Ауыл шаруашылық ғылымдары Агрономия ауыл шаруашылық Ғылымдары

Қазақ халқы қай заманда да сөйлеу өнерін жоғары бағалаған. Бұл жол арымай-талмай шешендік сырын зерттеуді, көл-көсір жаттығуды, мол білімді, ой өрісі мен қиял кеңістігін қажет ететіндігін анық білген. «Өнер алды-қызыл тіл», – дейді қазақ мақалы. Абай: «Тіл өнері-дертпен тең», – деген. Қысқасы, халқымыз шын мәніндегі шешендікті асыл өнерге балап, осы жолда қайталанбас мұра қалдырған.

Ал осы өнерді тарамдап таразылау іліміне қатысты «риторика» / біз бұны «шешендіктану» терминімен сәйкестендіреміз – А. Қ. / сөзінің сан ғасырлар бойы қалыптасқан шын мәніндегі мағынасы жуық аралықта ғана қайтарылды. Тек соңғы онжылдықтар көлемінде ғана біз оны шешендік теориясы мағынасында қабылдай бастадық.

Соңғы жылдары қазақ елінде де әлдеқашан ұмыт болған ғылым, өнер саласына дұрыс көзқарас қалыптасуда. Бұл заңды да, себебі тілдік қатынастың барлық түрлерін игерген жоғары мәдениетті адамдарға қоғам қажетсінуі айқын аңғарылуда. Нәтижеде қайта оралған тиімді қарым-қатынастың жағдайы мен түрлері туралы шешендіктану ғылымы қоғамдағы сөйлеу мәдениеті деңгейін көтеру мен мықты «шешен тұлғаларды» тәрбиелеу мәселесін шешу жолдарын ұсынуы тиіс.

Сондай-ақ, шешендіктану – шаршы топ алдында сөз сөйлеудің заңдылықтары туралы ғылым. Солай десек те, біз көбіне-көп бұл атауды «шешендік өнер» сөзімен алмастыра қолданамыз. Мәселен, антикалық дәуірде шешендіктануды «барлық өнер атаулының падишасы» атаған. Қазіргі кезеңде ол ғылым ретінде қарастырылады. Оны кейде «сендіру коммуникациясының теориясы» ретінде анықтайды. Бұл арадағы басты мәселе – адамның ойланысы логикалық және бейнелі екі формада көрініс беретіндігінде, оларға танымның қос түрі /ғылым және өнер/ сәйкес келетіндігінде, олардың бір-бірін өзара толықтырып отыратындығында. Демек, шешендік сөз – жанды сөз әрекеті арқылы көрініс беретін эмоциональды-интеллектуальды шығармашылықтың бірегей түрі. Ол бір мезгілде адамның санасына да, сезіміне де әсер етеді. Шаршы топ алдында сөйлеу шеберлігі адамға тән ойланыстың қос формасын шебер қолдана білуден тұрады. Нәтижеде соңғы кезектегі зерттеушілер шешендіктануды ойланып шебер сөйлеу іс-әрекетінің технологиясы ретінде де қарастыра бастады.

Қысқасы, шешендіктану ғылымының сан алуан қырларына қатысты осы және өзге де мәселелер хақында, сондай-ақ, көпшілік әріптестеріміздің сұрауы бойынша шешендіктану қағидаларын практикалық ісімізде пайдалану жолдары турасында тарата айту мақсатында журнал бетінде «Жоғары білім беру жүйесіндегі риторика» айдарын ашып отырмыз.

ӘОЖ: 808 (574)

Алғашқы кезекте бізді нақты педагогикалық іс-әрекет барысында шешендік өнер элементтерін практикалық тұрғыда қолдану мәселесі ойлантады. Сол себептен де, осы мақалада тұтас шешендіктану ілімі туралы емес, жоғары оқу орны оқытушысының лекторлық шешендік шеберлігінің бірер негізгі аспектілері жөнінде таразыламақпыз. Демек, бүгінгі таңда жоғары оқу орны оқытушысының шешендік өнерді лекцияға даярлану және оны жүзеге асырудың күллі білігі мен дағдыларын бірлікте қамтитын жоғары деңгейдегі кәсіби қалыпта меңгеруі ауадай қажет. Бұл жағдай оқу аудиториясына әрбір сөйленген сөз мазмұнын мейлінше толық әрі терең меңгеруге көмектесері даусыз [2].

Заңдылық атаулы белгілі бір жүйелі өзгерістерге негізделген ішкі мәнділікпен тығыз байланыстарға ие құбылыс. Ал белгілі бір заңдылықтарды білу негізінде шешендік іс-әрекетті жетілдіруге әрі тиімділігін арттыруға әбден болады. Қажетті байланыстарды анықтай отырып, тиісті заңдылықтарды сөзбен жүйелеу – құбылыс мәнін терең танып білу де. Әрбір заңдылық танып-білу деңгейі небір ғасырларға ұласар құбылыс мәнінің белгілі бір қырын бейнелейді. Бұл таным үрдісі міндетті түрде адамға тән дерек көздерінен заңдылық қағидаларын жүйелеуге ауысуға сәйкес келіп отырады. Біздің алғы мақсатымызға қатысты шешендік өнердің мейлінше берік тұжырымдалған негізгі үш заңдылығын жүйелеп, оған сипаттама берелік.

Алғашқысы – белгілі бір қоғамдық саяси ұғым тұрғысында әсер етудің топтық жағдайын ескеру заңдылығы. Шешендік өнердің бірінші заңдылығын сақтау үшін, әрбір жас маманның, шаршы топ алдында сөйлеушінің, кез-келген жоғары оқу орны лекторының төмендегідей кеңестерді басшылыққа алуы аса пайдалы:

1. Сөйленер сөзге даярлықты тақырыпқа сәйкесті жетекші құжаттар мен нұсқауларды талқылаудан бастау. Тақырыпты таразылай келе, объективті тұрғыда негізгі ойды нысанаға алу. Біздіңше, тек қана теориялық жағынан даярлығы мықты, саяси тұрғыда сауатты оқытушы ғана сөйленер сөздің нысанына терең бойлай алмақ.

2. Күні бұрын шешендіктің және саяси пікірсайыстың амалдарын оқып үйрену.

Екінші заңдылық – сөз сөйлеудің әзірлігі мен дыбысталуының бірлігі туралы. Шешендік іс-әрекеттің бұл заңдылығы ойлау мен сөйлеу үрдістерінің ажырағысыз бір тұтастығынан туындамақ. Сөйленер сөз ең әуелі даярлануы, ақылға салынуы тиіс. Бұл үрдіс ұзаққа созылуы да мүмкін. Сондай-ақ тыңдаушылардың көз алдында экспромт түрінде жүзеге асырылуы да мүмкін. Сөзсіз мұның бәрі шешеннің эрудициясына, тәжірибесіне бірден-бір байланысты. Дегенмен де қай жағдайда да сөздің дыбысталу кезеңі сөйлеуге әзірлік үрдісін қамтиды. Бұл орайдағы заңдылық егер сөзді бір шешен әзірлеп, оны өзге біреу оқыған жағдайда ғана бұзылмақ. Ешқашан да өзге біреуге өз ақылыңды, қабілетіңді, жанды дауысыңның тембрі мен интонациясын аудара салу мүмкін емес. Тек өзге біреуге мәтінді, сөздер, фразалар ретін жазып беруге болар. Бұл арадағы ескерер тұстың бірі - адам атаулы өзге біреу үшін сөйлер сөзді қаншама жақсы етіп әзірлеуге тырысса да, ол оны өз ақылымен түйіндері даусыз. Ал ол өзгенің ақыл-ой санасына дөп келмеуі әбден анық. Бұған дәлелдің бірі – тарихта өзгенің қолымен жазылған сөзді айту арқылы атағы асқақтаған шешен атаулының жоқтығы. Мәтін - егер де оны өзге біреу әзірлесе, ол тек сөздің жансыз сұлбасы ғана. Ендеше бұнымен сөз сөйлеуші шешеннің көл-көсір әсер туғызуы әсте мүмкін емес. Тыңдаушылар жазушы (логограф) ойы мен мінбедегі сөз сөйлеушінің дисгармониясын бірден аңғарады.

Шешендік іс-әрекеттің екінші заңдылығының табиғи арнасы ежелгі дәуірден бастау алады. Заңдылықтың табиғатын таразылап ұсынар кейбір тұжырымды пайымдауларға кезек берсек, төмендегіше түйіндерді әркез ескеру артық емес. Мәселен, ежелгі софистер пікіріне жүгіне айтар болсақ, даналыққа ұмтылушы талантты оқытушы-лектор үш түрлі қасиетке ие болуы тиіс: 1) ойлана білу; 2) өз пікірін үйлесімді айта білу; 3) өз міндетін жақсы орындай білу [3].

Атақты Аристотельше, мінбеде тұрып шаршы топ алдында сөйлеуші төмендегілерді айыра ажыратып, баса ескеруі тиіс: 1) ой анықтығы; 2) сөз (сөйлеу) анықтығы; 3) қоғамдық қызығушылықты бағдарлау анықтығы [3].

Шешендіктану дегеніміз – сөздерді кең тұрғыда жан-жақты сарапқа салу да. Бұл орайда, Цицеронға сүйенсек, әрбір шешен: 1) ойлап таба білуі тиіс; 2) орналастыра білуі тиіс. Осы орайдағы түйіндерді таразылай келіп, М. В. Ломоносов шаршы топ алдында сөз сөйлеуші шешен: 1) идеяны ойлап табу тиістілігін; 2) оларды орналастыруы, сөзбен бейнелеуі қажеттілігін; 3) сөздің дыбысталуы туралы ойлануы керектігін айтады. Ал, М. М. Сперанский кімде-кім адамдармен істес болғысы келсе, «жақсы ойлана білуі өз алдына, одан да жоғары ғажап сөйлей білуі тиістігін» жазады [3]. Қысқасы, жоғарғы өрілген ойлардан кімде-кім анық ойлана алса, сол қанық баяндамақ деген түйін туындамақ. Демек, дүлдүл шешендердің тұжырымды түйіндерінен ой →сөз → іс тізбегінің ажырағысыз бірлігі анық байқалады. Осы тізбек шешендік іс-әрекеттің екінші заңдылығының басты өзегі де. Қазіргі таңда шешендік іс-әрекеттің бар теориясы негізінде жатқан тізбектің алғашқы сатысы туралы мүлдем айтылмайды. Шаршы топ алды сөз сөйлеуде шешенге ойлану міндетті емес сияқты, көбіне-көп «сөз бен істің бірлігі» туралы айтылады. Құр сөйлеуді әркім де біледі. Ал, тың да батыл ойларымен екінің бірі қуанта бермейді. Бұған қоса өз ой-пікірін аудиторияға анық жеткізе білуге қабілеттілер тіпті де аз.

Сонымен сөз сөйлеу мен оған даярланудың бірлігі заңдылығы оқытушыны неге міндеттейді? Біріншіден, барлық лекцияларды да жеке өзіңіз талдап әзірлеу. Оқу материалын өз ақылыңызбен «пісіріп-түсіру». Мәтінді өз баяндау стиліңізбен жазу. Ауызша сөйлеу стиліне мүлдем лайықсыз жазылған оқулық не оқу құралдары бойынша сөйлемей, өзіндік тілдік құралдарыңыз арқылы жазу. Мәселен, академиялық шешендік сөз шеберлері Г. Н. Грановский, В. О. Ключевский, М. Әуезов, Қ. И. Сәтбаев, Қ. Жұмалиевтер жаңа тақырыптағы лекцияларға даярлық сәтінде ұзақ ойланып, тіпті одан да көбірек уақыт ой қорытқан. Әрбір лекция оқылғаннан кейін, оның мәтіні тыңдаушыларға негізгі ой толық та анық жеткенге дейін електен өткізіле, екшеле, сараптала түседі. Нәтижеде лекция академиялық шешендіктің жоғары шеберлік шыңына көтеріледі.

Екіншіден, сөйленер сөзді жазып шықпай, жақсы айта алмайсың. Бұл ретте Марк Тулий Цицерон қаламды тілдің ең үздік көмекшісі таныған. Тек қана жадыға, сызбаларға сенуге болмайды. Жазу жұмысының нәтижесінде фразалар сығымдала, ұштала түседі. Ойды логикалық тұрғыда дамыта түсу қабілеті қалыптасады. Мәтін парақтарындағы жазбалар астарынан тілге тиек болып отырған нысанның бейнесі көрінеді. Егер де санада «ішкі көріністерді сезу» тізбегі жатар болса, сөзді оқу сәтінде мәтіннен ауытқу не оған көзіңді салмаудың еш қорқынышы жоқ. Қалыпты сүрлеуі салынған ой жолында аудиторияны өзіңе ілестіру аса қиын да емес. Алайда егер лектор негізгі ойдың бір беттен екіншіге қалай өрбитінін анық көз алдына елестете білмесе, онда ол қағаздан бас алмастан оқуға мәжбүр.

Біздіңше, бұл ретте екінші заңдылықтан туындата төмендегіше тұжырымдалған бірнеше тәжірибелік кеңестерді ескеру пайдалы:

1) Өзгенің сөзіне құл болушы шешен тілді болуы мүмкін емес;

2) Өзгенің сөзімен жарқырап көрінемін дегенше, ең дұрысы өз сөзіңмен сөйлеу артық;

3) Өзге біреудің жазып әзірлеген ақылды сөзі шешеннің сөйлеуі сәтінде мүлдем әсер туғызбауы мүмкін;

4) Ой еңбегімен айналысушы адамдармен істес болу үшін, өзіңіз де ойлаудан шаршамауға тиіссіз;

5) Қашан да сапалы сөйленген сөз оған әзірленуге кеткен уақытпен пара-пар.

Кәсіби шешендік іс-әрекет туралы қазіргі көзқарастарды ежелгі теориялармен бірлікте жіті зер сала оқып-үйрену жоғары оқу орны оқытушысының лекторлық кәсіби қалпы /профессиограммасы/ кестесін ұсынуға мүмкіндік береді (1-кесте).

Цицерон айтқан шешендік іс-әрекеттің идеалды бейнесі шешендік өнерді жетілдіруге әдістемелік білік-дағдылар жүйесін жете меңгеру арқылы өтуге мүмкіндік береді. Бұл-оқытушы-лектордың ойланып шебер сөйлеу іс-әрекетінің баспалдақтары, жекелеген операцияларының тұтас үрдісі ретіндегі шығармашылық ойлаудың өзіндік жүйеленуі. Ұсынылған кестенің құндылығы сонда - бұған сүйене отырып, сонау софистерден бастап, қазіргі таңда айтылған ой-пікірлерге дейін, қаншама қаласаңыз да келтіруге болатындығы.

Шешеннің аудиториямен өзара байланыс іс-әрекетінің мәні үшінші ойлау мен эмоция консонансының үйлесімділігі заңдылығын анықтайды. Шешен-лектор ешқашан да белгілі бір ойдың адам санасына ақыл-ойға оңтайлы әсер етудің амалдары арқылы немесе сенімі мен сезіміне иррациональды әсер етудің амалдары арқылы жеткізілуі мүмкін екендігін естен шығармауы тиіс. Егер де шешен ақылға әсер ету бағытын ұстанса, онда ойлаумен үйлесімділікке жетуге, яғни сөз сөйлеу нысанын адекватты түсінуге ұмтылуы тиіс.Егер де шешен-лектор сезімге әсер ету бағытын ұстанса, яғни құлшыныстарды туғызуға, осыған ұқсас сезім қалтарыстарын, иірімдерін, бейнелі ұғымдарды туындатуға ұмтылса, онда бұл іс-әрекетімен эмоция консонансына қол жеткізеді.

Шешендіктің шынайы қалпы сөздің дыбысталу мезетінде ғана айқындалады, яғни шешендік іс-әрекеттің үшінші заңдылығы өз күшіне енген сәтте ғана көрініс бермек. Өз кезінде-ақ Демосфен шешендік өнердің ең басты шарттарының бірегейі ретінде сөздің дыбысталуына ерекше мән бергендігі белгілі. Шешен ешқашан да тыңдаушыларынсыз өз шешендігін бағалай алмақ емес. Дегенмен өнер атаулыны жете түсініп, орынды бағалау үшін, сезіне алу, сәйкесті құлшынысты бастан өткере білу жеткілікті де. Ал өнер нысанын туындату үшін, міндетті түрде талант, көл-көсір еңбек және ұлаңғайыр ақылдың қажеттілігіне дау жоқ [4].

Сонымен бұл заңдылық оқытушыға ұжымдық ойлауды басқаруды, тыңдаушыларды назардан тыс қалдырмауды міндеттейді. Біздіңше, осы заңдылықты басшылыққа ала отырып, шешен-лектор төмендегі кеңестерді ескеруі тиіс:

- адамдардың оқу материалын және жаңа ұғымдарды қабылдауға әзірлік деңгейін әркез ескеру, баяндау стилін аудиторияға ыңғайлау;

- үнемі қарым-қатынас мәнері мен мінбедегі өз мінез-құлқыңды жүйелеу;

- ойлауды белсендіру, шаршауды жоюға ұмтылу, оқтын-оқтын тыңдаушылардың ойлану деңгейіне салмақ салу;

-аудиторияның реакциясы арқылы сөйленген сөздің тыңдаушыларға қаншалықты әсер еткендігін бақылау және ақпарат берудің барлық каналдарды арқылы мақсатты әсер етудің тиімділігін күшейту.

Сөзімізді жинақтай келе, шешендік іс-әрекеттің үшінші заңдылығын қалыпты сақтау үшін төмендегідей тәжірибелік қағидаларды ұсынамыз:

1. Тыңдаушылар Сіз ойлағандай емес, мүлдем басқаша ойлануы және оны көз алдына елестетуі мүмкін екендігін есте сақтау. Оқтын-оқтын олардың ойы қажетті бағытта өріліп отырғандығына көз жеткізу.

2. Тыңдаушылармен көз жанары арқылы да, сөз арқылы да байланыс ұстау. Өзара байланыстан айырылу – ойлануды басқарудан айырылу екендігін ескеру.

3. Тыңдаушының орнына өзіңізді қойып көру, сонда олардың Сізден не күткендігін түсінесіз.

4. Шешен-лектордың /оқытушының/ үздік сөзі – сөйлеу үсті мезетіндегі ой пайымдауы.

Қысқасы, шешендіктану теориясының заңдылықтары - шешендік іс-әрекеттің нақты ережелері іспеттес қағидаларын ғылыми тұрғыда түсіндірудің негізі де. Ал біздің тарапымыздан ұсынылған әдістемелік қағидалы кеңестер - заңдылықтарды тәжірибеде сақтаудың кепілі, жоғары оқу орны оқытушы-лекторының профессиограммасының қалыптасуына сеп.

УДК: 317 (574.1)

История становления школьного образования в ХІХ-нач. ХХ в.в. представляет особый интерес. ХІХ столетие – период открытия первых школ в Казахстане.

Первая школа в Уральске была открыта осенью 1812 года. Это была Войсковая школа начальной грамоты. Решение открыть школу в войске было вызвано тем, что развитие народного образования в уральском казачьем войске в значительной степени было подчинено борьбе со старообрядчеством, так как оно оправдывало казачьи вольности, укрепляло старые традиции и мешало царскому правительству проводить в казачьем войске различные мероприятия, укрепляющие власть в войске. Поэтому правительство и русское православное духовенство проводило борьбу с раскольничеством в среде «казачьего войска через строительство православных храмов и организации школ. Уже в конце XVIII века было невозможно продвигаться по службе малограмотному, и тем более неграмотному. Преподавали в школе офицеры, урядники, чиновники, получившие образование в России.

В 1821 году вышеупомянутая школа сгорела и восстановлена лишь в 1831 году на правах уездного училища. Долгое время Войсковое учи­лище было единственным учебным заведением во всем Уральском каза­чьем войске.

В первые годы организации в Войсковом училище преподавались Закон Божий, русский язык или грамматика, священная и всеобщая история, география, арифметика, геометрия, рисование, в старших классах – «дополнительный курс российской словесности», гимнастика. Позже вводится «французский язык» и «танец», а также «практическое лесоводство». В специальном питомнике, названном позже Казенным садом, ученики высаживали деревья, получали первые навыки в выращивании пшеницы, кукурузы, овощей.

