстадым: 
- Немене, сендерге айрықша команда керек пе? Ер соңымнан! 
Жүгір түге! - дедім. 
Біз де ілгері ұмтылдық. Ал арт жақтан шықырлаған, гүрілдеген үн 
келеді, пулеметтер тырылдайды. 
Адамдар, арбалар, зеңбіректер орманның панасына еніп кетіп жатыр. 
Орманға дейін жиырма-отыз адым қалғанда, әдейі етпетімнен құладым. 
Жараланғандар, айдалада дәрменсіз, кӛмексіз жалғыз қалып қойғандар жоқ 
па екен деп, қайырылып қарадым. Қалып қойғандары болса, қалайда жаудың 
бетін бӛгей тұрып, алып шығу керек. Бірақ ондайлар кӛрінбеді. Екі жауынгер 
еңкейе жүгіріп біреуді кӛтеріп келеді. 
Жан-жағыма қарадым. Қатарыма келіп Бозжанов, тағы бес адам 
құлады. Оның бірі Ползунов. Ол ағаш түбірінің қалқасына жасырынды. Ӛңі 
сұрланып кетіпті. Елеңдеп мойнын созады, пайымшыл ашық кӛздері 
айналасын шолады. Қолында сайлап ұстаған ауыр граната. Сонау 
Панфиловпен сӛйлескен күнгі Ползуновтың есімде қалған сәл түрік ерінді 

214 
балаң жүзі қазір тым ӛзгеше боп кӛрінеді. Оның бет пішінінен тамаша 
зейінділік, батылдық білінеді. Мен оған: 
- Ползунов! Генералмен кездессем, ол сенің атыңды есітеді, дедім 
дауыстап. 
Ползунов езу тартқан да жоқ. Мен қасымдағыларға: 
- Ал, кәне, тартыңдар алға! Жүріңдер! - дедім. 
Бәріміз ұшыш тұрып, тағы да орманға қарай зымырадық. Арттағы бір 
танк сәулелі оқтарын үстімізден себеледі. Оқтың бірі денені түршіктіре 
аяғымның астынан тыз етіп ӛтті. 
Тап осы мезетте ормандағы біздің зеңбіректер де аузын бері қаратқан 
еді. Олар: тарс-тұрс үн қатты. Енді аса зәру деген қорға колсалуға кезек 
келген еді. Жүгірген бетімде артыма жалтқарадым. Танкілердің біреуі, табан 
темірі қирап бір орында шыр кӛбелек айналып қалыпты. Басқалары кілт 
тоқтапты. Тоқтамасына бола ма: темір сауыттың ішінде отырған тілсіз 
машина, мылқау кеуде емес, тірі адам: тірі адамды қорқыныш билейтіні 
мәлім. Құшақ жетпес, танкінің табан теміріне әл бермес әйдік қарағайлардың 
қалқасынан оқ атқан зеңбіректерге омыраулап бару оңай емес. Біз орманға 
еніп кеттік. Танкілер гүрілдесіп, артқа шегінді. 
8 
Осы әңгіменің ішінде залпымен оқ ату деген сӛз бірнеше рет қайталап 
айтылады. 
- Бұлай етуіңіздің мәнісі не? - деп сұрарсыз. Мұны әдейі баса кӛрсетіп 
отырмын. Шындықтан туған осы әңгімемізде айтылатын кейбір пікірлер ірі 
де кӛрнекті әріптермен жазылса екен деп едім. 
Әрине, мұндай әдіс тұрпайылау. Сондықтан ӛз тӛрелігін сыншылар 
айтсын, бар пікірді салмақтап, сӛз сарасын терсін, қайсысының жӛні қалай 
екенін ӛздері шешсін дегенді мақұл кӛріп едім. 
Бірақ бұл арадағы әңгіме әркім бастан кешірген, әркімге түсінікті 
махаббат жайында емес, ұрыс техникасы туралы, соғыс ӛнерінің, соғыс 
мамандығының мәселелері туралы болып отыр. Ендеше, бар пікірдің түйінін 
ӛзімізше шешейік. 
Осы заманғы ұрыста, қорғаныс кезінде, шабуыл үстінде де жауға, 
жаудың мінез-құлқына айрықша әсер ететін нәрсе оқ екенін біздей 
командирлер соғыс тәжірибесінен кӛріп білді. Оның бер жағында, кісіге ӛте-
мӛте айнымас әсер етерлік нәрсе тұтқиылдан атылатын, естен тандыратын, 
ақыл-ой жүйесінен адастыратын оқ. 
Мен ӛзімді Панфиловтың шәкіртімін деп есептеймін, осы абыройлы 
атаққа ие болсам деп талаптанам да. Ӛзіңізге мәлім, сол Панфилов: 
«Солдатты аман сақтаңдар! Сақтағанда сӛзбен емес, қимылмен, оқпен 
сақтаңдар!» деп сан рет ұғындырып еді. 
Шынында да, жаяу әскерді оқпен, маневрмен сақтау керек, оның 
жолын оқпен аршып, оқпен ӛткел салу керек! 

215 
Оқ дегенде, жалғыз артиллерияны айтып отырғаным жоқ. 
«Артиллерияға арқа сүйе, бірақ ӛзің де қарап қалма! Артиллерия сен үшін 
винтовқадан оқ атпайды, артиллерия сен үшін отандық, батальоныңды 
басқармайды», Бұл сӛздер де бір жолы әскерлік оқудың нәтижесін талдап 
тұрып Панфиловтың айтқан сӛздері еді. 
Шынында да, жаяу әскерде ӛз оғының күшімен ӛз маневрін 
қамтамасыз етерлік құралдар бар. Жаяу әскердің жойқын қаруы бар. Әсіресе, 
маневрлі соғыста шеберлікпен қолданса, ол қарудың аты - винтовка залпы. 
Қайыра айтайын, - залпылы оқтың ӛзгеше күш оның тұтқиылдан атылуында. 
Мұның негізгі шарты - оқ ататын кезеңді таба білумен бірге, тәртіп, қатаң 
тәртіп керек. 
Міне, тап осы пікірлерді бадырайтып ірі әріппен жазғың келеді: жаяу 
әскерді алға жылжытқанда, құрайқаймен, қызыл ӛнешпен емес, оқпен 
жылжыт, оқ болғанда жалаң артиллерия оғымен ғана емес, сол жаяу әскердің 
ӛз оғымен де ӛзіне жолаушы деп, жӛн айтқың келеді. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: