Аудармашы кәсіби қызметінің негіздері

“Ағым” ұғымы

Қабілеті мен мүмкіндігі “ағым жағдайы” пайда болу үшін адам міндетті түрде білуі керек, оның алдында белгілі мүмкіндіктер ашылады және оны пайдалану керек. Басқаша сөзбен, осы жағдайға жету үшін ситуация потенциялы мен адам дағдысының арасында баланс болуы керек.

“Потенциал” – дегеніміз адамға тиісті қимылдың кезкелген мүмкіндігі жатады: теңіз алабы, сөз үйлесіміне себеп, істі бекіту не біреудің достығын жеңіп алу – міне классикалық ситуациялар, олар көп адамды “ағым жағдайына” түсіреді. Бірақ кезкелген басқа мүмкіндік тиісті дағдылармен бірігіп аутотеликалық қызмет туғызуы мүмкін. Тек қана осы ерекшелік “ағым жағдайын” эволюцияның динамикалық күшін жасайды. Өйткені кезкелген қызмет оны қамтамасыз етеді, бірақ қандай болса да оны ұзақ қолдай алмайды, егер үрдіс пен дағды күрделенбесе.

Мысалы, теннисші – ойыннан рахат табады, ол осы рахатты мүмкін болса жиі сезгісі келеді. Ол неғұрлым көп ойын ойнаса, соғұрлым ойыны жақсы өтеді. егер ол өзі деңгейлес теннисшілермен ойнауды жалғастырса, оның іші пысады. Осылай әрқашанда болады, потенциал ситуациясы шеберлігінен асып түседі. Тағы да “ағым жағдайын” сезіну үшін күткен рахатты сезінуге, ол әлде қайда мықты бәсекелес табу керек. “Ағым жағдайында” қалу үшін өз қызметін күрделендіру керек, оны жаңа дағдылар мен жаңа мақсаттар дамуы есебінен жасайды. Бұл тек теннис ойнағанда ғана қолданылмайды, оны бизнес сабағына, пианинода ойнағанда, отбасы өмірінде тағысын тағы.

Гераклит сөзі: бір түскен өзенге екінші рет түспейді. Әсересе “ағым жағдайына” қолданылады. Ішкі рахаттану динамизмі адамды өзін-өзі жетілдіруге ұмтылдырады. Спираль тәрізді күрделену адамдарды тіпті табынды рахаттанып бағатын бақташы, баласының ойынына риза болған ана не өзінің жасаған суретіне рахаттанған суретші – “ағымды” тұрақты бір жаңалықты ашу деп сипаттайды. “Ағым” адамдарды өзінің өсуіне итереді, әр уақытта жаңа мақсатқа ұмтылуға бағыттайды, өз қабілетін жетілдіреді.

Аударма қызметі – аса қиын, жауапты қызмет. Ол аудармашыдан ең алдымен шынайы болуды, ғылыми ұстанымдарға бойсынуды талап етеді:

1) аудармашы болған адам ең алдымен аударатын өзге тілді жетік білуі қажет. Сонымен қатар өзінің ана тілін толық білуі, лексикалық қорының бай, бейнелеу қуаты күшті болуы керек. Түпнұсқаны толық түсіну оны дәл бейнелеу аударманың сапасына кепілдік етудегі негізгі шарт болып табылады. Аударатын өзге тілді толық білмеген жағдайда бұл мақсатқа жетуі мүмкін емес. Ал егер өз ана тіліңді жақсы білмесең, түпнұсқаның мазмұнын дәл бейнелеп, түсінікті, жатық етіп жеткізе алу да қиын. Бұл 2 шарттың қайсысы кем болса да аударма сапасы ақсап қалады;

2) аудармашы әр ғылымнан хабары бар, бұрынғыны да бүгінгіні де жақсы білетін, мол білімді адам болуы керек. Тар өрісті, таяз адамдар екінің бірінде қателікке бой алдырып, ұятқа қалып жатады;

3) аудармашы үшін өзге тілді жақсы меңгеру өзінің ана тілін толық білудің алғышарты екені шындық. Бірақ оның сыртында аудармашы болған адам екі тілдің бейнелеу жағындағы ерекшеліктерін де жан-жақты игеруден тыс, аударма теориясы мен оның шеберлік тәсілдеріне де атүсті қарауына әсте болмайды;

4) аудармашы идеялық және саяси жағынан саналы, теориялық білім жағынан сауатты болу керек. Аударма жұмысы қашанда тарихтағы және қазіргі кездегі алуан түрлі саясатпен қатысты болмай қоймайды. Әсіресе саяси теориялық шығармаларды аударғанда аудармашының бұл жақтағы білімі таяз болса, қателік көп кездеседі. Сондықтан аудармашы әрбір тарихи дәуірдің саяси жағдайына қанық болуы шарт. Сол дәуірдегі қоғамдық тәртіпті, саясат пен экономиканы, алуан түрлі ағымдар мен діндерді толық түсінуі, соларға қатысты атау терминдерді айқын білуі қажет. Өйтпегенде екінің біріне душар болады.

Таңертен сіз жұмысқа кешікеннде, тістеріңізді тазалайсыз, аяк киім бауын байлайсыз, пальто киесіз, әмиен мен кілттерді аласыз, үйден асыға шығасыз, машинаны ат алдырасыз, көшеге шығасыз осының бәрін екі минутта істейсіз, онда ештеңені ұмытпайсыз, бауларды шатастырмайсыз, кілтпен бірге қасық пен шанышқыны алмайсыз, үйткені бұл жұмыстарды сонша рет жасағандықтан сіздің денеңіз өзі не істеу керегін біледі.

Денелік еске сақтау мен аударма арасында маңызды қатар бар. Тәжірибелі аудармашылар тез аударады, олардың аударғаны өте көп болғандықтан, жұмысында ми емес саусақтары қатысатындай көрінеді. Түпнұсқа тілінде таныс құрылымын анықтаған соң оның саусақтары клавиатура үстімен ұшып қозғалып лексикалық элементтермен толықтырылған, логикалық талдаусыз не саналы ойлаусыз аударма тілінде қалыпты құрылымдық эквивалентке айналдырады, автоматты түрде болғандай.

Таң қалған бақылаушылар, синхронды аудармашылар тіпті ойланбайтындай, кім бұлай ойланатына да кұмәнданады. Жоқ, бұл мүмкін емес, аудармашыға сөздер мидың санадан тыс не түсініксіз бөлігінен өздері келетін тәрізді, бұл қабілет қарапайым адамдарда болмауы мүмкін. Тіпті үйреншікті, ойлы аударма тісті тазалау мен бауды байлаудан өзгеше болады. Кезкелген жағдайда аударма ақыл-ой іс-әрекет, тіпті талдауды пайдаланбай, сапалы деңгейде орындалса да. Аударма – өте күрделі көп деңгейлі семантикалық өрістердің, семантикалық құрылымдардың, мәдени өзгешеліктердің, оқырмандар мен тыңдаушылардың әрекеттерінің психологиялық және әлеуметтік аспектеріне тез талдауын талап ететін процесс.

Тілмен жұмыс кезіндегідей, аудармада шығармашылық пен жаңашылдық үнемі болады.

Формалды мәтіндер аудармашылары ауа райын болжауында жаңа ситуациялар кездесіп, күтпеген қиындықтарды шешуге мәжбүр болады. Көптеген аудармалар өлшеусіз күрделі болады. Уилльям Г. Кальвин “Ми қалай жұмыс істейді” деген кітабында жазған: Интеллект – не істеуін білмеген кезде қолданатын нәрсе. Көп нұсқалы таңдау кезінде сіз өмірдің оңай сұрақтарына дұрыс жауаптар тапсаңыз, онда сіз тапқырсыз. Бірақ интеллект шығармашылық аспект қатысатын, қолма-қол жаңаны табатын, әлде қайда үлкен нәрсе.

Бұнда жаңашылдық элементтерін пайдалы тауып, соны ұстап, дұрыс жауап мүлде болмағанда сара жол табысқа жеткізбегенде кіретін элементтер жатады. Ой-өріс импровизацияланады. Бұл көбіне джазды импровизация жан-жақты тексерілген шығармадай емес, ондайға Бах не Моцарт концерті жатады. Интеллект ой мен іс-әрекет кеңістігінде жан-жақты тексеруімен және импровизациямен байланысты. Біз аудармада қолданылатын интеллект туралы айтамыз. Оны тез, сенімді, өте қанағаттанушылықпен қолдануға үйренуіміз керек. Ол үшін аналитикалық қабілетін жетілдіріп, бір мезгілде оларды сублимирлеу, мәтін мен контексті тез және жақсы талдауға үйрену, адамдар, олардың көңіл-күйін жақсы, нақтырақ талдау, үйткені талдау қандай болса, солай жасалады. Біз үйрету кезінің күрделі процестерін зерттеуге тырысамыз, осы кезде жаңа келгендер тәжірибелі маманға айналды . Ол үшін аудару процесінің теориялық моделін қарастыру керек, сонымен бірге адамдар, тіл, әлеуметтік байланыстар, мәдени өзгешеліктерді де қозғайтын процесс.

Аудармашының жады

Аудару мәдени, әлеуметтік, мәтіндік жағдайларда үнемі өзгеріп отыратын, проблемаларға шығармашылық шешімдер қабылдайтын интеллектуалды іс-әрекет. Кейде интеллектуалды іс-әрекет ақыл-ойдың қабылдауынан тыс, түйсіксіз деңгейде келіп айқындалады.

Түйсіксіз ой-өріс – ол бізге ынталы, сенімді, тез аударуға мүмкіндік туғызады, яғни жинақталған тәжірибе, жадтың салдарынан пайда болған өнім, оны қайтадан алып және әр түрлі қолдануға мүмкіндік туғызады.

Аудармашылар жинақталған тәжірибені еске сақтап, керек кезінде оны күрделі аударма мәселелерін шешуге алу керек, бірақ ақпаратты жаттау арқылы іске аспау керек. Жад оқыту кезінде басқаша жұмыс істейді. Аудармашылар сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін, стиль мен тонды, лингвистикалық және мәдени әдістерді меңгеруді аудару кезінде, оқу кезінде, интернеттен іздегенде, сөйлескенде және жай отырып өткенді ойлау кезінде де іске асырады.

Шет елде адамдармен сөйлескенде олар тілді үйренеді, ондаған сөздер мен адамдарды меңгеріп, еркін және шығармашылық адамдарға үйреніп, айналадағылар түсінетіндей сөйлеу арқылы еске сақтауды іске асырайды.

Баяндамашының сөздерін, жіберілген мәтінді аудару арқылы трансформациялық моделін меңгереді, бұл модельдер еске оңай сақталады, керек кезінде жеңіл және жай шығаруға болады. Олар белгілі сөздер мен орамдар клавиатурада саусақтар жылдам қозғалып, аударма экранда өз-өзінен пайда болатындай, немесе сөздің ағымын аудару тілінде ауыздан ерекше күш әсерінен шығатындай болады, ал бұл өзінің қабілеті екенін сезбейді.

Мамандар жадты осы екі түрге бөледі.

Декларативтік – ол сіз таңертеңгі аста не жедіңіз не жұбайыңыз не сатып алуды тапсырғанын, яғни нақты оқиғаларды сақтайды және процедурлық жад поштаны қабылдауды, машинамен жұмысқа бару, яғни ойланбайтын әдеттерді іске асыруға көмектеседі.

Аудармашыларға жадтың екі түрі де қажет. Декларативтік жад бір кезде сөздіктен қараған сөздің мағынасын еске түсіруге көмек етеді, процедурлық оны аудару кезінде дұрыс пайдалануға көмектеседі.

Процедурлық жад аудармашыға түйсіксіз өңдеу үшін, ал декларативтік түйсікті үшін қажет.

Процедурлық жад аударуды тез жүргізуге, ал декларативтік пайда болған қиындықтардан болмайтын және ақылға қонғысыз аударуды жасағанда қолданады.

Ғалымдар жадтың екі түрін ажыратады. Гиппокамп арқылы жүйке жүйесін фактілерді тіркеу қолданып, ал мишық миндалина арқылы сол фактілерге біздің қатысымызды жазады.

Гоулмен жазғандай, мишық миндалина эмоционалды жад ояту оқытуға ықпал етеді. Бізге ұнайтын, қобалжытатындарды еске түсіру оңай және есте көп сақталады, ал немқұрайдылар бұлай сақталмайды. Нағыз, айқын еске түсіру эмоционалды болады. Бірінші сүйіскен, үйлену тойы, баланың тууы, әр түрлі қуанышты не қайғылы жағдайлар, адам өмірін өзгерген кезеңдер. Аударудан қанағат алуды, білу, жаңашылдықты қабылдауға дайын болуды аудармашы қалыптастырады.

Контекст, релеванттылық, бірнеше рет кодтау

Еске сақтауды зерттеу, ақпаратты қандай жағдайда алғаныңызға, қаншама өмірмен байланыстылығы есте сақтаудың деңгейіне әсер етеді.

Еске сақтау кезіндегі маңызды роль атқаратын ассоциациялардың қалыптасуына қоршаған ортаның құбылыстары мен объектілері маңызды, оларсыз, біз оқшауланған фактілерді ғана білеміз, контекст айналасында бір тұтастың бөлшегі болып табылады.

Жазып не әріптесімен сөйлескенде адамның контекстіне сөздер мен орамдарды енгізу автономды жаттаудан гөрі еске сақтауды жеңілдетеді.

Ақпаратты меңгеру тұрмыстық және мәдени жағдайда ассоциативті тізбекті құруға көмектеседі, сол ақпаратты қайтадан жасауды жеңілдетеді. Кейде, бір нәрсені сатып алуға бара жатып, жолда қандай зат екенін ұмытып қаласың, оны еске түсіру үшін қай жерде керек болса сол жерге қайта барасың. Зат қай жерде ұзақ уақытқа есте сақталса, сол еске сақтауды сілкіп, затты еске түсіреді.

Студенттер емтихан тапсырғанда оқыту процесі қай аудиторияда өтсе, сол аудиторияда студенттер жақсы көрсеткішке ие болады.