Средствами воспитания в училище, как и во всех учебных заведениях того времени, были «дранье за волосы и уши, стояние на коленях, двухвостки (двуконечная плетка)» [1].

В училище обучалось от 100 до 120 детей офицеров и простых казаков.

В 1836 году в Уральске открывается училище для девочек, или «девичье училище».

В 1857 г. Войсковое училище преобразуется и становится пятиклассным. При нем открывается специальный юнкерский класс, готовящий нижние чины для войска в разряде унтер-офицеров, в казачьем войске – урядников. Тогда же открылось народное училище для взрослых казаков городского полка и пожарные команды. В этом же году открывается девичий пансион. Девичий пансион был закрытым учебным заведением с общежитием и полным содержанием учащихся.

В 1859 году открывается духовная семинария, готовившая церковных служителей. В семинарию принимались лица, достигшие 16 лет, после приемных испытаний в объеме программы двухклассных начальных училищ. В первом наборе было 23 человека, в том числе 2 казаха. В семинарии преподавались Закон Божий, русский и церковно-славянский языки, арифметика, геометрия, русская и всеобщая история, география, естествознание, рисование, чистописание, основы педагогики, гимнастика и пение.

В 1870 году Войсковое училище преобразуется в классическую мужскую гимназию с греческим и латинским языками. При гимназии было три библиотеки: фундаментальная с фондом в 5300 томов, библиотека учебников – более 5700 томов, ученическая – около полутора тысяч томов, а также естественно-исторический музей.

В 1877 году девичье училище преобразуется в женскую гимназию. При женской гимназии открывается дополнительный класс – восьмой, педагогический. Окончившим его выдавалось свидетельство домашней учительницы. При гимназии действовали: пансион для 20 воспитанниц, приемный покой-лазарет, дача-санаторий. В 1914 году в женской гимназии обучалось 550 учениц, в том числе две казашки. Было учреждено 40 стипендий.

В войсковой женской гимназии преподавали русский язык, словесность, математику, физику, историю, географию, естественную историю, немецкий и французский языки, рисование, чистописание, музыку, танцы, гимнастику, пение, рукоделие.

Вскоре в городе открылась женская прогимназия – неполное среднее общеобразовательное учебное заведение, соответствующее четырем классам классической гимназии. Основатель женской прогимназии – Н. П. Хорошхина.

В 1890 году классическая гимназия преобразуется в Войсковое реальное училище, где преподавали русский язык, словесность, математику, физику, историю, географию, немецкий и французский языки, естественную историю (ботаника, зоология), чистописание, рисование, фронт (строевые занятия), гимнастику, танцы, музыку и пение. Основное место в реальном училище отводилось естественно-математическим дисциплинам. Было учреждено 25 стипендий, носивших имена императорских и других важных особ. В 1913 году в реальном училище училось 521 человек, в том числе 17 казахов. Воспитанниками этого учебного заведения были братья Досмухамедовы.

В 1878 году в Уральске была построена русско-киргизская школа с ремесленным отделением или пансионным училищем для мальчиков-казахов. Ремесленную школу обычно посещали свыше 400 учеников, в том числе 25 мальчиков-казахов. Русские принимались после окончания начальных училищ, казахи - после окончания волостных школ. По выбору ученики овладевали различными ремеслами. В 1918 году на базе русско-киргизской школы решено было открыть киргизскую мужскую гимназию. Однако замысел не был осуществлен из-за начавшейся гражданской войны.

В 1891 году в районе города Уральск была открыта низшая сельскохозяйственная школа с образцовым при ней хутором.

Согласно уставу, опубликованному в приложении к «Уральским Войсковым ведомостям» № 39 от 6.10.1891 года, «учрежденная близь Уральска войсковая низшая сельскохозяйственная школа с образцовым при ней хутором имеет целью распространять среди войскового насе­ления, преимущественно путем практических занятий основные позна­ния по сельскому хозяйству вообще, а в частности по плодоводству, огородничеству, лесоразведению, маслоделию, сыроварению и некоторым техническим производствам, а также и ремеслам: столярному, шор­ному, кузнечному и слесарному, в размерах, необходимых для исправ­ления земледельческих машин, орудий и снарядов и изготовление про­стейших из них» [1].

