Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

384 
Жасөспірімдер үшін «тəуелді мінез-құлық» термині ең орынды болуы мүмкін. Есірткі 
емес, басқа заттар қолданылған кездегі нашақорлық жағдайларын айту дұрыс емес. Сонымен 
қатар, алкоголизммен, морфизммен жəне т.б. үйлесімділікте бұл термин қалыптасқан 
тəуелділікті ұсынуы мүмкін. Дегенмен, тəуелділік мінез-құлық пен нашақорлықтың ауру 
ретіндегі арасындағы шекара өте бұлыңғыр екенін есте ұстаған жөн. 
Нашақорлық мінез-құлық, сондай-ақ ауру ретінде нашақорлықты түзету жəне емдеу өте 
қиын. Əдетте, олар əлеуметтік қолдау мен оңалтудың кешенді шараларымен қатар жүруі 
керек. Сондықтан профилактиканы жүргізіп, басқа сипаттағы жалпыұлттық профилактикалық 
шараларды өткізу тиімдірек. 
Жасөспірімдік шақта тəуелділік келесі себептерге байланысты болуы мүмкін: 

Əлеуметтік-педагогикалық 
немқұрайлылық, 
жасөспірімнің 
мінез-құлқының 
нашарлығынан, оның қажетті оң білімінің, дағдыларының болмауынан немесе дұрыс тəрбие 
бермегендіктен оның азғындығынан өзін дұрыс ұстамау, блйындағы жағымсыз мінез-құлық 
стереотиптерінің қалыптасуы. 

қолайсыз отбасылық қарым-қатынастардан, жанұядағы жағымсыз психологиялық 
микроклиматтан, жүйелі оқудағы сəтсіздіктерден, сынып ұжымындағы құрдастарымен 
қарым-қатынастардан, ата-аналардың, мұғалімдердің, сыныптастардың оған деген дұрыс емес 
(əділетсіз, дөрекі, қатыгез) қатынасынан туындаған терең психикалық жайсыздықтар. т.б. 

психикалық жəне физикалық саулық пен даму жағдайындағы ауытқулар, жасқа 
байланысты 
дағдарыстар, 
мінез 
акцентуациялары 
жəне 
физиологиялық 
жəне 
психоневрологиялық қасиеттердің басқа да себептері. 

Өзін-өзі көрсетуге, сыртқы жəне ішкі белсенділіктің орынды көрінуіне жағдайдың 
болмауы; пайдалы қызметтегі жұмыссыздық, оң жəне маңызды əлеуметтік жəне жеке өмірлік 
мақсаттар мен жоспарлардың болмауы. 

Елемеушілік, қоршаған ортаның теріс əсері жəне осы негізде дамитын əлеуметтік-
психологиялық дезадаптация, əлеуметтік жəне жеке құндылықтардың оңнан теріске ауысуы 
[2]. 
Бұл себептер тізбегінде жасөспірімдердің айналасындағылардың оларға деген 
немқұрайлы, немқұрайлы қатынасы фонында дамитын əлеуметтік-педагогикалық 
немқұрайлылық ерекше рөл атқарады. Нəтижесінде жалғыздық, тастандылық, олардың 
пайдасыздығы, сенімсіздік сезімі пайда болады. Қарсылық, жаттық, үлкендерге өшпенділік, 
бірауыздан, ортақ тағдыр, мүдде, бейімділік негізінде бірігуге, ынтымақтастыққа, өзін-өзі 
ұйымдастыруға ұмтылу. 
Позитивті əлеуметтік тəжірибенің жоқтығы, дамымаған жəне қалыптаспаған 
дүниетаным, құндылық бағдарлар жүйесі, этикалық нормалар мен эстетикалық талғам 
жасөспірімдердің өз қызметін қолданудың теріс, заңсыз салаларын таңдауына ықпал етеді, бұл 
олардың мінез-құлқына, мінез-құлқының қалыптасуына сөзсіз əсер етеді. тұлғалық, 
асоциалды келбет. Бұл процесте уақтылы, қажетті педагогикалық, психологиялық, əлеуметтік 
жəне медициналық көмектің болмауы маңызды рөл атқарады [3]. 
Тəуелді жасөспірімдермен жұмыс табысты болуы үшін ауытқулардың əртүрлі 
формаларын тудыратын факторларды да анықтап, ескеру қажет. Келесі факторларды 
қарастыруға болады: 
1. Қоғамда болып жатқан процестер: 
 əлеуметтік құндылықтардың иерархиясын өзгертуге бағытталған айқын позитивті 
мемлекеттік идеологияның болмауы; 
 заңдар мен құқық қорғау органдарының жұмысының жетілдірілмегендігі, 
қылмыстардың жазасыз қалуы; 
 жұмыссыздық (анық жəне жасырын); 
 балалы экономикалық дəрменсіз отбасыларға əлеуметтік кепілдіктер мен мемлекеттік 
қолдаудың болмауы; 
 өскелең ұрпақты əлеуметтендірудің дəстүрлі институттарының (балалар мен 
жасөспірімдер ұйымдары, отбасылар, мектептер) дағдарысы; 

