«Қазақ журналистикасының тарихы» пәні бойынша

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

«Сырдария » университеті

«Филология» факультеті

«Қазақ тілі мен әдебиеті» кафедрасы

«Қазақ журналистикасының тарихы» пәні бойынша
050504 - «Журналистика» мамандықтарының студенттері үшін

Лекцияның Қысқаша курсы

Жетісай – 2007 ж

1. 
   “Түркiстан уалаятының гезетi”.
   
2. 
   “Дала уалаятының газетi”.
   

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Алайда, патшалық Ресейдің осындай жымысқы саясатына қарамастан,Қазақстанда ұлт тіліндегі өз баспасөзінің тууы халықтың санасын оятып,мол рухани байлыққа ие болуына елеулі түрде әсер етті.

Түркістан уаклаяты газеті – сол кездегі Түркістан генерал-губернаторлығының орталығы Ташкент қаласында 1870 жылдың 28 – сәуірінен бастап ,орыс тілінде шығатын “Туркестанские ведомости”газетіне қосымша ретінде айына төрт рет (екі саны өзбекше,екі саны қазақша) шығарыла бастады.

Газеттің редакторы – ұлты башқұрт болса да,қазақтың намысын қорғап,сойылын соққан,орыс және шығыстың көп тілдерінде еркін сөйлеген,генерал губернатордың тілмашы болған ізгі ниетті азамат Шахмардан Мирасұлы Ибрагимов еді.Ал,бұл басылымның аудармашысы,әрі әдеби қызметкері болып Хасен Жанышев,Заманбек Шайхы Әлібеков Жүсіп Қазыбековтер жұмыс істеді.

“Түркістан уалаяты газетінің”ресми және ресми емес деп аталған басты екі бөлімі болды.Ресми бөлімде патша өкіметінің бұйрық-жарлықтары жарияланып,үкімдері түсіндірілсе,ресми емес бөлімде отырықшылық,егіншілік,мал шаруашылығы,сауда,ішкі-сыртқы жағдайлар,әдебиет,мәдениет,білім,ғлым,өнер және әйел теңдігі мәселелері қаралды.

“Түркістан уалаяты газетінде”жоғарыда айтлған жайлардан басқа тарих пен этнография,архиология және тағы да басқа мәселелерге қатысты материалдар,мәселен ауыз әдебиеті үлглері де жарияланып тұрды.Тұңғыш газет өз оқырмандарына Шоқан,Ыбырай,Абай сияқты біртуар перзенттерінің өмірі және еңбек жолдарымен алғаш рет танысуларына мүмкіндік жасады.

Басылым беттерінен бұдан басқа орыс және еуропа халықтарының өнері мен мәдениеті,ғылым,білімі жайында жарияланған материалдарды табуға болады.Мұда орыс журналистикасының әсерімен заметка,корреспонденция,мақала,феоьетон,очерк сияқты баспасөз жанрларының түрлері пайда болды.Сонымен қатар ,редакция қызметкерлерінің тіл мәселесі жөнінде де өзіндік көзқарасы болған.Оны Орынбай ақын шығармаларының тілін мақтап,өзбек,татар, араб сөздерімен шұбарланған кей автор туындыларын сынаған мақалаларын аңдаймыз.

2. “Түркістан уалаяты газетінен”кейінгі өзіндік тарихи орыны бар қазақ тіліндегі екінші басылым – “Дала уалаятының газеті”жаңадан құрылған Омбы генерал-губернаторының органы ретінде Омбы қаласында 1888 жылдың 1 қаңтарынан бастап 1902 жылдың 12 сәуіріне дейін 14 жыл қатарынан жарық көріп тұрған. Басылымның қазақшасын үзбей редакциялағангенерал-губернатор концеляриясының аға тілмашы Е.Абылайханов пен Д.Сұлтанғазиндер болған.Газетте Р.Дүйсенбаев,Б.Чалымбеков және т.б. бірнеше адам аудармашы әрі әдеби қызметкер міндетін атқарған.Сондай ақ мұнда арнайы тілшілер ретінде О.Әлжанов,Ш.Айманов,М.Көпеев,Б.Әбдіков жиі мақала жазып тұрған.

Газет патшаның реакцияшыл,отаршылдық саястьн насихаттайтын материалдарды жариялаумен қатар өзінің ресми емес бөлімінде егіншілікті өркендету,отырықшылыққа көшу,ғылыми жаңалықтар,мәдениетке ұмтылу,ел басқару,сауда існ жолға қою,мал тұқымын асылдандыру және т.б. көптеген мәселелерді қамтып тұрды.Сонда ақ мұнда шетел және Ресейдің ішкі жаңалықтары,көршілес мемлекеттер жөнінде де хабарлар берілді.Газеттің нақты тиражы туралы анық мәсімет жоқ.Дегенмен бір ақпарда оған міндетті жазушылар саны – 1332 деп көрсетілген

“Дала уалаятының газеті”патша өкіметінің органы болғанымен,қазақ халқының өмір тұрмысында прогресшіл рөл атқарған басылым.

Қазақтар тұңғыш рет “Дала уалаятының газеті”арқылы орыс халқының В.А.Жуковский,А.С.Пушкин,Н.А.Крылов,Л.Н.Толстой секілді атақты ақын-жазушыларының шығармаларымен танысты.

Қазақтың халық ауыз әдебиеті мұраларын жинаушы Әбубәкір Ахметжанұлы Диваевтың мақалалары,Ы.Алтынсариннің шығармалары,Абайдың өлеңдері,халық ақындарының туындылары,Алдаркөсе мен Қожанасыр,Жиренше шешен туралы аңыздар,қазақ ертегілері де “Дала уалаятының газетінде”жарық көрген.Басылым өз қызметін оқырманына кімнің дос,кімнің қас екенін түсіндіруден бастаған десек қателеспейміз.

“Дала уалаяты газетінің”беттерінде әйел теңдігі тақырыбы бойынша да материалдар жарияланған.

“Дала уалаяты газетінде”қазақ тілін дамыту мәселелері жөнінде де пікір таласы болған.
2 Лекция
(1 сағат)

Қазақ тіліндегі алғашқы биресми газет-журналдар (1910-1917 жылдар.)
Жоспары :

1.1910 – 1911 жылдар аралығы.

2. Ленадағы жұмыс.

3. 1905-1907 жылдар.

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. Қàçàқñòàí òàðèõûíûң äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2.Қ.Àëëàáåðãåí. қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Патша үкіметі Ленадағы 500-ден астам жұмысшыларының атылғаны және жараланғаны туралы мәліметтердің елге тарауынан қорықты.Газеттерге ол жөнінде жазуға тыйым салды.Соған қарамастан,түрлі баспасөз арқылы Ленада болған шындық дүниенің төрт бұрышына тарап кетті.Тіпті,бұдан патшалық ресми «Туркестанский курьер», «Омский вестник»газеттерді де қалыс қалған жоқ.Сырдария обылысының әскери губернаторы Лена алтын кендеріндегі қанды қырғын туралы материалдар жариялағаны үін «Туркестанский курьер»газетінің редакторына айып салған.

Сөйтіп,ел ішінде Ленадағы қанды қырғын оқиғаларына үн қосқан жаппай ереуілдер,демонстарциялар өріс алды.Оған Қазақстанан Риддер кен орны Нілді мыс қорыту заводы.Жем мұнай кәсіпшілдігінеді жұмысшылар,Екібастұз көміршілері қосылды.Ал,Лена оқиғасының жаңғырығын қазақ жеріне толық жеткізген оқиғасының жаңғырығын қазақ жеріне толық жеткізген «Правда» газеті болатын.Оның үстіне көтеріліс кезінде ауыр жараланып,кейінен 12 жылға каторгаға үкім етілген,ревалюциялық күрес жолын туған жері Қарқаралыда аяқтаған Угар (Мұқтай)Жәнібеков туралы деректер де еңбекшілер санасын оята түсті.

Міне,1905-1907 жылдардағы орыс ревалюциялық жаңа өрлеу кезеңінде «Искра», «Правда» сияқты жалпыорыстық жұмысшы басылымдарыныңәсерімен Орда қаласында өздерінің демократиялық,мәдени ағартушылық күрес жолдарын бастаған қазақ топ өкілдері өздерінің жасырын көпшілік одағын ұйымдастырады.Сөйтіп,олар ең алдымен одақтың шаруашылық және саяси мақсаттарын жүзеге асыру үшін «Қазақстан»газетін шығаруды қолға алды.