Бұл феномен жағдаятты оқыту, яғни белгілі ақыл-ой не физикалық жағдайда еске сақталса, онда ол сол жағдайда тез еске түседі.

Сыртқы жағдайларға қатыссыз, ауызша аудармашылар барлық жерде жұмыс істейді, сондықтан олар өздерін жұмыс жағдайларына бейімделуді қалыптастыру керек.

Жазып аударатын көп жағдайда орынға тәуелді. Олар офисте не үйде жұмыс орнын ұйымдастырады. Нәтижесін телефон, сөздіктер алуға жақын болғанын ғана емес, оны үй жағдайындай, жинақылығын да ескереді. Олар бұны әрбір жұмыс циклінің алдында орындайды, яғни керекті жан рахатын құрады, белгілі ритуалдарды қағаздар қабатын бірдейлеп, құжаттарды папкаларға салып, сөздіктердің беттерін ашып, қарындаштарды ұштайды, бұлар аудармашыны жұмысқа дайындайды.

Неғұрлым қызығушылық болса, соғұрлым оңай еске сақталады. Сіздің өмірге байланысы жоқ нәрсе бір құлақтан кіріп екіншісінен шығады.

Жасанды жағдайда аудиторияда аударғаннан, ақшаға аударғанға әлде қайда оңай үйренеді.

Сондықтан емтиханға сөздер жаттаудан гөрі, белгілі мақсатқа арналған, досына ақпарат хабарлау не аударманы аяқтау есте оңай сақталады.

Неғұрлым көп сезім еске сақтауға жұмсалса, соғұрлым оңай еске түседі. Әр сөз, факт, жоба не басқа объект кодтау үшін қабылдаудың бірнеше каналдары қолданылады: есту, көру, сезу, иісін сезу, бұлар еске сақтауды комплекті қолдау тізбектерін қамтамасыз етеді және әлде қайда тиімді болады, бір каналды қолданса, бұлай болмайды.

Аудару – интеллектуалды іс-әрекет. Бұл жағдайда қандай интеллект қолданылады?

80-жылдары Хауард Гарднер интеллекттің бірнеше формасын зертеді. Оның айтуы бойынша, IQ-тестпен өлшенетін лингвистикалық және логика–математикалық интеллекттерден басқа, ең аз дегенде интеллекттің төрт түрі бар, мүмкін одан көп болуы.

Техникалық аудармашыларға кеңістіктік және логика-математикалық интеллекттердің жоғары деңгейлі болуы керек. Фильмді дубляждау және ауызша аудармашыларға дене - қозғалыс және жеке тұлға интеллекттерінің жоғары деңгейі қажет. Өлең лирикасын аудару үшін музыкалық интеллект қажет.

Соңғы кездегі педагогикадағы жаңалықтар арқылы әр түрлі көптеген қабілетті адамдар оқитындарын ашты.

Жақсы аудармашы әр уақытта қалыптасу кезеңінде болады, яғни аударуды жақсартуға үйренеді, шет тілді үйренеді, оның мәдениетін, аударматануды оқиды. Бұрын істеп жүрген және жаңа ғана аудармашылықпен айналысушы осыны әр уақытта білуі керек.

Бұл білімнің практикалық қолданылуы әр түрлі болуы мүмкін, өзіңіздің мықты жақтарыңызды анықтап, жұмыс ортасын қайта құрып, білімді максималды пайдалануға көмектеседі.

Аударманың тиімді іс-әрекеті мен белгілі жартылай түсінген іс - әрекеттердің арасындағы дәлелді байланысты аңғару қиын, мысалы радио арқылы дәл келетін музыканы таңдауды жатқызуға болады.

Бізге кәдімгі жағдайда өзімізге тәжірибе жүргізуге энтузиазм де, уақыт та жетпейді.

Кейде ерекше қабылдаумен танысқан диапазонды кеңітуге көмектеседі мысалы, сіз жаңа жағдайда тәуекелге, байқап көруге және қателіктер әдістерінен әрекет етуге бейімсіз, кәсіби тұрғыдан қарағанда ойланған, аналитикалық әдістерді еске алып, жаңаға осылай жауап беруге болатынын түсінесіз. Сіз қабылдаудың кинестетикалық каналға бейім екеніңізді білген соң, сіз қабылдаудың визуалды және аудиалды ақпарат алуды жетілдіресіз.

Оқу кезінде сіз қоршаған ортадан қаншалыкты тәуелді боласыз?

Жұмыс, яғни аудару үрдісі кезінде, аудармашыға немесе аудармашының өз-өзіне қажетті орта түзу. Теоретиктер орта құрылымдылығының болуын қалайды, ал окушылар-тәжірибешілер, керісінше, орта құрылымдылығын қажет етпейді.