Астамбаева жупат канапьяновна

Сурет 7 – «Еңбекке баулу» сабағы

Жоғарыда келтірілгендей, «Еңбекке баулу» сабағы барысында орындалатын жұмыстың белгілі бір алгоритмге сүйеніп, жүзеге асырылатына арналған бірнеше мысалдар келтіруге болады.

• 
  біріншіден, сөздегі, сөз тіркесіндегі, мәтіндегі орфограмманы көре алу;
  
• 
  екіншіден, оның түрін анықтау: тексеруге бола ма, жоқ па; егер тексеруге болатын болса, ол қандай грамматикалық-орфографиялық тақырыпқа жатады; ережені еске түсіру;
  
• 
  үшіншіден, орфограмманың түріне, сәйкес ережесіне қарай мәселені шешу тәсілін анықтау;
  
• 
  төртіншіден, «қадамдарын», шешу баспалдақтары мен ретін анықтау, яғни мәселені шешу алгоритмін (көбінесе еске түсіру ретінде болады) құру;
  
• 
  бесіншіден, мәселені шешу, яғни баспалдақтың ешқайсысын жіберіп алмай, ешқандай қателік жібермей, алгоритм бойынша реттелген әрекеттер орындау; нәтижені алу – жазудың дұрыстығы жайлы қорытынды жасау;
  
• 
  алтыншыдан, мәселенің шешілуіне сәйкес сөзді жазу және өз жұмысын тексеру [144]. Осындай орыс тілі сабақтарында құрамына қарай сөзге талдау жасаудың алгоритмін келтіруге болады:
  

• 
  нәрсенің не нысанның қандай да бір өзіне тән ерекшеліктерін таба алу білігі;
  
• 
  таңбалардың логикалық құраушысын құрастыру білігі;
  
• 
  алгоритм түзу мен оның жалпыға белгігі алты қасиеті жайлы негізгі қағидаларын білу;
  
• 
  бастауышта қарастырылатын алгоритмнің үш түрін білу;
  
• 
  алгоритм түзе алу;
  
• 
  алгоритмнің дұрыс не бұрыс екендігін тексере алу, алгоритмді түрлі сызба, сөз, график, кесте, граф түрінде бере алу білігі;
  
• 
  алгоритмді әр түрлі түрде бейнелей алу білігі;
  
• 
  нақты алгоритмге сай қимыл, қызмет ете алу білігі;
  
• 
  оңтайлы әрі қолайлы алгоритм түзіп, оны іріктей алу білігі [146,б. 287].
  

• 
  белгілі бір алгоритмге сәйкес жаттығулар орындау;
  
• 
  алгоритмнің қалай орындалғанын түсіндіру, яғни дұрыс түсіндіру арқылы қатағ реттілікті сайқтау, жүзеге асыру;
  
• 
  түрлі алгоритмдің ұйғарымдар мен тапсырмалар құрастыру және оқыту үдерісінде сынақтан өткізу, тәжірибе жасау;
  
• 
  алгоритмді сөз, кесте, граф, график, блок-сызба түрінде модельдеу [146,б. 288].
  

• 
  неше мәшине бар екенін тап, санын айт.
  
• 
  неше аң бар екенін тап, санын айт.
  
• 
  кестеде неше баған болуы қажет екенін айт.
  
• 
  кестеде неше жол болуы мүмкін, тап.
  
• 
  заттар қайталана ма, соны тап.
  
• 
  олар қайталанбай ма, оны айт.
  
• 
  кестенің әр бағанына мәшинелерді қой.
  
• 
  кестенің әр жолына аңдарды қой.
  
• 
  әр жол мен бағанды сәйкестендір, жұп құр.
  
• 
  неше жұп шықты?
  
• 
  неше тәсіл шығардың? [134,б. 45].
  

Сурет 8 – Комбинаторикалық есепті кесте арқылы шешу

Болашақ мамандар бұл тапсырманы орындату үшін кетенің әр бағаны мен жолдарына заттары қойып шығады да, ондағы заттардың қандай ретте, қалай орналасқанын айтып береді. Енді олар кестедегі заттардың атауларының бас әріптерін алады да, жұптар құрады: ҚонжықҚ; ҚонжықС; ҚонжықК; КөжекҚ; КөжекК; КөжекС. Тапсырманы орындату барысында болашақ мамандар шатасып қалмау не жұп қалып қоймас үшін алдымен бір аңды мәшинелермен, содан соң екінші аңды мәшинелермен жұптап шығады [134,б. 45]. Қазіргі таңда қолданысқа жүрген 4-сыныпға арналған «Математика» оқулығының 69-бетінде (3-бөлім) берілген 2-жаттығуда «егер сандарды жазуда цифрлар қайталанбайтын болса, онда 1,2,3,4,5 цифрларынан қанша екі таңбалы сан құрастыруға болады?» деген тапсырма берілген [84,б. 64]. Жаттығуды орындау үшін алдымен студенттердің өздеріне қандай алгоритм құруға болатынын айтқызып, жоғарыдағыдай кестенің көмегімен не «таңдап алу» тәсілі арқылы комбинаторика элементтеріне берілген есептер мен тапсырмаларды бастауыш сынып оқушыларына үйрету үшін әдістемесін игеріп, тапсырманы орындату жолдарын анықтауға жағдац жасауға болады. Болашақ педагог тапсырма не жаттығудың мазмұнына қарай алгоритм түзу үшін тапсырманың не жайлы аытылып тұрғаны, оның берілгенінде не бар екенін өзі анықтап алуы тиіс. жоғарыда берілген тапсырмадағы аса мән беретін мәселе екітаңбалы сан құрастыру үшін цифрлар қайталанбауы тиіс екенін ескеру қажет. ББСМ-нің де бастауыша жұмыс жасап жүрген мұғалімдердің де жиі жіберетін кемшіліктері оларға нақты бір алгоритмнің болатынын айтпай, әр қадамын талдатпай, орындау барысын жүйесіз жасатады, қай сан мен қай саннан жұп құру арқылы екітаңбалы сан шығатынына көңіл бөлмейді. Сол үшін біз төмендегідей алгоритм түрін ұсынамыз:

• 
  неше таңбалы сан құрастыруымыз қажет.
  
• 
  ондығы 1 болатындай екі таңбалы сандар қатарын жаз;
  
• 
  ондығы 2 болатындай екі таңбалы сандар қатарын жаз;
  
• 
  ондығы 3 болатындай екі таңбалы сандар қатарын жаз;
  
• 
  ондығы 4 болатындай екі таңбалы сандар қатарын жаз;
  
• 
  ондығы 5 болатындай екі таңбалы сандар қатарын жаз;
  
• 
  неше екі таңбалы сан жаздың?
  
• 
  неге сонша сан шықты, түсіндір [134,б. 46].
  

• 
  алдымен сызбаны дәптеріңе сызып ал;
  
• 
  қандай тағам түрлерін алғың келеді, соны анықта;
  
• 
  сызбадағы әр нүктенің жанына таңдап алған тағамыңның бас әрпін жаз;
  
• 
  осындай неше сызық шыққанын анықта;
  
• 
  түскі ас мәзірін құрастырудың неше нұсқасын құрастыруға болатынын тап;
  
• 
  неше нұсқа шықты?
  
• 
  нұсқалардың санын жаз [146, б.289].
  

Сурет 9 – «Мүмкіндіктер тармағы» арқылы шешу

Жоғарыда жүргізілген алгоритмді есепті «мүмкіндіктер тармағы» деп аталатын тәсіл арқылы шығаруға үйрету алгоритмі деуге болады. Біз ілгеріде тек «мүмкіндіктер тармағы» арқылы ғана емес графтарды пайдаланып та, есеп шығару алгоритмін үйретуге болатынына тоқталамыз:

• 
  алдымен сызбаны дәптеріңе сызып ал;
  
• 
  қандай тағам түрлерін алғың келеді, соны анықта;
  
• 
  әр нүктенің жанына таңдап алған тағамыңның бас әріптерін жаз;
  
• 
  меңзердің көмегімен бір-бірімен байланыстырылып сызылған әріптерге қара;
  
• 
  неше жұп құрастыруға болатынын анықта;
  
• 
  құрылған жұптарға сәйкес әріптерді ретімен жаз;
  
• 
  түскі ас мәзірінің неше нұсқасы шықты?
  
• 
  нұсқалардың санын анықта.
  
• 
  жауабын жаз жіне түсіндір [146,б. 290].
  

Сурет 10 – Есептің графы

ББСМ-не комбинаторлық есептерге ғана байланысты емес, жоғарыда айтылған бастауыш сыныптарға қарастырылатын өзіміз ұсынып отырған материалдарды қарастыру алгоритмдерін оқытып үйретіп, мамандардың өздерінің де әдістемелік-математикалық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік болады. Студенттер бастауыш сыныптарға арналған «Математика» оқулығының беттерінде берілген математикалық жаттығулар жүйесін, атап айтсақ, мысалдар, меңдеулер мен есептерді орындатудың, талдатудың, қотырудың алгоритмін де біліп, оқушыларға орындату алгоритмін қолдана алуға машықтануы міндетті. Математиканы оқыту дәістемесінің практикалық сабақтарында біз алдымен жаттығудың түрлерін ажыраттырып, әр жаттығуды орындатудың да алгоритмін үйретуді жөн көрдік. Жаттығуды орындатудың алгоритмі мынандай:

• 
  жаттығуды (есепті, мысалды, теңдеуді) оқытыңыз;
  
• 
  оқу барысында жаттығудың түрін анықтап алыңыз;
  
• 
  жаттығудың мәтінін не не шартын қайтадан оқытыңыз;
  
• 
  алдымен нені табу қажет, соны анықтатыңыз;
  
• 
  мысал не теңдеу болса, алдымен нені орындау қажеттігін анықтатыңыз;
  
• 
  алгоритмді қолдана отырып, оқушылармен бірге жаттығуды талдаңыз;
  
• 
  жаттығуды қалай орындаатасыз, соны анықтаңыз;
  
• 
  барлық оқушылардың бірдей деңгейде жаттығуды орындағанына көз жеткізіңіз;
  
• 
  жаттығудың қалай орындалғанын қорытыңыз;
  
• 
  есепті шығарғанды нені тапқанын анықтатыңыз;
  
• 
  мысал не теңдеуді шешкенде, қандай амал орындағанын айтқызыңыз;
  
• 
  оқушылардың өздеріне рефлексия жасатыңыз;
  
• 
  кері байланыс жасатыңыз [146,б. 290].