«Қазақстан»газеті.
Көпшілік одағының мүшелері 1910 жылы елден қаржы жинап,Орда қаласындағы А.Н.Щелкованың меншікті баспаханасын ұйымдастыруға көмектеседі.Сөйтіп,1911 жылдың наурыз,мамыр айларында орыс баспаханасынан «Қазақстан»газетінің алғашқы екі нөмері жарық көреді.Бұл туралы газет қызметкерлері С.Меңдешев «Бөкей даласындағы 1916 жылғы көтеріліс»деген мақаласында сөз еткен.

Газетті шығарушылар екі номері жарық көргеннен кейін редакцияны Орда қаласынан Орал қаласына көшіреді,оған патша әкімшілігінің цензурасыз шыққан басылымының әр мақаласына кінә тағып,авторларды қуғындауы себеп болған.

Реадкция ұжымы Оралға көшіп елген соң Мұтиғолла Тухватуллин,Ғабдолла Тоқай,Камин Тухватуллин,Мұхаед-Ғали Мусин сияқты татар қайраткерлерінің араб әріпімен өз тілдерінде газет, журнал шығарып тұрған баспаханасын несиеге сатып алады.Қарыздан бірден құтылу оңайға түспейді.Соның зардабының редакция қызметкерлері газет шығару орнына үш-төрт ай бойы жекелеген мекемелер мен адамдардың заказдарын орындау үшін асыл уаыттарын кетіреді.Ақыры қарыздан құтылудың басқа амалы болмаған соң,елден газеттің тұңғыш санына байғазы сұрай,ақша жинайды.

Оның кейбір нөмірлерінде орыс,қазақ,татар тілдерінде жазылған материалдар жарияланған.

Газет 1913 жылы жабылады.Редакция ұжымы басылымның жабылуы себебін «Құрмет иесі оқушыларымызға»деген мақалада қаржының жетіспеушілігіннен деп көрсеткен.Ал,негізгі ссбеп газеттің прогресшіл-демократиялық сарынынан қорыққан патша әкімдерінің кертартпа әрекеттерінң еді.Басылымының реадкторы-Елеусін Бұйрин болды.

«Қазақстан» жариялаған материалдарында ел ішіндегі саяси мәселерге баса көңіл бөлді.Мәселен,1912 жылы Ленадағы жұмысшылар ереуілін жергілікті қарапайым шаруа,кедейлерінің сана-сезіміне түсінікті боларлықтай,яғни таптар арасындағы қайшылққа терең талдау жасай жазған.Сөйтіп,капиталистер мен жұмысшылардың өзара келіспеушілік себеп,сырын ашып көрсеткен.

Онда «Бұл күнде үлкен байлар жүн-тері,ғаир нәрселерді сатып алып,фабрикаларда,заводтарда,басқа да керек нәрселерді сату үшін күн бұрын жасатып алады.Бұл іске байлардың өзі қол тигізбейді,бәрін де қызметшілер көп.Әрбір заводта,фабрикада 40-50 мың кісі қызмет етеді.Бұл күндері халық екіге бөлінулі:бір жағы байлар,екінші жағы қзметшілер.Байлар арзан жалдаймыз деп һәм таң атқанан күн батқанға дейін қызмет еткіздіреміз дейді.Қызметшілер айтады:біз тиісті ақымызды аламыз һәм күніне 8-10 сағаттан артық істейміз дейді.Егер байлар бұлардың дегенін істемесе,қызметтен бас тартып,бірнеше ай жатады.Бұны забастовка дейді.Забастовкадан заводта,фабрикада қызмет тоқтайды.Бұл байларға үлкен зиян болды.Сол себепту осы уақытта байлар қызметшілердің дегенін етіп,қайта қымзетін істейді»,-деген жолдар бар.

Осы мақаладағы көзге түсер екінші ерекшелік,капиталисттер мен жұмысшылардың аарсындағы қайшылық қазақ қоғамының тұрмысымен салыстырмалы жазылған,үшінші еркшелік,ереуілдің түрлері мен мақсаттарын көңіл бөлінген.Мақалада, «Екі түрлі забастовка болады.Біреуі «экономическая»,екіншісі- «политическая»,-деп түсіндіріліп,олардың алдына қойған мақсатрына тоқталады.

Эконмикалық ереуілді жұмысшылар жекелеген мақсаттары үшін (жалақыны арттыру,баспана,тамақ т.б. мәселе төңірегінде),ал саяси ереуілді саяси билікті өз қолына алу үшін ұйымдастыратынын түсіндіреді.

Төртінші ерекшелік,мақалада «Үркіт губерниясында:Лена деген өзенде жалданып алтын қазып жатқан қызметшілер бір айдан бері забастовка жасап жатыр еді,ақырында әскер шығып,осы сәуірде қарсы болған қызметшілерді атты.Табанда 119 кісі өлді,350-ден артығырағы жараланды.Бұл жаралы кісілерден 100 кісі өлді»,-деген жұртты ашындыра түсетін хабар стилінде жазылған мәліметтер бар.Бұдан да газеттің ұстанған бағытын тану қиын емес.

Мақаланың авотры кім екені белгісіз.Профессор Қ.Бекқожин: «Тегінде бұл мақаланың авторы я ұйымдастырушысы Орал большевиктерінің бірі болуы керек.Қазақ еңбекшілері арасында ревалюциялық идеяны тарату үшін Орал большевиктері «Қазақстан»газетінің редакциясымен келісуі бойынша оның бетін пайдалануы әбден мүмкін»,-деген болжам айтады.Біздіңше,редакция қызметкерлерінің бірі жазуы да мүмкін.Мәселен,Ғ.Қарашаев не Б.Қаратаев.Қалай болған да сол екзең жағдайын,оның ерекшелігін мақала авторының жақсы білгені аңғарылады.

Екінші жағынан «Қазақстан»газеті феодалдық заманның күні өтіп,қоғамдық жаңа қаныастар туа бастағанын,ендігі жерде қазақтардың жалғыз мал шаруашылығымен күнелте алмайтынын,отырықшылыққа көшіп,егіншілік,сауда кәсіптерімен айналысу керектігін насихаттады.Газет өзінің бас мақаласында жер-судың тартылу себептеріне тоқталып,талдау жасайды.

Мәселен,ішкі Орданың көшпелі мал шаруашылығымен шұғылданатын шаруашылық қарамағында 1801 жылы 700 десятинадан жер болса,ХХ ғасырдың басында әрбір шаруаға 25 десятинадан ғана үлес тигенін,оның себебі патшаның отарлау саясатын жүргізуші әкімшілік орындарының жерді көп бөліп алғанынан,жайылымдарды құм басып кеткенінен деп түсіндіреді.

Сондай-ақ , «Қазақстанның»екінші нөмірінде жарияланған «Еңбек етсең емерсің»деген мақала жоғарыда айтылған «Хал-жайымыздағы»ойды дамытып,тұйықтан шығу жолы-отырықшылыққа көшіп,егін өсірумен шұғылдану екенін халыққа түсіндіреді.

Басылымның 1912 жылғы 11-номерінде Б.Қаратаевтың «Азаматтарға бір-екі ауыз сөз»деген мақаласы жарияланады.Онда автор көшпелі өмірдің күні өтіп бара жатқанын,көшпелі өмір және ескі әдеттер қазаты ғылым мен білімнен мақрұм қалдырғынын, «балуан бірді,білімді мыңды жығатынын»айтып,жұртты отырықшылық өмірге бет бұруға,пайдалы кәсіппен айналысуға,балаларды оқытуға шақырады.

Бұл мысалдарға қарап газет тек жалаң насихатшылықпен айналысатын материалдар жариялаумен шектелген деген ой тумындамауы тиіс. «Қазақстанда»нақты ұсыныстар мен пікірлер жасаған еңбектер де болған.Мәселен,Ғабдолла Көпжасаров деген автор газеттің 1912 жылғы 11-нөмерінде жарияланған мақаласында товарищество(серіктік)туралы айтып, «Оқыған адамдар бас болып,халықтың басын құрап,екі я үш болысты біріктіріп,товарищество жасап,жиналған ақшаға жерлерден лавка ашып,сай-саланы бөгеп, товариществода үлесі бар еендік,пішендік жерлерін суарып беріп көрсетсек,халық пайдасын көрген соң өздері-ақ ұмтылар еді.Товариществоның бір пайдасы-халықты бірлікке үйретеді,бірінің-біріне сенімін арттырады»,-деп жазды.Екінші бір нақты ұсыныс жасаған автор Мұхаммедқали Орақбаев.Ол 1912 жылдың 7-номеріндегі мақаласында «Әр нәрсеге білік-бірлік немен болады.Білік болмай,бірлік болмайды.Әлбетте ғылымнан болады»,-дейді.Бұл айтылғандардан жұрт не істеу керектігін нақты білді.

«Қазақстан»газеті «Айқап»журанлында жарияланған мақалаларға да үн қосып,қолдап отырғанымен мал шаруашылығы,отырықшылық,қала болу мәселелерне келгенде пікір таласына да барып қалады.Бұл факті де газеттің өзіндік ерекшелікгін,прогресшіл ролін танып,біле түсуімізге көмектеседі.Мысалы, «Айқаптың»1912 жылдың бесінші санында жарияланған А.Жанаталиннің мақаласындағы. «Қазақ халқы қала болуы тиісемес,қала болудың соңында біздің үшін бек көп қорқыныштар сезіледі»,-деген пікірге Ғ.Қарашаев «Айқаптың»өз бетінде жарияланған «Ахмет Жанталинге жауап»атты мақаласымен қарсы шығады.

Автор өз ойын. «Крестьяндардың ата кәсібі-егін.Біздің ата кәсібіміз-мал өсіру.Қала бол деген сөзден мал өсірме деген сөз шықпайды.Орал обылысындағы қала болуға жазылған қазақ ауылдарының обрачной аталып,мал бағуға жарақты жерлер қалдырылып жатыр,мал бағу біздің маңдайымызға жазылып,былайғы кәсіппен тіршілік ете алмаймыз деген хакім(заң деген ұғымда)дұрыс хакім емес.Жөні келсе егінмен де,саудамен де қазақ тіршілік ете алады.Осы күндегі орыс,татарлар секілді отырық елдердің бәрі де әуелде көшпелі мал бағып күнелткен халық болған дей келіп «Бұл заманда көшпелі бәдәуи надан жұрт жұрттығын,елдігін сақтап тіршілік ете алмайды»,-деп қорытындылайды.

Газет стилі өзінен бұрынғы «Түркістан уалятының газеті», «Дала уалаятының газеті» және т.б. басылымдарға қарағанда әлдеқайда жетілген,сөйлемдерді жинақы,оралымды,тілі түсінікті болып шығып тұрған.Шұбалаңқылық,бірді айтып бірге ауысушылық кездеспейді.Әр материалда проблема көтеріліп,талданып,жұртқа пайда келтіруге тырысады.Сөйтіп, «Қазақстан»өз мақсатын- «кәсіп ету,ғылым үйрету жолында»жанр мүмкіндіктерін осылай ұтымды пайдалана білген.

Ал,басылым бетінде жарияланған кейбір материалда кездесетін татар сөздеріне келетін болсақ,олар ең алдымен баспахана құрал-жабдықтарының татар тіліне икемделгенінен болса,екіншіден,көптеген газет қызметкерлерінің сауаты мұсылманша еді,үшіншіден,ол кезде ұлттық тілге негізделген арнайы алфабит жоқ болатын.Оның материалдарында орыс тілінен енген термин сөздер де қолданылады.Соған лайықты баламалар да пайда болады.Осының барлығы да қазақ әдеби тілнің қалыптасуына,байып тұрақтануына барынша ықпал етті деп түсінеміз.

Жалпы қорытындылай айтсақ,1911-1913 жылдары Ордада,одан соң Оралда шығып тұрған биресми «Қазақстан»газетінің прогрессивтік ролі,ағартушылық-демократиялық мәні міне,осындай болған.
3 Лекция

(1 сағат)

: Қазақтың жалпыұлттық демократиялық басылымдары.

Жоспары :

1.Жалпыұлттық демократиялық басылымдар.

2. “Сарыарқа” газеті.

3. Газеттің редакторы.

Пайдаланатын әдебиеттер:

1.Қ. Àòàáàåâ Қàçàқ áàñïàñөзi. қàçàқñòàí òàðèõûíûí äåðåê көзi.(1870 – 1918) À.,2000.

2. Қ .Àëëàáåðãåí. Қàçàқ æóðíàëèñòèêàñûíû» òàðèõû.

3. Ү.Субханбердина “Дала уалаяты ”газеті А.,1988,1991,1992,1994,1996.

4. Х.Бекхожин Очерки истории казахской журналистики.А.,1991.

5. Шафиро Ш Очерки по истории Алаш – Орды.А.,1994.

Енді міне,тарихтағы «ақтандақтар»ақиқаты біртіндеп ашылуына байланысты,қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап-ақ Орта Азия халықтарына,оның ішінде қазақтарға да қарсы большевиктер тарапынан «бастып алушылық»саясат жүргізілгендігі айқындалып отыр.Бұл саясатты жүзеге асыруда ең алдымен зиялылыардың үнін өшіру қажет еді.Ал оны жүзеге асыру үшін қазақ тіліндегі баспасөздің үнін өшіру аса қажет еді.Демек,көптеген газет-журналдардың жабылуы соның бірден бір мысалы.Оған мысалды алыстан іздемей-ақ,күні кешеге дейін ұлтшыл,байшыл,алашордашыыл болады деп жала жабылып келген,қазақ тіліндегі «Қазақ», «Сарыарқа», «Бірлік туы», «Жас азамат», «Алаш», «Ұран», «Абай»сияқты,тағы басқа қазақтың жалпыұлттық бағыттағы демократиялық басылымдары күйе жағылып жабылуы сол негізгі мақсаттың жүзеге асуы болды.

Кезінде «ұлт қамын ойлап,шарқ ұрған», «Сарыарқа»газеті әлі де болса толық зерттеліп,бағасын ала қойған жоқ.Бодан елдің санасына тәуелсіздік рухын сіңіріп,жұртты оятқан «қзақ»газетімен үндес,бағыттас бұл басылым 1917-1918 жылдары Семей қаласында шығып тұрған.Газеттің жауапты шығарушысы-алаштың ардақты азаматы,соңынан кеңестік саясаттың құрбаны болған Халел Ғаббасұлы.

«Сарыарқаның»көтерген мәселесі:Алашорда өкіметін құру,қазақ мемлекетін жасау,жоғалған елдікті қайта орнықтыру болады.Сондай-ақ,Алашорданың Семей тобының саяси бағдарламасы да осында басылды.Ең бастысы сол кездегі қазақ қазақ қайраткерлерінң іс-қимылдарымен де осы газеттен танысуға болатын еді.

«Сарыарқа» газетінде кезінде негізінен ел,жер,халық қамын ойлаған Ә.Бөкейхан,Х.Ғаббасұлы,Ж.Аймауытұлы,Т.Құнанбайұлы,М.Тұрғанбайұлы сияқты арыстардың жүрекжарды еңбектері жарияланып тұрған.

Жалпы,Ж.Айауытұлы тамаша ақын,талантты жазушылығымен қатар ойлы публист те бола білген жан.Олай дейтініміз,1917 жылы ақпан төңкерісі болып,патша тқтан түскенде ол алғашқылардың бірі болып «Сарыарқа»газетінің бетіне «Тұр,бұқара,жиыл кедей,ұмтыл жастар» деген мақала жазып, «Жасыратын қылық жоқ-бостандық,теңдік күштіге,жемқорға келген теңдікемес,бұл өзі қара бұқарға,кедейге келген теңдік,қолы жете алмай жүргендерге берілген бостандық»,-деп жар салған болатын.

«Сарыарқаның»бетінде Ж.Аймауытұлы сияқты,елдің қамын ойлаушылардың мақалалары аз болаған.Солардың бірі-Абай атамыздың бел баласы Тұрағұл Құнанбайұлы деп білеміз.Өз әкесінің ақындық өнерін болмаса да,адамгершілік,азаматтық рухын одан әрі жалғастырған Тұрағұл қиын-қыстау бұлыңғыр заманда туған халқының қажетіне жарауға,демеп отыруға күш салған.Оны Тұрағұлдың «Ел қамы»,деген мақаласынан айқын аңғарамыз.

Ол бұл шағын да болса мәнді де мазмұнды еңбегінде: «Әкем Абай марқұмның:

«Біріңді қаақ бірің дос

Көрмесең істің бәрі бос»,-

Деп айтқаны бірсыпыра халықтың ойында бар шығар.Аталарымыздың елдікті бірлік пен ерліктің арақасында сақтап ел болып жүргені артына қараған алаштың ұлына мәлім.

Патшалы Ресейдің отарлау саясаты тұсында шарықтау шегіне жеткен ұлтаралық қатынас арасындағы алауыздық ақпан төңкерісінен кейін де өрши түспесе өшкен жоқ.Газет бетінде бұл мәселе де кеңінен қамтылды.Себебі,қазақтар өз жерінде отырып,басқаларға тәуелді болады.Бұған сіздер Манан Тұрғынбайұлының «Орыс пен қазақ арасы»,дегенмақаласымен танысу арылы көздеріңізді анық жеткізесіздер:

«Өскеменнің оңтүстік жағындағы Шар өзенінің бойындағы мұжықтардың «қазақтан зиян шегіп жатырмыз»деген арыздары жаңбырдай жауған соң,П.Колтсовпен екеуімізді 6-күнде орыс пен қазақ дауын бітіріп,ажырастыру үшін областной қазақ комитеті мен орыс комитеті шығарады».....

«Сарыарқада»осынай партия,ел қамы,ұлтаралық қатынас мәселелерімен қатар одан да ауқымды тақырыптар,мәселен мемлекет күйі де сөз болған.Онда авторлар оқырмандарды ақпан төңкерісінен кейінгі саяси оқиғалармен таныстырып,мемлеет басында күнделікті болып жатқан өзгерістерден хабардар етіп отырған.Әсіресе,бұл орайда газет редакторы Халел Ғабасұлының жазғандары өткір де шыншыл материалдар болып есептеледі.Оның бір ғана Ресейде болып өткен қазан төңкерісінен іле-шала жазып, «Сарыарқада»жариланған «Мемлекет күйі»деп аталатын тарихи,ғылыми,публистикалық еңбегінен күні бүгінге дейін «ақтаңдақтар»қатарына жатқызылып келген көптеген жайларды ұғынуға болады.Соның бірі-большевиктердің үкімет басына келуі туралы:

«300 жылдан аса Романов тұқымының бұғауында жүрген Россия жұртының көксегенде көрген бостандығын большевиктер бүгін «қара күшке»сеніп,басқа теуіп отыр.Кеше жұрт бостандығы үшін түмеде,крепісте тәні шіріген,каторгыда айдалып,басқа мемлеет ішінде қашып жүріп табаны тесілген атышулы сабаздар Плеханов,Кропокин,Брешко-Брешковскаялар бүгін сыртқа тебіліп, «бостандыққа қас»дұшпан аталып отыр.Кеше Николай заманында саясат майданында өзі түгіл ізі жоқ,бостандық таңымен «мартта туған арамзалар»-большевиктер шоқпар,найза,мылтыққа сүйеніп,мемлекет көшінің алдында хәкімшілікті қолына алып отыр.

Екіншіден мақала авторынаң кеңес үкіметінің қазына-мүлік,жер,су жұртқа қылдай бөлініп берілсін деген ұраны туралы: «Большевиктер көсемі Лениннің 2-әмірі-жер,су,өлі құрал мен тірі құрал жер комитеттері арқылы еңбек қуған жұрттарға бөлініп берілсін деген.Бұл үстіміздегі заманда өмір жүзіне орын таба алмайтын,әдемі ғана құр сөз.Жұрт бірімен бірі пышақтасар,бірақ бәрін ортаға салып,жөншілікпен бөлісіп алыспас;түптің түбінде бұл іске асса ,бірақ осы күнде емес;жер судың әділдікпен жұртқа бөлініп беру жағын біз де көздейміз һәм осы пікірімізбен қызмет қылмақшымыз.Бірақ бұл күнде найзаның бар қазынаны ортаға салдыруға баспаймыз.

Жалпы осыдан 76 жыл бұрын жазылған материалдардан бүгінгі күннің рухы есіп тұрғандай.

Басылымда бұдан басқа Әлихан Бөкейханның,Ш.Құдайбердіұлының,С.Торайғыровтың және тағы да басқа халқым деп аңыраған бірталай абзал азаматардың көптеген еңбектері жарияланған.

«Сарыарқа»аттары аталған ойшылдардың қымбат мұраларын елге таныстырумен,бүгінгі ұрпаққа сақтап келуімен құнды.