«Қазақ журналистикасының тарихы» пәні бойынша

1. Кеңес үкіметінің алғашқы шаралары туралы.

2. Ақпан төңкерісіне дейінгі уақытша үкімет тұсындағы қазақ жеріндегі құрылған облыстық комитеттер.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Азан төңкерісіне дейін де Қазақстанда еңбекшілердің бұқаралық ұйымдары деп аталған ұйымдардың болғаны тарихтан мәлім. Мысалы: Верныйда “Мұсылман жұмысшыларының біріккен одағы”құрылып,жұмыс істеген. Бұл одақ 1917 ж. 17 – желтоқсанында “Садақ”атты сықақ журналын шығара бастады.Ол негізінен,Жетісу елі ішіндегі кемшіліктерді ашып, түзетуді,жұртқа мәдени-ағартушылық қызмет көрсетуді мақсат еткен. Журналға идеялық жағынан жетекшілік жасаған О.Жандосов болса,редакторы Ә.Басиров еді.

Ақпан төңкерісінен кейінгі уақытшы өкіметтің тұсында қазақ жеріндегі обылыстық,уездік комитеттері құрыланы мәлім.Мысалы, Ақмолады құрылған осындай “Қазақ”комитетінің құрамында С.Сейфуллин де болған.Бұл комитет сол кезде бұрынғы әкімдерді ел билеу қызметінен босыту,олардың орнына жұмышы-кедейлерді іске тарту,дінмен күрес және қазақ әйелдеріне бостандық әперу сияқты төңкерісшіл шараларды жүзеге асырумен айналысқан.

Осы комитеттің қасынан Сәкен 1917 жылдың сәуір айында “Жас қазақ”ұйымын құрды. Оның мүшелері алғашқы кезде 40-50 ден аспаса,кейін көбейе түсті.

Бұл ұйымның мақсаты – халық арасына заң,білім тарату,жаңа саясат істеріне қатысуболып табылды.

Алайда “Жас қазақ ”ұйымының ең басты қызметі деп біздер олардың мүшелік жарнадан және елден жиналған қаражатпен қазақ баспаханасын құрып,1917-1918 жылдары “Айна”деген журналдың бір санын, “Тіршілік” деп аталатын газеттің бірнеше нөмірін шыарғандарын айтар едік.

1. 
   “µøºûííû»” ðåäàêöèÿ àëºàñû.
   
2. 
   Ãàçåò æàíðûíû» ºàìòûëóû.
   
3. 
   Àë¹àøºû áåñ æûëäûºòà¹û åëåóëi ¼çãåðiñòåð.
   
4. 
   “Ñëöèîëòñòiê ²àçàºñòàííû»” á¾ãiíãi ê¾íi.
   

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Æåðãiëiêòi æà¹äàéìåí òàíûñûï ¼ç ºûçìåòiíå êiðiñêåííåí êåéií ¾ø ê¾ííåí ñî» Ä.Ôóðìàíîâ îáëûñòûº êîìèòåò ïåí ðåâîëþöèÿëûº êîìèòåòiíi» 1920 æûë¹û 17 ñ¸óiðäåãi áiðiêêåí ì¸æiëiñiíäå “Ïðàâäà”æ¸íå “µøºûí” ãàçåòòåðií ò¾ðêiñòàíäûº 3-àòºûøòàð äèâèçèÿñû ñàÿñè á¼ëiìiíi» ºàðàìà¹ûíäà áåðó òóðàëû ì¸ñåëå ºîéûï,½ñûíûñûí ºàáûëäàòûï,¼çiíi» áàñòû ìàºñàòûí áàñûëûì àðºûëû æ¾çåãå àñûðà áàñòàéäû.

Ѽéòiï, ê¼ï êåøiêïåé åêi ãàçåòòå Ä.Ôóðìàíîâòû» òiêåëåé áàñøûëûº åòóiìåí øû¹à áàñòàäû. Îë ðåäàêöèÿíû» øòàòûí íåãiçiíåí ¼çiìåí åðòå êåëãåí æóðíàëèòåðìåí æ¸íå æåðãiëiêòi êàäðëàðäàí iðiêòåï àëûï òîëûºòûðäû.

Æà»à ðåäàêòîð ÿ¹íè,Ä.Ôóðìàíîâ îáëûñòûº ãàçåòêå æàë¹ûç ¼çi ¹àíà åìåñ,”àïòàñûíà êåìiíäå áið ìàºàëà æàçûï ò½ðóäû” ñàÿñè á¼ëiìiíi» ºûçìåòêåðëåðiíå äå ìiíäåòòåäi.Á½ë òàïñûðìàñûíû» îðûíäàëóûí îíû» ¼çi òiêåëåé áàºûëàï,ðåäàêöèÿíû» òàºûðûáûí áåëãiëåó,ìàºàëàëàðäû á¼ëiï áåðó æ½ìûñòàðûíà ºàòûñûï,ãàçåòòi» èäüÿëûº ìàçì½íûíû» àóûòºûìàóûíà áàñøûëûº åòòi.

Ñîíûìåí Àëìàòûäà Ä.Ôóðìàíîâòû» òiêåëåé àðàëàñóûìåí øû¹ûï ò½ð¹àí “µøºûí”æ¸íå “Ïðàâäà ” áàñûëûìäàðûíû» áåòòåðiíäå ìûíàäàé ì¸ñåëåëåð ºàìòûëäû: “Æåòiñó ¼ëêåñi àëäûíäà ò½ð¹àí íåãiçãi ì¸ñåëåëåð :àóûë øàðóàøûëû¹û ìåí ¼íäiðiñòåãi ê¾éçåëóøiëiêïåí ê¾ðåñó,²ûçûë Àðìèÿíû» á¼ëiìäåðií å»áåê æà¹äàéûíà ê¼øiðó,æà¹äàéäû» ¼çãåðóiíå áàéëàíûñòû ïàðòèÿ,êå»åñ æ¸íå ¸ñêåðè àïàðàòòû» æ½ìûñûí ºàéòà º½ðó ºàçຠêåäåéëåðiíi» ê¼êåéêåñòi ì¾ääåëåðiíi» ºàíà¹àòòàíäûðó,¸ñiðåñå ïàòøà ¾êiìåòiíi» ºóäàëóûíàí ²ûòàé æàººà ¼òiï êåòêåí,áiðຠòóûï ¼ñêåí æåðií ºèìàé îòàíûíà ºàéòûï îðàë¹àí áîñºûí ºàçàºòàð¹à æ¸ðäåì ê¼ðñåòó,å»áåêøiëåð àðàñûíäà ñàÿñè-à¹àðòó æ½ìûñûí æ¾ðãiçó”.

ХХ ғасырдың соңғы жылында өзінің 80 жылдық торқалы тойын атап өткелі отырған “Егемен Қазақстан”газетінің тарихы - алғашқы нөмірі 1919 жылдың 17 желтоқсанынан бастап шыға бастаған “Ұшқын”газетінен басталады.

1919 жылы Орынбор ақтардан тазартылған соң,Қазақ өлкесін уақытша басқару жөніндегі революциялық комитет құрылып,іске кіріседі.Баспасөз секциясын ашып,өз газеті “Ұшқынды”шығару үшін редакция алқасын құрады.Оның жетекшісі болып кезінде Бөкей ордасында “Ұран”, “Дұрыстық жолы”газеттерін шығаруға қатысқан,қазақша,орысшаға бірдей Т.Сәниев тағайындалады.

“Ұшқынның”бірінші нөмрінде Бернияз ақынның “Ұшқынға”деген арнау өлеңі және газет басқармасының атынан дайындалған басылымның мақсат-мүддесі көрсетілген бас мақала жарияланған.Ал газеттің екінші бетінде “Сыртқы хабарлар”, “Россия хабарлары”, “Дұшпандар елінде” деген айдарлармен орталықтан және шетелдерден келіп түскен жаңалықтар болды.

1920 жылы Қазақ автономиялы республткасы жарияланғаннан кейін “Ұшқынның”орнына жарық көрген “Еңбек туы ”газетін редакциялық алқа шығарды.Оның басты ұйымдастырушысы С.Сейфулин “Манап-Шамиль”деген бүркеншік атпен газеттің жетекшісі,саяси мақалаларын жазып отырды.”Ұшқын”газеті сияқты “Еңбек туының”алғашқы саны 1920 жылдың 13 қарашасында Орынборда шықты.

Жалпы, сол кездегі газет төңірегіне топтасқандарға назар аударсақ,арасында аттары бүгнде Алаш жұртына айбын болған,бесікте жатқан қызыл қарын жас баланың қамы үшін,қазақ дейтін маңдайының соры қалың елдің ертеңі үшін жандарын шүберекке түйіп,отқа,суға түскен жақсылар мен. Жайсаңдардың,халқымыздың аяулы арыстарының барын көрерміз.Жан-жүректерімен, күллі ой саналарымен уақыт тынысын дәл ұғып,отаршылдық ойранына қандары қас екенін қаймықпай айтқан осынау ұлы перзенттеріміздің аруақтары бүгінге дейін жанымызда жүр.

“Еңбек туының”жалғасы болып 1921 жылдың 7 қарашасында сол Орынбор қаласында “Еңбекші қазақ”газетінің алғашқы нөмірі шықты.Оның редакторы Әбдірахман Байдилдин болды.Ал,одан басқа шығарушылар ұйымында Т.Жүргенов пен Е.Алдоңғаровта жұмыс істеді.1922 жылдары “Еңбекші қазақтың”негізгі міндеті – қазақтың жұмысшы табы мен қалың бұқарасын надандық жұмысынан құтқарып,көзін ашу,таптық санасын күшейтіп,дос пен қасын таныту,әулет ісіне қатнастырып,шаруасын жемістендіріп,тұрмысын түзету қысқасы Қазақстанның саяси өміріне саяси көсемдік қыла білу негізгі пікірлеріміздің ордасы болу,яғни жар салатын шешен,ақыл айтатын өсиетші,топ бастайтын көсем болу тұрды.

Міне, сол 1922 жылдары “Еңбекші қазақ” бетінде осыған сәйкес көптеген мақалалар жарық көріп отырды.Алғвшқыда аптасына екі рет шыққан “Еңбекші қазақ”елдің мешін жылға жұтына,естен танып тұрған кезінде үлкен рухани көмек берді.

1922 жылы газеттің бас редакторы болып С.Сейфулин келді.Ал 1924 жылыдың сәуірінен оның орнына Молдағали Жолдыбайұлы (1887-1937)келді.Ол кісі “Еңбекші қазаққа”саяси дұрыс бағыт,ғылыми салмақ беруге,қазақ еңбекшілерін ағартуға көп күш салған.

1925 жылдың басынан бастап 1926 жылдың сәуір арасында “Еңбекші қазақ”газетінің редакторы С.Садуақасов болды. Ол Қостанайдан Бейімбетті шақырып,өзіне әдеби хатшы етіп алды да,оның шығармаларын да жиі жариялады.

“Еңбекше қзаққа” енді Т.Рысқұлов келді.Бірақ ол екі айдай ғана отырып, “Қазақ баспасөзінің мақсаттары”, “Баспасөз туралы”деген маңызды мақалаларын жариялап,баспасөзге деген жаңа көзқарас тудырады.Т.Рысқұлов кеткен соң 23 маусымнан 11 шілдеге дейін О.Жандосов редакторлық етті.Ол “Еңбекше қазақта” өнер-білім оқу тәрбие проблемаларымен баса көрінді.

Міне осылай алғашқы бес жылдық жылдарында “Еңбекші қазақ”ел өміріне дендей кіріп,әр тақырыптарында сол кездер үшін толғақты,көкейтесті мәселелерді жариялап отырды.

1932 жылдың қаңтар айында “Еңбекші қазақ ”газеті “Социалды Қазақстан ”атына ие болды.Ал осы жылдың мамыр айында газетке Әйтеке Мусин редактор болып тағайындалды. 1934-1936 жылдары Ғ.Мүсірепов,1937-1938 жылдары Жүсіппек Арыстанов редактор болды. Жүсіпбектен редакторлық эстафетаны Сақтаған Бәйішев алды.(1938-1941)

Отызыншы жылдардың бас кезінен бастап Кеңестер Одағында ауыр өнеркәсіп,колхоз құрылысы,халық мәдениеті жолында кең күрес басталды.”Социалистік Қазақстан”газеті сол заманның үйіне айналып,қазақ елінің өсіп - өркендеуіне зор үлес қосты.Бірақ қазақ елі үшін қай кезде де елі мен жерінің тұтастығын қызғыштай қору мәселесі күн тәртібінен түсіп көрмеген.Әсіресе,1932 жылдардағы ашаршылық,37 жылдардағы репрессия ауыр да күрделі мәселе болды.Осындай қадау-қадау шоқтықты тақырыптарға именбей бару – “Социалистік Қазақстанның” басты бағыты болды.

“Социалистік Қазақстан”Ұлы Отан соғысы жылдары қазақ жауынгерлерінің соғыс кезінде қандай ерлік жасағанын, тыл еңбеккерлердің соғыс жағдайындағы өмір-тынысын,олардың ерен еңбектерін әрқашан үлгі етіп жазып отырды.

Әрине ,соғыстан соң да оның беттері тың жерлерді игеру,бейбіт кезеңдерінің ерен еңбектерін,қой басын елу милионға жеткізу сияқты т.б. сол кезеңдегі ең елеулі табыстарын сөз етуден,насихаттаудан алдына жан салмады.

Уакқыт өтіп, “Социалистік”деген сөз бұрынғы мәнін жоғалта бастады.Жоғарғы жаққа газеттің атын өзгерту мәселесі қойылып,1991 жылдың маусымында ол “Егеменді Қазақстанға” айналды: ал 1993 жылдың 1 қаңтарынан бастап “Егемен Қазақстан” атымен шығып келеді.

Міне осы кездерден бастап “Егемен Қзақстан”бұрынғы жоғалтқандарымызбен қата қауыштыру үшін біраз тер төкті. “Ақтаңдақтардың”бетін ашуға,Ахмат,Мағжан,Міржақып сияқта арыстарымыздың қайта арылуына,Атырау,Ақтау,Ақмола аттарының қалпына келтіруіне, тағы басқаларына осы газет өз әлінше араша түсіп,үлес қосып отырды.

Иә,уақыт озды.Заман өзгерді.Бірақ газеттің бүгінде көтеретін мәселесі аз емес.Тәуелсіздігімізді тұрақтандыру,көкпарға түскен еліміздің,жеріміздің,азаматтығымыздың тамырын нығайту сияқты басты міндеттерді көтеруде.
6 Лекция
(1 сағат)
²àçຠæóðíàëèñòèêàñû 1921-1933 æûëäàð àðàëû¹ûíäà.

Жоспары :

1. 
   “²ûçûë ºàçàºñòàí æóðíàëû”.
   
2. 
   “Áîñòàíäûº òóû”.
   
3. 
   “Àóûë”.
   
4. 
   “Åðiê”.
   
5. 
   “Êåäåé òiëi”.
   

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

1921 жылдың 15 қыркүйегінде РКП(б)-ның Қазақ облыстық комитетінің органы “Қызыл Қазақстан”(Ақиқат)журналы айына екі рет шыға бастады.Шығарушы: Кирревкомның үгіт-насихат бөлімі.Қол қойған: редколегия.Ол жалпы қоғамдық-саяси,шаруашылық және мәдениет мәселелерін қамтитын журнал болды.Оның беттерінде РКП(б)съездері мен қарарлары насихатталды.Алғашқы сандарында “Советтің соты” “Кеңес мектептері туралы”, “Халық пен әдебиет” және т.б.мақалалар жарияланды.Журнал қазақ еңбекшілерін К.Маркстің, В.И.Лениннің өмірбаяндарымен,революциялық қызметтерімен таныстырады,партия гимні “Интерноцияналдың”қазақша аудармасын басып шығарды.Әулде большевиктер партиясының,кейіннен Кеңес Одағы Коммунистік партиясының өмірінде,республикалық партия ұйымдарында иболып жатқан елеулі өзгерістер мен оқиғалардың бірден-бірі журнал назарынан тыс қалған емес.

1921-1925 жылдары журналдың небәрі 48 саны жарық көрді.Қағаз қаржы тапшылығынан кейде оның 3-4 саны біріктіріліп шығарылды.Әсіресе “Қызыл Қазақстанның”шаруашылық,денсаулық сақтау,халық ағарту,білім-ғылым,әйелдер арасындағы жұмыс,әдебиет бөлімдері,сыртқы хабарлар,сын және библиография,кино және театр сыны сияқты тұрақты айдарлары бойынша саясат,экономика,мәдениет,әдебиет,өнер мәселелеріне арналған материалдар көп жарияланды.

Журнал қай кезеңде,қай тақырыпта жазса да партиялық тұрғыдан қарап баға беруді бір сәт есінен шығарған емес.Сондықтан да жарияланған материалдар көбіне әсіре саяси,тартымсыз болатын.Осы ерекшелік,осы стиль журналдың ғұмырлық серігі болды десек қателеспеспіз...

1920 жылдың соңында республиканң облыстары губерния болып қайта құрылды.Міне,осы кездері газеттір партияның губерниялық Атқару Комитеттерінің органы болып жарияланды.1921 жылдан бастап “Кедей тілі”газетінің орнына “Ботандық туы”газеті жарық көрді.Ол әуелі Омбыда Сибревком жанындағы Қазақ АССР нің өкілдігі атынан,кейін РКП(б) Ақмола губкомы мен губревкомның органы ретінде Қызылжарда шықты.Газеттің 1921 жылғы 28 тамыздағы 13 нөміріндегі тиражы 3000 дана болды.1921-1922 жылдардағы алғашқы редакторларының бірі – Сабыр Айтқожин болды.1922 жылы уақытша редакторы болып Жәнібеков қызмет аққарған кезде Сәбит Мұқанов губкомның жіберуі бойынша “Бостандық туының”жауапты хатшысы болды. 1924-25 жылдары “Бостандық туында”жас талап,ақын-жазушылар: Жақан Сыздықов,Сейітжан Омаров,Жұмағали Саин,Асқар Тоқмағнбетов,Ғалым Малдыбаев сияқты ақын-жазушылар жиырмасыншы және отызыншы жылдары жұмыс істеді.

Республикамызда бұрынғы губерния,уездер мен болысиар таратылып,бұлардың орнына округ,аудан құрылуына байланысты “Бостандық туы” 1928 жылдың күзінен 1932 жылдың көктеміне дейін “Кеңес ауылы”деген атпен Петропавл окружкомы мен окрадкомның органына айналды, оның редакторы Асқар Тоқмағанбетов болды.

“Ауыл” газеті

Қостанай губерниялық ратия комитетінің губаткомның органы “Ауыл”газеті 1923 жылдың 1 қыркүйегінен шыға бастады.Қостанайда әріп болмағандықтан “Ауылдың”алғашқы нөмірлері Челябі қаласында басылды.Кейін газеттің редакторы М.Сералин Қазан қаласынан әріп және басқа да жыбдықтар алып келген соң газет Қостанайдың өзінде шығып тұрды.

Б.Майлин осы газетте әуелі әдеби қызметкер,сонан бөлім меңгерушісі, 1924 жылы уақытша редакторы болып журналистік қызмет атқарды.Оның бұл газетте көптеген сын мақалалары,фельетондары және өлеңдері басылды.Бейімбет газеттің бірінші нөмірінде “Гүлденсе ауыл,гүлденеміз бәріміз”өлеңін жариялады.

Сондай ақ газеттің белсенді тілшілерінің бірі С.Қарпықов : “Өткен 1921-1922 жылдары сұрапыл ашаршылықтан оқу жұмысы төмендеп қалып еді. Ол кезде үкіметтің бар мақсаты кедейлерге жәрдем беру болғандықтан,оқу жұмысына жете көңіл бөлінбеді. 1922 жылдың айқжағы тоқшылыққа айналды. Халықтың салған азғана астығы шығып,үкіметтің қолын жәрдемнен босатты.Губерниялық оқу бөлімі 1923 – 1924 оқу жылына әзірлік ретінде оқытушылар даярлайтын курстар ашты.Жаңадан 50-80 балалық оннан аса мектеп ашылды”,-деп жазса,ал журналист Ж.Еленов 1923 жылы 27 шілдеде Қостанай губерниясы әйелдерінің жиналысы өткізілгенін,оған қазақ әйелдерінен аса аз қатысқанын сөз етеді.Бұдан ол қазақ әйелдерінің әлі күнге теңдікке қолы жетпегені,басшы қызметтегі азаматтардың әйел бостандығына немқұрайды қарайтыны байқалады деп қорытынды шығарады.

Газет өз оқырмандарын халықаралық жағдаймен де таныстырып отырды. 1924 жылы болса, бұл басылымда сауатсыздықты жою,ауыл шаруашылығы,коперация,оқу,сайлау мәселелері,мектептегі сауық кештер сияқты мәдени – ағарту жұмыстары жөнінде материалдар жарияланды.

Газеттің 1925 жылғы басшы тақырыбы ауылды онан әрі Советтендіру,қосшы ұйым құрып,нығайту,егін және мал шаруашылығы өнімін арттыру болды.

1925 жылы Б.Майлин Қызылордадағы республикалық баспасөзге ауысты.Ж.Еленов та сонда кетті.Сондықтан газетте хабар жазып,қаламы төселген тілші М.Жақсылықов “Ауыл”газетіне әдеби қызметке алынды.1928 жылы 8 қыркүйекте “Ауыл”округтік газет болар қарсаңында белгілі аудармашы Х.Өзденбаев осы газеттің хатшысы болды.

“Ерік”газеті.

1923 жылдың 1 сәуірінде “Ерік”газетінің бірінші нөмірі шықты.Ол – Гурьев уездік партия комитеті мен Атқару комитетінің органы болды-.Тиражы 500 дана.

Газет шаруашылық мәселелеріне (мұнай,балық,мал,егін)ерекше назар аударды.Уездің халық шаруашылығын қалпына келтіру,шаруашылықтың социалистік даму жолына түсу,ол үшін көшпеліліктен отырықшы тұрмысқа бейімделу,өнеркәсіп орындарын жақсарту мәселелері газеттің күнделікті тақырыбы еді.

Газетте жерглікті ақындардың өлеңдері басылып тұрады.Әсіресе,Д.Тілегеновтың “Азаматтар”, “Жастарға”, “Доссор бейнетқорларына ”т.б. өлеңдері жарияланып,оқушылардан жоғарғы бағасын алды.

“Ерік”газеті 1924 жылғы 28 тамыздан бастап “Жұмыскер тілі”деген атпен шықты.1932 жылдың қыркүйек айынан бастап “Социолистік құрлыс”, ал 1963 жылдың 1 мамырынан “Коммунистік еңбек”болып өзгерді.

“Кедей тілі”газеті.

Кеңес үкіметінің саясатын аз ұлттар арасында кеңінен насихаттау мақсатымен РКП(б) Астрахань губкомының қаулысы бойынша олардың өз ана тілінде басылымдар шығарылып тұрды.Мысалы,онда 1922 жылдан татар тілінде “Қызыл ел”газеті,1924жылдан қазақ тілінде “Кедей тілі”газеті шыға бастады.,

Қазақ тіліндегі газеттің бірінші нөмірі 1924 жылы 20 сәуірде “Кедей тілі”деген атпен Астрахань губерниялық атқару комитеті мен Татар-Қырғыз бюрогсының және Тамақ,Кен жұмысшылары кәсіпшіліктері одағының органы деп жарияланды.Газет айына үш рет шығып тұрған.

“Кедей тілінің”жарық көруі төменгі Еділ бойындағы қазақ жұртшылығының өміріндегі зор оқиға еді.Мал шаруашылығымен және балықшылық кәсіпшілікпен айналысқан теңіз жағалауының қазақтары мен Басқұншық тұз көлінің жұмысшылары осы басылым арқылы өз мұң-мұқтаждарын шешіп отырды. “Кедей тілінің”1924-1925 жылдардағы редакторы Нығмет Сабитов болды.Газет 1931 жылға дейін шығып тұрды.

1. 
   Журналдың мақсат,міндеті.
   
2. 
   Редакция алқасы.
   
3. 
   М.Дулатұлының мақалалапры.
   

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Ƹðäåìäåñóøiëåð ê¼áåéiï æ¸íå ¼çi ºàðæû¹à èå áîë¹àííàí êåéií, ÿ¹íè 1912 æûëäàí áàñòàï æóðíàë àéûíà åêi ðåòòåí, 12-24 ê¼ëåìäå øûºòû. Ïðîôåññîð ². Áåêºîæèííi» ä¸ëåëäåóiíøå “Àéºàïòû»” òèðàæû 1000 äàíà áîë¹àí. Æàëïû æóðíàëäû» áåñ æûë iøiíäå 89 ñàíû æàðûº ê¼ðãåí.

“Àéºàïòû»” àë¹àøºû ñàíûíäà¹û “²ûçìåò èåñi ìûðçàëàð¹à” äåãåí ìàºàëàäà: “Æóðíàë øû¹àðóäà¹û ìàºñàò àòຠøû¹àðó, áiëiì ñàòó åìåñ, õàëûººà ºûçìåò åòó áîëäû… Æóðíàëûìûç¹à “Àéºàï” äåï åñiì áåðäiê… Áiçäi» ºàçàºòû» “Àéºàï!” äåìåéò½¹ûí ºàé iñi áàð! “²àï!” äåãiçãåí, ºàïèÿäà ¼òêåí iñòåðiìiç ê¼ï áîë¹àí ñî» æóðíàëûìûç ¼êiíiøiìiçãå ëàéûº “Àéºàï” áîëäû” - äåï æàçûëäû.

“Àéºàï” ¸ð ìàòåðèàëäû» ìàçì½íû ìåí òàºûðûáûíà æåòå ê¼»ië á¼ëiï îòûðäû. Áiðiíøi áåòiíå åëäi» iøêi ¼ìiðiíäå áîë¹àí æà»àëûºòàð, ðåñìè õàáàðëàð, åêiíøi, ¾øiíøi áåòòåðiíäå “Àøûº õàò” äåãåí àéäàðìåí îºûðìàíäàð õàòòàðûí æàðèÿëàí¹àí. Ïðîáëåìàëûº ìàºàëàëàð (æåð òóðàëû, ñúåçä, ñàéëàó, ò.á. òàºûðûïòàð) áîéûíøà 4-6 áåòòåðiíå îðíàëàñºàí. “Ôåëüåòîí”, “Õàáàðëàð” áîéûíøà àéäàðûìåí ìàòåðèàëäàð æóðíàëäû» îðòà ò½ñûíàí îðûí àë¹àí. Àë øåòåë æà»àëûºòàðûí, ê¼»ië àéòóëàð ìåí áàñºàðìàäàí åñêåðòóëåðäi, æà»à êiòàï òóðàëû ðåöåíçèÿëàðäû æóðíàëäû» ñû áåòòåðiíåí îºó¹à áîëàòûí.

“Àéºàïòû»”, “´ëå» æûð”, “Ôåëüåòîí”, “Õàáàðøûëàðûìûçäàí”, “Àøûº õàò”, “Áàñºàðìàäàí” äåï àòàë¹àí ò½ðàºòû àéäàðëàðûíû» áîëóû îíû» æ½ìûñûíäà¹û ½ºûïòûëûºòû, æ¾éåëiëiêòi òàíûòàäû. Æóðíàëäû» áåçåíäiðó ì¸ñåëåñiíå äå æåòå ê¼»ië á¼ëiíãåíi æî¹àðûäà¹û àéäàðëàð áîéûíøà æàðèÿëàí¹àí ìàòåðèàëäàðäàí àéºûí ໹àðó¹à áîëàäû.

“Àéºàï” ¼ç êåçi ¾øií ¾çäiê æóðíàë áîëäû. Îíû» ¸ðáið ñàíûí æ½ðò àñû¹à ê¾òòi. ιàí ²àçàºñòàííû» áàðëûº îáëûñûíàí æ¸íå Àñòðàõàíü ãóáåðíèÿñûíà ºîñûë¹àí Á¼êåé îðäàëûºòàðû ìåí Êàâêàç îêðóãiíå ºàðàéòûí Ì໹ûñòàó, Àòûðàó, Îðàëäàí ¾çáåé õàò êåëiï ò½ðäû. °ñiðåñå, Àºò¼áåäåí, ²îñòàíàéäàí, ²ûçûëæàðäàí, Òîð¹àéäàí, ʼêøåòàóäàí, ²àðºàðàëûäàí, Ñåìåéäåí, Àÿã¼çäåí, ²àïàëäàí, Øèåëiäåí, ²ûçûëîðäàäàí, Æàìáûëäàí, Øûìêåíòòåí, Çàéñàííàí ìàºàëà æèi æàðèÿëàíäû.

Æóðíàë áåòiíäå êåéäå “Îäàí-á½äàí”, “Óàºè¹àëàð”, “̽ñûëìàíäàð ò¾ñiíóãå òèiñòi ì¸ñåëåëåð” äåãåí àéäàðëàð áîéûíøà äà ìàòåðèàë æàðûº ê¼ðäi. Êåéií îëàðäû àëìàñòûð¹àí “Õàáàðøûëàðûìûçäàí”, “Õàáàðëàð” àéäàðëàðû æóðíàëäû» ñû êåçiíå äåéií ò½ðàºòû øû¹ûï ò½ðäû.

“Àéºàïòû»” õàòøûñû áîëûï 1911-1912 æûëäàðû °êiðàì ±àëèìîâ, 1913-1914 æûëäàðû ѽëòàíìàõì½ò Òîðàé¹ûðîâ iñòåäi. ²ûçìåòêåð, òiëøi, àâòîð áîëûï Æè¿àíøà Ñåéäàëèí, Ñïàíäèÿð ʼáååâ, Ѹêåí Ñåéôóëëèí, Áåéiìáåò Ìàéëèí, Ѹáèò ļíåíòàåâ, Áàºûòæàí ²àðàòàåâ, Ìîëäà¹àëè Æîëäûáàåâ, Áåêìûðçà Áåêæàíîâ, ͽðàëäèí Àéòì½õàíáåòîâ, Åñåí¹àëè Õàñàáîëàòîâ, ò.á. ºàòûñòû.

“Àéºàï” æ¸íå îíû» ðåäàêòîðû ñîë êåçãi ñàÿñè-¸ëåóìåòòiê ì¸ñåëåíi» å» áàñòû – æåð ì¸ñåëåñi åêåíií æàºñû ò¾ñiíãåí. ̽íû îëàð áåêòiê-ôåîäàëäûº º½ðûëûñºà ºàðñû ê¾ðåñ áàðûñûíäà áàòûë ê¼òåðå áiëäi.

1867 æûëû 11 øiëäåäå “Æåòiñó æ¸íå Ñûðäàðèÿ îáëûñòàðûí áàñºàðó æ¼íiíäå óàºûòøà åðåæå” øûºòû. 1868 æûëû 21 ºàçàíäà “Îðûíáîð æ¸íå Áàòûñ Ñiáið ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðëàðûíû» ºûðëûº îáëûñòàðûí áàñºàðó òóðàëû óàºûòøà åðåæå” áåêiòiëäi. Áàðëûº æåð ìåìëåêåò ìåíøiãi, òåê õàí ò½ºûìäàðûíà ïàòøà, “ñûéëà¹àí” æåð ¹àíà æåêåìåíøiê áîï òàíûëäû. 1895 æûëäàí 1906 æûë¹à äåéií “Ùåðáèíà ýêñïåäèöèÿñû” ïàòøà¹à ºàçຠäàëàñûíû» å» ø½ðàéëû æåðëåðií ì¸ëiìäåï îòûðäû. 1870-1890 æûëäàðû ½é¹ûðëàð ìåí ä¾íãåíäåð ê¼øiï êåëäi. Îñû¹àí áàéëàíûñòû ½ëò àðàçäû¹û á½ðûí¹ûäàí äà ê¾øåéå ò¾ñòi. Ò¾òií, ìàë, åãií, ò.á. ñàëûºòàð æ¸íå òàñûìàë ñàóäàñû á½ðûí¹ûäàí äà àðòòû. 15 òèûíäûº ½ñòàðà áið ºîé¹à, 6-7 ñîìäûº ñàìàóðûí 20-25 ñîì¹à äåéií ñàòûëäû.

“Àéºàï” îñûíäàé òîíàóøûëûº ñàÿñàòòû» áàðûíøà áåëå» àë¹àí ò½ñûíäà æàðûº ê¼ðäi. Ñîíäûºòàí äà, á½ë ì¸ñåëåëåðäi êå»iíåí æàçäû. Îòûðûºøûëûº ¼ìiðãå ê¼øó, ïîñåëêà, ºàëà ñàëó, åãiíøiëiêïåí àéíàëûñó æ¼íiíäå ½ñûíûñòàð æàñàï, êå»åñòåð áåðäi.

Æóðíàëäû» 1911 æûë¹û 2-ñàíûíäà æàðèÿëàí¹àí “²àçຠõàëºûíû» 콺òàæäû¹û” äåãåí áàñ ìàºàëàäà ¸óåëi ºîë¹à àëàòûí ì¸ñåëå æåð ì¸ñåëåñi åêåíiíå íàçàð àóäàðûï, îòûðûºøûëûººà ê¼øiï, åãiíøiëiêïåí àéíàëûñó ºàæåòòiëiãií íàñèõàòòàäû.

“Àéºàïòû»” 1912 æûë¹û 31-ñàíûíäà ïàòøà ¼êiìåòiíi» áàñºàðó-¸êiìøiëiê iñòåði æ¼íiíäåãi îòàðøûëäûº ñàÿñàòûí ñûíà¹àí áàñìàºàëà æàðèÿëàíäû. Îíäà, 1867-1868 æûëäàðäà¹û Åðåæåëåðäi ïàòøà ¾êiìåòiíi» òåê ¾ñòåì òàï ¼êiëäåði êå»åñiìåí øû¹àð¹àíûí, êîìèññèÿ ì¾øåëåði – áîëûñ, áèëåð ¼ç ïàéäàëàðûí ¹àíà ê¼çäåãåíi, îíû òåê ìàðº½ì Øîºàí Ó¸ëèõàíîâ ºàíà ¸øêåðåëåï, Äàëà ãåíåðàë-ãóáåðíàòîðûíà õàò æàç¹àíû, ºàçຠ¾øií ñàéëàí¹àí õàëûº ñóäüÿëàðûíû» ïàéäàñûç åêåíií ì¸ëiìäåãåíi àéòûëäû.

“Àéºàï” ºàçຠáàéëàðûíû» îçáûðëû¹ûí, å»áåêøiëåðäi» ¾ñòåì òàïºà, ñàìîäåðæàâèåãå íàðàçûëû¹ûí, àøó-ûçàñûí áiëäåðåòií ìàòåðèàëäàð äà æàðèÿëàäû. Ìûñàëû, æóðíàëäû» 1911 æûë¹û 4-ñàíûíäà¹û “Á¼êåé îðäàëûºòàðû” äåãåí êîððåñïîíäåíöèÿäà: “Á½ðûí¹û ¾é áàñûíà æåòi æ¾ç äåñÿòèíà æåð ºàçið ¾é áàñûíà æèûïìà äåñÿòèíàäàí êåëåäi. Æàðëû áîëäûº äåéìiç, åíäi áiç æàðëû áîëìàé, êiì æàðëû áîëñûí. °ëi áiç á½ëàé îòûðà áåðñåê, ì½íàí äà æàðëû áîëàðìûç”, – äåï æàçûëäû. Ñîíäàé-ຠ“Àéºàïòû»” 1912 æûë¹û 8-ñàíûíäà¹û Õàáèáóëëà Ìåêåðîâòû» “Áîëûñ ïåí Øîòàí” ¸»ãiìåñiíäå Øîòàí º½ë ìåí áîëûñòû ñ¼çáåí òàëàñòûðà îòûðûï, ºàíàóøû òàïòû» åñêi ôåîäàëäûº-ïàòðèàðõàëäûº ¼ìiðäi à»ñàéòûíûí ¸øêåðåëåéäi, àë º½ë Øîòàí áîñòàíäûººà æåòiï, îòûðûºøû áîëóäû ºàëàéäû.

Ì. Ñåðàëèí ïàòøàíû» îòàðëàó ñàÿñàòûíû» ò¾ïêi ìàºñàòûí ä¸ë òàíûï, îíû æ½ðòºà ä½ðûñ ò¾ñiíäiðóäå äå áiëãiðëiê òàíûòòû. ̸ñåëåí, îíû» ìûíà ïiêiðiíå º½ëຠò¾ðåëiê. “Ñû 10 æûë iøiíäå ¾êiìåò… ºûð¹ûç-ºàçàºòàðäû îòûðûºøû ºûëûï, ¼íåð ¾éðåòåéií, ¼íåðãå àë¹ûçàéûí, ñàëäûðëàï ê¼øiï àçàï øåêêåíøå, îòûðûºøû áîëûï, æàí òûíûøòûº ºûëñûí äåï åìåñ, îòûðûºøû áîëûï 12-15 äåñÿòèíà æåð àëûï, àëà àëìà¹àíäàðäû» æåðií êåñiï àëìດ. ĸë á½ëàé áàòûë ïiêið àéòó òåê ̽õàìåäæàí ò¸ðiçäi ñàíàëû, åðæ¾ðåê æàííû» ¹àíà ºîëûíàí êåëìåê.

Á½ë òàºûðûïºà “Øiäåðòi áîëûñû åëiíi» îòûðûºøû áîëûï æåð àëóëàðû” äåãåí êîððåñïîíäåíöèÿäà Áàºûòæàí ²àðàòàåâ: “²àðà øåêïåíäåð ºûðûº òî¹ûç ºàëà ñàëäûðûï àëäû. ²àðà øåêïåíäåðãå å» æàºñû áiðiíøi ä¸ðåæåëi æåðëåð êåòòi. Æåòi ðó¹à å» æàìàí æåðëåð ºàëäû”, – äåé êåëiï “ê¼øïåëi õàëûº – ºàáið ½ëû” äåãåí ñ¼ç áàð, ê¼øïåëi áîëìຠáàëè¹èëûº åìåñ, ñ¸áèëiê áåëãiñi äåéäi”, – äåï ºàçຠõàëºûí îòûðûºøû áîëó¹à øàºûðàäû.

Ì. Ñåðàëèííi» “Îòûðûºøû áîë¹àí ºçàºòàð òóðàëû” äåãåí ìàºàëàñûíäà “Æà»à áîëûñòûº ñîòòàðäû» ºàçàºû äàó-æàíæàëäàðäû øåøóãå èêåìñiç áîëûï îòûð¹àíûí ìûñàëäàðìåí ä¸ëåëäåï, áîëûñ ñîò º½íû 300 ñîìíàí àðòûº ìàë äàóûí òåêñåðå àëìàéäû. ²àçຠàðàñûíäà¹û æåñið äàóëàðûíû» º½íû ê¼áiíå 300 ñîìíàí àñûï êåòåòiíäiêòåí äàó-äàìàé ºàëàé øåøiëåäi?” – äåï æ½ðòºà ñ½ðຠºîÿäû äà, îë ¾øií “²àçຠ¸äåòòåði” äåãåí êiòàï øû¹àðó ºàæåò äåãåíäi àéòàäû.

Ìàºàëàíû» åêiíøi á¼ëiìi îòûðûºøû ¼ìiðäi» àðòûºøûëû¹ûíà àðíàë¹àí. “Ò¾ïêiëiêòi ºîíûñ áîëó¹à æàðàéò½¹ûí æåðëåð øåòêå êåòiï áiòåò½¹ûí. ²àçàººà ºîëàéñûç æåðëåð ºàëàò½¹ûí. Ò¾áiíäå ì½íäàé æåðäå áûòûðàï æ¾ðiï îòûðûï î»áàñïûç”, – äåï àâòîð áàñûíà ò¼íãåí ºàòåðäåí ºîðûºïàé, õàëûº ºàìºîðû ä¸ðåæåñiíäå ñ¼éëåéäi.

“Àéºàïòû»” 1911 æûë¹û 3-ñàíûíäà æàðûº ê¼ðãåí Áåêìûðçà Áåêæàíîâòû» “²àçàºòû» ºàçiðãi õàëi” ìàºàëàñûíäà àðòòà ºàëóûìûç¹à áàñòû ñåáåï ôåîäàëäûº ºî¹àì, ½ëòòûº òîìà¹à-ò½éûºòûº, ê¼øiï-ºîíóìåí æ¾ðiï, ê¼ðøi åëäåðäi» ¼íåãåñiíåí ¾ëãi àëìຠåêåíi ä½ðûñ ê¼ðñåòiëãåí. Îñû ìàºàëàìåí àòòàñ êåëåñi áið ìàòåðèàëäà îçûº åëäåð ºàòàðûíà ºàñûëó ¾øií ôàáðèêà, çàâîäòàð ñàëûï, ¼íåðê¸ñiïòi ¼ðêåíäåòó òóðàëû ñ¼ç áîëäû. “´íåðê¸ñiïòi ¼ðêåíäåòó íåãiçiíåí òàñ ê¼ìið, øîéûí àëàòûí, æåð ºàçàòûí º½ðàëäàð¹à áàéëàíûñòû. Îíäàé æà¹äàéûìûç áîëñà, á½ë ê¸ñiïïåí àéíàëûñàð åäiê. Îðûñ, à¹ûëøûí, ôðàíöóç åëäåðiíi» àë¹à øû¹ûï, ºóàòòû åë áîëûï îòûð¹àíûäà ¼íåðê¸ñiïòi» ¼ðêåíäåãåíiíåí”, – äåï äàìóäû» ºàíäàé æîëûíà ºàæåòòiãiíå ê¼»ië àóäàðûëäû.

̽íû» á¸ði ñîë êåçå» ¾øií ñàÿñè-¸ëåóìåòòiê ì¸íi òåðå» ì¸ñåëåëåð áîëàòûí. Ñîíû æóðíàëäû» æåòå ò¾ñiíiï, ä½ðûñ æàçà áiëói øûí ì¸íiíäåãi ¾ëêåí ïðîãðåñøiëäiê òàáûñû åäi.

“Àéºàï” áiðëiê ì¸ñåëåñiíå äå ê¼»ië á¼ëäi. °éòñå äå, îë êåçå»äå íåãiçiíåí ìàë øàðóàøûëû¹ûìåí ê¾í ê¼ðãåí, ðó-ðó¹à á¼ëiíiï, ê¼øïåíäi ¼ìið ñ¾ðãåí õàëûº àðàñûíäà áiðëiêòi» áîëóû ì¾ìêií åìåñ åäi. Ñåáåái, îë ¾øií áiðû»¹àé áàñøûëûº, ìåìëåêåòòiê ò¸ðòiï îðíàòóû òèiñ áîëàòûí. κû¹àí àçàìàòòàð îñû æàéûíäà ¼ç îéëàðûí îðòà¹à ñàëäû. Äîñìàéûë ²àøºûíáàé½ëû “Àéºàïòû»” 1912 æûë¹û 6-ñàíûíäà æàðèÿëàí¹àí “Êåë, ºàçຠåë áîëàéûº!”, – äåãåí ìàºàëàñûíäà ¾ø ì¸ñåëåãå:

1. 
   ²àçຠõàëºûíû» øû¹ó òåãi;
   
2. 
   Õàëºûìûçäû» ñîë ò½ñòà¹û òàðèõè æà¹äàéû;
   
3. 
   ²îð¹àíäàð ñàëó òàðèõû ì¸ñåëåñiíå òîºòàëàäû.
   

Ìàºàëà àâòîðû îñûíäàé äåé îòûðûï, “ºàçið äå á½ë ä¾íèåíi» àéû æîº, ºàéäà áàðñຠáûòïûëäຠáîëûï áàðà æàòûðìûç”, – äåï æ½ðòòû á½äàí áûëàé ê¼øiï æ¾ðå áåðìåé, æåð àëûï, îòûðûºøû áîëó¹à ¾íäåéäi. Ïàòøàëûº Ðåñåéäi» Àçèÿëûº àéìàºòàð¹à ºîð¹àí ñàëóûí ²àçàí ºàëàñûí àëóäàí áàñòà¹àíûí, Îðûíáîð, Òðîèöê, ×åëÿái ºàëàëàðûíû» ¸ñêåðè-ñòðàòåãèÿëûº ìàºñàòòàð ¾øií ñàëûí¹àíûí ä½ðûñ ñèïàòòàï, ºàçຠõàëºû á½äàí áûëàé ê¼øiï æ¾ðå áåðñå º½ðèäû, åë àòûí æîÿû, ñîíäûºòàí æåðäi ¼çiìiçäi» ê¸ñiáiìiçãå ïðàâèòåëüñòâî áåðãåí øàìàäà ¼êiìåò àäàìäàðûìåí ¼ëøåòiï àëûï, áið æåðãå ¸ðêiì ¼çiíi» òàëàïòàðûìåí îðíàëàñóûíàí áàñºà åøáið àìàë ºàëìàñà êåðåê äåï îéëàéìûç” – äåï æàçäû.

“Àéºàïòû»” 1913 æûë¹û 20-ñàíûíäà Åñåí¹àëè ²îñàáàñîâòû» “Áàñ ºîñó ò½ð¹ûñûíäà áiðåð ñ¼ç” – äåãåí ìàºàëàñû æàðûº ê¼ðäi. Îíäà àâòîð áiðëiêòi» ì¸íiíå, ºàæåòòiëiãiíå ò¾ðëi òàðèõè ä¸ëåëäåð êåëòiðiï, ºàçຠåëií “ê¾ííi» æàðûº ñ¸óëåñi ò¾ñïåéòií òàóäû» ê¼ëå»êå æà¹ûíäà ºàë¹àí åäi” – äåï áà¹àëàï, áiðiìiç ñîëû áîëûï, ºàçäàé ºàòàð ò½ðûï, ûíòûìàºòàñûï, áà¹ûìûçäû ñûíàëûº”, – äåï àâòîð “ûíòûìàº-áiðëiêïåí ê¾ðåñêå øûºñຠåøêiì áiçäi áàñûíáàñ åäi” – äåãåí îéäû ໹àðòàäû. Îë æàé áàñûíäûðìàóäû ¹àíà îéëàï ºîéìàé: “Åäië-Æàéûººà äà áið êiñiíi» ê¼ïið ñàëó¹à øàìàñû æåòïåéòiíi øûíäûº ºîé. Îíäàé æà¹äàéäà ê¼ïòåï-ê¼ëåìäåï åêiíøi áið á¸ñå»äåó æåðií òàóûï àëàòûí åäi. Ñîíäàé àóûç áiðiêòiðiï, àºûë ºîññàº, ºàð໹û ò¾êïiðäåí æîë òàóûï àëàð ìà åäiê?” – äåï, îòàðëàó ñàÿñàòûíû» åçãiñiíåí º½òûëóäû» àìàëûí içäåéäi.