Курс учения в этой школе был определен продолжительностью в четыре года, из которых 3 года специальных и 1 год подготовительный.

В школе полагалось иметь 40 ученических войсковых стипендий. Кроме того, в школу могли приниматься и частные пансионеры с платой 100 рублей за год. По положению в школу принимали детей вой­скового сословия, достигших 13 лет.

Постоянные классные занятия в школе полагалось производить зи­мой, примерно с 1-го октября по 20-ое декабря и с 10-го января по 1-ое апреля. Время с 1-го апреля по 1-ое октября определено было преимущест­венно для сельскохозяйственных работ.

Интересно, что в учебном плане сельскохозяйственной школы из 72 часов в неделю по всем 4-м классам выделялись 5 часов на закон божий, 5 часов на хоровое церковное пение и 2 часа на изучение основных законов, относящихся к казачьему быту, т. е. 16,6 % всех классных занятий носили религиозный характер.

Таким образом, низшая сельскохозяйственная школа предназнача­лась для детей казачьего сословия, следовательно, никто из казахов, из переселенцев, из иногородних не мог в нее поступить. Это была школа сословная. А так как дети офицеров и зажиточной части казачества учились в гимназиях и в реальном училище, то в этой школе (низшей с.-х. шко­ле) учились дети казачьей бедноты и, редко, дети казаков-середняков. Об этом говорит тот факт, что при школе учреждены 40 стипендий для бедноты и наличие частного пансиона.

Учебным планом школы определялось и воспитание казачьего ду­ха — утверждение казачьего быта, оправдываемого законами. Но ка­зачья беднота при этом не поднимается на уровень средней интеллиген­ции, а лишь получала квалификацию сельскохозяйственного культур­ного рабочего и в лучшем случае квалифицированного хуторянина, спо­собного занять должность приказчика у зажиточного казака или помещика.

Впоследствии с 1911 года эта школа стала иметь педагогический класс и выпускала учителей с сельскохозяйственным укладом для на­чальных сельских школ. С этого времени низшее сельскохозяйственное училище становится доступным и для казахов, и для иногородцев.

Сама жизнь превратила это училище в педагогическое. Дело в том, что все казаки должны были нести длительную военную службу. Казаки, занимающие учительские должности в войсковых начальных училищах, от военной службы освобождались. Оканчи­вающие сельскохозяйственное училище сдавали дополнительные экзамены при учительской семинарии и назначались учителями. Они должны были отработать учителями 10 лет в войсковой школе, тогда они совсем освобождались от военной службы.

Для увеличивающейся сети школ нужны были учителя, которых и стало готовить сельскохозяйственное училище. Работа в качестве учителя в церковно-приходской школе не освобождала учителей-казаков от военной службы, поэтому учителя-казаки шли на службу учителями только в войсковые школы, а потому в училище стали принимать иногородних и казахов, чтобы подготовить учителей для церковно-приходских школ и школ азиатской части области. Девочек в сельскохозяйственное училище не принимали.

С 1911 года сельскохозяйственное училище стало готовить учителей для начальных школ и после этого оканчивающие училище стали держать дополнительный экзамен на звание учителя при сельскохозяйственном училище в присутствии представителя из Министерства народного просвещения, обычно директора учи­тельской семинарии [1].

Во II половине ХIХ века в Уральске открывается специальное учебное заведение для татарских мальчиков – медресе – мусульманское духовное учебное заведение, при котором были трехгодичные русские классы. Здесь в последствии учился татарский поэт Г. Тукай. В 1906 г. было возведено здание женской приходской мусульманской школы. Основал ее К. Тухватуллин.

В 1899 году 5 сентября в честь 100-летнего юбилея А. С. Пушкина в Уральске на благотворительные средства открывается Пушкинская школа. В первые годы в ней обучаются 70 чел. Позднее число учеников растет. Дети в школе разделялись на 4 группы: неграмотные, малограмотные, грамотные и хорошо грамотные [2].

Кроме того, большинство школ в городе было при церковных приходах, так называемые церковно-приходские одноклассные (двухгодичные) и двухклассные (четырехгодичные) школы, а с начала ХХ века они стали соответственно, 3-х и 5-годичными.

В одноклассных преподавались Закон Божий, церковное пение, чтение церковной и гражданской печати, письмо, арифметика, в двухклассных – история.

Были школы грамоты и воскресные школы, где преподавались Закон Божий, русская грамматика, славянский язык, счисление, начальная география и русская история.

В воскресных школах, помимо общеобразовательных предметов, уделялось внимание определенному ремеслу. Например, в Петропавловской воскресной школе вечерами девочки, девушки и даже семейные женщины – в некоторые годы по150-200 человек учились вязанию, плетению кружев, кройке.

В некоторых войсковых школах еще в 80-х годах ХIХ века, кроме общеобразовательных предметов, проводились занятия по строевой подготовке: отрабатывались правильная стойка, повороты, отдание чести, обязательными были гимнастические упражнения. В других войсковых школах преподавали пение, учили столярно-токарному, слесарно-кузнечному делу.

Учебный год в реальном училище, в мужской и женских гимназиях и прогимназии, в русско-киргизской школе, как правило, начинался с середины или со второй половины августа (по старому стилю). Во всех учебных заведениях обязательным был предмет Закон Божий.

В 1912 году в Уральске открывается еще одна мужская гимназия. Закрывается она в годы гражданской войны.

В конце ХIХ в. все большее распространение получает учение русского педагога К. Д. Ушинского и немецкого теоретика Ф. Фребеля о дошкольном воспитании. Не оставило оно равнодушным и уральцев.

В 1900 г. в городе открывается первая частная школа-сад, работавшая по системе Ф. Фребеля [2].

В 1908 г. учреждается «Общество для основания в городе Уральске мужского среднего учебного заведения» Пожертвования поступают не только из г. Уральска, но и из Калмыкова, Лбищенска, Илека, Гурьева, Темира, Джамбейтинской, Бурлинской и др. волостей.

Новые начальные учебные заведения в городе открывались почти ежегодно, однако их не хватало. К тому же в этих учебных заведениях мало кто мог учиться из детей бедноты: они предназначались для детей дворян, купечества и богатых казаков, богатых жителей города. В «Памятной книжке» Уральской области за 1905 год сообщается, что «отказано в приеме из-за тесноты помещений 92 мальчикам и 74 девочкам» [3].

В «Памятной книжке» и адрес – календаре Уральской области на 1900 год [4, – С. 142], на 1904 год [5, – С.110] и «Памятной книжке Уральской области на 1915 год [5, – С. 123] даются следующие цифры: в 1898 г. в Уральске действовали 23 учебных заведения, в 1902 г. – 32, в 1913 г. – уже 55. Перед первой мировой войной школьным обучением было охвачено 4873 чел., или около трех четверти детей в возрасте 7-14 лет [6, С. 4, 123].

В 1916 году на территории города и пригородных селениях имелось 5 средних учебных заведений с количеством учащихся в них 1567 человек (две гимназии: мужская и женская, реальное училище, с коли­чеством учащихся в них 1340 человек; одна прогимназия с количеством учащихся 160 человек и учительская семинария, с количеством учащих­ся 67 человек), 3 неполных средних и 292 начальных школ разных типов. В это число не включаются в это время имевшиеся в Уральске училища: низшее сельскохозяйственное, духовное, женская второклассная школа [1].

Можно говорить о том, что Уральская область находилась в смысле образования в несколько привилегированном положении, чем другие области, так как по официальным данным в 1915 году в Уральской области было сосредоточено около 20 % всех школ и учителей Казахстана и 1/6 часть всех учащихся. Для сравнения укажем, что в остальных областях эти показатели колебались от 2 до 9 % [2].

Однако эти показатели выявлялись за счет в основном города Уральска и пригородных селений.

Данный историко-педагогический материал позволяет выявить тенденции и закономерности развития системы образования Казахстана для разрешения современных проблем образования в многонациональном государстве Республика Казахстан.