385 
 психоактивті заттардың жарнамасы жəне қолжетімділігі. 
2. Отбасы жағдайы, оның атмосферасы: 
 толық емес отбасы; 
 отбасының материалдық жағдайы (кедейшілік те, байлық та); 
 ата-аналардың əлеуметтік жəне мəдени деңгейінің төмендігі; 
 отбасылық дəстүрлердің болмауы; 
 отбасындағы тəрбие стилі (балаға біркелкі талаптардың болмауы, ата-ананың 
қатыгездігі, балаларға немқұрайлы қарау, бала құқығы болмауы); 
 баланың өзін-өзі бағалауын жоққа шығару; 
 балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыру (жетіспеуі не артық болуы); 
 ата-аналардың жəне басқа да туыстарының алкогольді, есірткі немесе басқа да 
психоактивті заттарды асыра пайдалануы; 
 ата-аналардың есірткіні қолдануына рұқсат етушілік қатынасы. 
3. Мектеп өміріндегі ұйымнан келетін қауіп факторлары: 
- 
білім 
беру 
жəне 
тəрбиелеу 
процестерін 
басқаруды 
ұйымдастырудың 
жетілдірілмегендігі (мектептің материалдық қамтамасыз етілуінің нашарлығы, мектеп пен 
оқушылар отбасының жүйелі байланысының жəне бала тəрбиесіне қатыспайтын ата-
аналардың ықпалының жоқтығы, тəрбиенің қанағаттанарлықсыз ұйымдастырылуы); 
мектептен тыс жұмыстар, мектепте балалар ұйымының жоқтығы. 
- кейбір мұғалімдердің бала, даму психологиясын білмеуінен көрінетін кəсіби сəтсіздік. 
Бұл қауіп факторлары сыртқы, объективті [4]. 
Дегенмен, бұл əсерлерден басқа, жасөспірімге ішкі қауіп факторлары əсер етеді. Оларға 
мыналар жатады: өзінің елеусіздігін сезіну, пайдасыздығы, өзін-өзі төмен бағалау, өзіне 
сенімсіздік, өзін-өзі бақылау жəне өзін-өзі реттеудің жеткіліксіздігі, əлеуметтік нормалар мен 
құндылықтарды білмеу немесе қабылдамау, əртүрлі жағдайларда сыни тұрғыдан ойлау жəне 
адекватты шешім қабылдау қабілетсіздігі, өз сезімдерін білдіре алмау жəне басқа адамдардың 
мінез-құлқына жəне мінез-құлқына дұрыс жауап беру. 
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, тəуелділік мінез-құлқының себептері мен 
факторлары сыртқы сипатта болуы мүмкін деген қорытынды жасауға болады (əлеуметтік-
педагогикалық немқұрайлылық, отбасындағы келеңсіздіктерден туындаған терең психикалық 
жайсыздық, психикалық жəне физикалық денсаулық жағдайындағы ауытқулар жəне). дамыту, 
өзін-өзі көрсетуге жағдайдың жоқтығы, немқұрайлылық, қоршаған ортаның теріс əсері) жəне 
ішкі (өзінің пайдасыздығын сезіну, өзін-өзі төмен бағалау, өзін-өзі бақылаудың 
жеткіліксіздігі, əлеуметтік нормалар мен құндылықтарды білмеу жəне қабылдамау, сыни 
тұрғыдан ойлай алмау. жəне адекватты шешім қабылдау, өз сезімін білдіре алмау, өзінің жəне 
басқалардың мінез-құлқына дұрыс жауап беру). Тəуелді мінез-құлыққа мотивация көбінесе 
құрдастарымен бірге жүруге, басқалар сияқты болуға ұмтылу, неғұрлым жетілген болып 
көрінуге тырысу, белгісіз сезімдер мен тəжірибелерді сезіну жəне т.б. болып табылады. 
Əдебиет 
1. Шабалина В.В. Психология зависимого поведения: СПб, 2011. 
2. Юсупов В.В., Корзунин В.А. Психологическая диагностика зависимого поведения. – СПб.: - Речь, 2007. 
3. Уайнхолд Б., Уайнхолд Дж. Освобождение от созависимости / Перевод с английского А.Г. Чеславской 
— М.: Независимая фирма “Класс”, 2002. 
4. Интернет источник https://infourok.ru/addiktivnoe_povedenie_v_podrostkovom _vozraste.

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: