ИСТОРИЧЕСКИЙ ОБЗОР ВОЗНИКНОВЕНИЯ И РАЗВИТИЯ РЫБОЛОВСТВА В АРАЛЬСКОМ БАССЕЙНЕ

( г.Алматы, Академия бизнеса моды «Сымбат»)

Вместе с Алексеем Ивановичем на шхуне «Константин» на Арале служил другой замечательный человек того времени – Тарас Шевченко, который в начале 1847 г. был арестован в Киеве за участие в тайном политическом обществе – Кирилло-Мефодиевском братстве и был сослан в ссылку в должности солдата «под строжайший надзор и с запрещением писать и рисовать» /1/ Несмотря на такую цензуру Тарас Шевченко за время зимовки на Кос-Арале, вынесший из путешествия по неизведанному морю множество впечатлений, обогативших поэта новыми знаниями и поэтическими образами, рисовал и писал стихи, где создал цикл стихотворений, состоящий из более пятидесяти стихотворений.

27 января 1849 г. А.И.Бутаков очередной почтой на остров Кос-Арал получил диплом о своем избрании в действительные члены Русского географического общества. Это была первая большая и заслуженная благодарность за его самоотверженный исследовательский труд.

Изучение и освоение Аральского моря и крупнейших рек Средней Азии – Амударьи и Сырдарьи принесло ему заслуженное мировое признание и выдвинуло в первые ряды выдающихся исследователей и ученых.

Аральское море являлось одним из важных центров становления и развития рыболовного дела в дореволюционном Казахстане. Рыболовство как промысел имело особую ценность, так как при благоприятных внешних обстоятельствах и в кратчайший срок оно могло достигнуть громадного развития, давая большое количество белковой пищи с минимальными предварительными затратами. Характерным примером может служить развитие Аральской рыбопромышленности.

В Аральском море, в Сырдарье и Амударье первоначально лов рыбы в промышленном отношении совершенно не производился, лишь местное казахское население добывало незначительное количество рыбы для личного потребления. Традиционными орудиями лова были котцы, казы, сузге, острога и т. д. Толчком к развитию промышленного рыболов­ства послужило переселение в 1877 г. на берега Сырдарьи и Амударьи уральских казаков, обладавших достаточным опытом рыболовства на реке Урале. Они внедрили в промысел плавную сеть, в частности двухстенную для шипа и усача и одностенную для жереха, которая до развития неводного лова была основным орудием добычи рыбы в реках.

Наиболее крупным населенным пунктом на Сырдарье в это время был г. Казалинск, основанный в 1853 г. и который быстро превратился в рыбопромышленный городок. Рыбный промысел на Сырдарье с 1875 по 1885 г. распространялся от Казалинска вниз по течению до предустьевой морской полосы. В этот период развивающийся промысел базировался преимуще­ственно на таких проходных и полупроходных рыбах как шип, усач, лещ и жерех. Морской же промысел ограничивался узкой полосой взморья. О его масшта­бах можно судить по следующим данным: в предустьевом про­странстве в это время было задействовано около 20 лодок, в низовьях Сырдарьи функционировало всего 274 снасти, а в низовьях и дельте Амударьи – 112 снастей /2/.

Начиная с 1899 г. промысел из рек начинает выходить в море, когда рыбаки начали постепенно занимать на морском побережье наиболее удобные для рыболовства участки. В этот период по официальным данным в Сырдарье, Амударье и в море имелось уже 1318 снастей, в том числе 334 – в реках /2/.

В 1899 г. вылов рыбы в море и в низовьях реки составил 30155 ц., не считая вылова на юге моря и в дельте Амударьи. Зимний подледный лов в этот период практически не использовался, он в основном практиковался только в летнюю и осеннюю путину. Как правило, рыбаки промышляли большей частью шипа, усача, сазана, жереха, сома и леща, в небольшом количестве – воблу, белоглазку, шемая.

Орудиями лова были самоловы, крючья, неводы, аханы, ставные неводы, также казы и саки. При речном рыболовстве рыбу ловили при помощи плавных и ставных сетей. Плавная сеть была основным орудием лова, но с 1893 г. она начинает вытесняться неводом, который был наиболее удобным орудием, позволяющим ловить разнообразные виды рыбы (см. таблицу 1).

Во многом картину развития рыбопромышленности в Аральском регионе изменило проведение Ташкентской железной дороги. Во-первых, с начала использования железной дороги неосвоенные рыбные богатства Арала вызвали широкую тягу рыбаков не только сопредельных территорий Например, на постоянное поселение на Арал начали переселяться крестьяне Самарской, Саратовской, Воронежской и других губер­ний Российской империи. На островах моря и берегах рек обосновываются также рыбаки с Азовского моря, Бессарабии и старообрядцы-липоване с дельты Дуная. Первоначальным временем их проникновения является последняя четверть XIX века.

Таблица 1

Год	Количество снастей
	в т.ч. плав­ных сетей	в т.ч. неводов
1889	327	-
1890	236	29
1891	283	87
1892	246 1	58
1893	120	168
1894	133	129
1895	154	147
1896	186	117
1897	86	273
1899	79	-

Во-вторых, проведение железной дороги послужило причиной возникновения поселка Аральска в 1905 г., который составил острую конкуренцию Казалинску и постепенно стал административным и деловым центром рыбной промышленности региона, о чем свидетельствует рост железнодорожного грузооборота рыбных товаров. Перевозка рыбных грузов по железной дороге за отдельные годы характеризуется следующей таблицей /3/.

Таким образом, если до 1906 г. Рыбопромышленность в исследуемом нами регионе развивалась медленными темпами. В этом сказалось е отдаленность края и отсутствие удобных путей сообщения, но со строительством линии Ташкентско-Оренбургской железной дороги рыбный промысел начал развиваться бурными темпами. Так, в 1905 г. по железной дороге было вывезено 2 872 600 кг рыбы, в 1906 году – 14 344 192 кг, в 1910 году в десять раз больше /4/.

Таблица 2

Год	Грузооборот рыбы ( в центнерах)
	Всего	В том числе красной рыбы
1905	28726	-
1906	137572	8812
1907	141810	1304
1908	169683	8150
1909	301158	2119
1910	326815	3749
1911	242707	2445
1912	288066	3088

Начиная с 1910 г., вылов рыбы по Аральскому бассейну систематически возрастает и в 1915 г. достиг 483000 ц., затем началось постепенное снижение уловов из-за военных действий в период первой мировой войны, революции и гражданской войны. О влиянии указанных событий на экономику Аральского добывающего промысла свидетельствуют следующие цифры добычи рыбы (см. таблицу 3) /3/

Таблица 3

Показатели добычи рыбы Аральским добывающим промыслом

В-третьих, железная дорога повлияла на прибытие на Аральское море крупных рыбопромышленников, которые создали на берегах и островах моря рыбные промыслы по астраханскому образцу, когда ловцы-казаки подряжались к крупным промышленникам и брали у них необходимые на снаряжение деньги, обязуясь сдавать рыбу по тем ценам, которые назначали промышленники. Рыбопромышленники с Каспия организовали наспех законченные рыбные хозяйства, используя тактику наименьших затрат на постройку промысловых заведе­ний и флота. Их основная цель состояла в усиленном оборачивании вложенных предпринимательских средств для получения быстрой и легкой выгоды. Такой хищнический подход и безмерная эксплуатация труда рыбаков особенно сказались в военные годы, когда построенные частными предпринимателями легкого типа промыслы и фактории пришли в состояние ветхости и негодности. В итоге, зависящие от ростовщического кредита рыболовецкие хо­зяйства в военный период распались и находились в состоянии глубокого упадка и обнищания.

До 1926 г. попытки ряда организаций возродить рыбопромышленность на Аральском море оказались неудачными, за исключением Госпароходства. Замешательством обобществленного сектора на Аральском море в 1923-1928 гг. воспользовались частные предприниматели. Послевоенный частники также уклонялись от затрат на промысло­вое строительство и всячески прививали среди рыбаков тен­денции кустарной переработки рыбы. Таким образом, кустарный рыбный товар стал объектом скупных операций частников /5/.

Это привело к тому, что рыбаки начали отвлекаться от лова в сто­рону кустарного производства, что также повлияло на их отрыв от промыслов Аральского рыбного треста, который в свою очередь был обязан противопоставить кустарной переработке рыбы промышленную, то есть «построить или капитально отремонтировать промысловые и прочие сооружения», чтобы удовлетворить возрастающий с каждым годом спрос на рыбную продукцию.

Противодействие продолжалось с 1926 г. до второй половины 1928 г., когда крупные рыбопромышленники всячески старались сохранить рыболовецкий посол, поскольку такой товар попадал в русло частного капитала и подпитывал разветвленную сеть перекупщиков и торговцев.

Поэтому с этого времени по станицам были образованы ссудные капиталы из станичных средств для организации выдачи ссуд рыбакам на снаряжение к лову, чтобы они перестали зависеть от перекупщиков при продаже рыбы. Кроме того, вышло постановление о сдаче войсковых вод в аренду, чтобы исключить возможность эксплуатации ловцов.

Таким образом, рыболовство в Аральском бассейне прошло в своем развитии несколько этапов от простых форм единоличной рыбной ловли до развитой рыбопромышленности. Данный вид промысла начал усиленно развиваться под влиянием русского населения, в частности, с появлением в крае казачества, а также в результате расширения торгово-экономических связей с Российской империей, с увеличивающимся спросом на продукцию рыболовства.

ЛИТЕРАТУРА

1.http://kungrad.com.

2.Берг Л.С. Рыбы и рыболовство в устьях Сыр-Дарьи и Аральского моря. – СПб., 1900. – 180 с.

3.Материалы по ихтиофауне и режиму вод бассейна Аральского моря. – М., 1959. –150 с.

4.Рыбное хозяйство. – М., 1922. – 60 с.

5.Архив г.Аральска. Ф.100. Оп.1.Д.14. Л.32.

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Арал бассейніндегі балық аулау шаруашылығының құрылуы мен дамуына тарихи шолу жасалынады.
РЕЗЮМЕ

В статье основное внимание уделено становлению и развитию рыболовного промысла на территории бассейна Аральского моря.

( Түркістан қ., Ясауи атындағы ХҚТУ)

Сүйекке қатысты атау, түсінік, ұғымдар ең алдымен жан жануарлар мен хайуанаттар сүйегі және адам қаңқасы екендігімен ескеріле отырып, сүйекке қатысты өлшемдердің де қазақ дүниетанымында бар екендігі, оның бүгінгі өмір тұрмысында да рухани мәдениетіміздің бір қыры екендігін естен шығармауымыз керек. Сондай-ақ сүйек атауы рудың, жалпы тектің шыққандығымен түсіндіріліп, ол барлық түркі халықтарына ортақ екендігі аңғарылады. Осыған байланысты қазақ баласы бір бірімен жөн сұрасқанда «сүйегің кім?» деген. Әдетте қазақ ұғымында тайпа, ел, ру жақындастық түсініктерін де «сүйек», «сүйектес», «бір сүйектен» деген атаулармен айтқан. Мұндай жақындастық, туыстық қарым қатынастағы түсінік басқа түркі халықтарында да кездесетіндігін ғылыми зерттеулер айғақтайды. Мәселен, бұл туралы зерттеуші этнограф Д.Ескекбаевтың зерттеуінде де жан-жақты қарастырылған /1/.

Алтай, тува тілінде де тайпа, халық ұғымы – тұтастай «сүйек» деп аталады. Қазақи салт – дәстүрде сүйек сакральды күшке баланып, рухани дүниенің көрінісі саналды. Жан жануарлардың дене бөліктері саналған сүйек атауларының да әрбір салт дәстүрде өзіндік қызметі болды.

Кейбір сүйек бұйымдар осы уақытқа дейін өзінің архаикалық ерекше нанымдық мәнін жоғалтпай келеді. Ата-бабадан келіп жеткен наным-сенімдер жүйесінде мал мен жануарлардың жекеленген сүйек бөліктері қорғау, желеп-жебеу күштеріне ие. Нанымдық ғұрыпта жан-жануарлардың бас сүйегі, мүйізі, тырнағы, тұяғы, сирағы, жауырыны, қары жілігі, мойын омыртқасы, тарамысы қолданылды. Олардың кейбірі бойтұмар ретінде де тағылды.

Халықтық әдет ғұрыптарда қойдың мойын омыртқасының өзіндік қасиеті бар. Мәселен, Моңғолия қазақтарының арасында жас жұбайлар отау құрғаннан кейін күйеу жігітке қойдың мойын омыртқасын тіс тигіздіртпей жегізіп, жігіт оны түндіктен сыртқа лақтыруы қажет. Бұл қазақта «мойын тастар» деп аталады да, оның мағынасы бойынша жас отаудың түндігінен мойын омыртқаны күйеу жігіттің лақтыруы «жас отаудың босағасы берік, түтіні түзу шығатынына себепкер» деген ырыммен жасалады /2, 252-б/. Ал Қосағаш қазақтары арасында егер сүйек шаңырақтан түзу шықса онда қалыңдық бақытты болады деп есептелген /3, С.99/.

Сонымен бірге дәл осы мойын омыртқаның жас босанған әйел үшін де қадір қасиеті ерекше. Қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын босанған әйелдің сыбағасы ретінде табағына тартады. Мойын омыртқаны жас босанған әйел тіс, пышақ тигізбестен, еті мен жұлыннан тазартып жегізіп ілгізеді. Халық ұғымында мойын омыртқаны бөлмей жеу, баланың мойнының тез бекуіне себепші.

Қарап отырсақ, қазақтың наным сенімінде қойдың мойын омыртқасы «өмірге жаңа келген сәбидің, оның қадам басуының, жастардың кейінгі өмір тіршілігі мойындай бекіген берік болсын, құт береке дарысын» деген мағынада жасалатындығын байқай отырып, қойдың мойын омыртқасының қазақ дүниетанымында екі дүниені жалғастырушы функциясын атқаратындығын аңғарамыз /4, 132-б/.

Халық түсінігінде кәрі жілік аталып кеткен қары жілікті үй адамдары өздері мүжіген соң, үй босағасына мал аман болады, үйді, малды ұры-қарыдан, пәле-жаладан сақтайды, - деп осы сүйек арасындағы тесігінен ши өткізіп, құрық ұстаған жылқышы тәрізді етіп іліп қояды. Қары жілік қонаққа, бөтен жат адамға емес, керісінше «ағайын мінемейді», - деп ауыл – үй адамдарының табағына салынады. «Қанына тартпағанның қары сынсын», - деуі де оның ағайын арасының, отбасы мүшелерінің сыбағасы екендігін білдіреді.

Қары жілікті қазақтар ердің алдыңғы қасына іліп, жылқы мен ер-тұрманды сақтаушы ретінде түсінген. Ал басқа түркі тілді саналған буряттар мен түрікмендерде қары жілікті бөтен адамға берген. Дегенмен де бұларда да бұл сүйектің қорғау, сақтау қасиеті болған. Қары жілік атауының мағынасы бөтен, жат ұғымын білдірді /2, 253-б/. Кәрі жілікті қазақ өсіп келе жатқан ұлы мен қызына ұстатпаған, әсіресе қыз балаға «оң жақта отырып қаласың» десе, бойдақ балаға «сүр бойдақ» боласың деген сеніммен ұстатпаған.

Жауырынға қатысты наным сенімдер тізбегін Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары туралы жазған М.Ибраевтың ғылыми зерттеуіне сүйенсек /5, 147-б/, төрт түлік мал өсіріп, көшіп қонып жүрген халқымыз малдың он екі мүшесінің ішінде жауырынды ерекше қадір тұтқан. Тілімізде күш иесін «жауырыны жерге тимеген» деген балама атау бар. Қастасқан дұшпан өз бақталасының күш қайратын қайтару үшін жауырын тұсындағы жұқа шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш әдеттер де көп замандар бойы сақталып келген.

Ертеде жауырынмен бал ашқан. Көптеген түркі, моңғол жұрттарында ұшырасатын жауға қарсы әрекет жасау шарасы болып саналған жауырынды от жалынына қақтағанда пайда болған сызат, жолақтарына қарап бал ашу («жауырын жағу»), «жауырын қарау» болжам жасау сияқты қызметтерді атқару арнайы білімді қажет етеді /6,14-б/. Сондай-ақ ірі қараның, жылқының жауырыны әріп жазуға арналған тақта ролін де атқарған.

Сақтаушы күш ретінде үй жануарлары мен жабайы аңдардың, әсіресе жылқының бас сүйегін пайдалану ырымы кең тараған. Малдың басын қарақшылыққа қою рәсімі егінді сырт көзден сақтау ниетінен туындаған. Бас сүйекті жерге тастамай, мал-жан баспасын деп биік жерлерге: қораның төбесіне, жартастың үстіне, ағаштың бұтағына ілетін. Орталық Қазақстанда асқа сойылған жылқының басын бейіттің маңдайшасына қою, Жетісу егіншілерінде қу басты қадаға шошайтып қарақшы етіп тігу кездеседі.

Біртіндеп бүкіл Орта Азиядағы сияқты қазақ егіншілерінің арасында жерге қадалған ағашқа жылқының, түйенің (сирек жағдайда сиырдың) бас сүйегін іліп қою бақшалық өнімдер мен жас егіндікті тіл көзден сақтайды деген сенім таралған. Сондықтан бау-бақшалар мен егіндік алқаптардың барлық жерлерінде тіл көзден сақтайтын тұмарлар – ағарған бас сүйектер бой түзейді. Бүгінгі күннің өзінде саяжайлық бау бақшалардан кейде сырыққа ілінген малдың бас сүйектерін кездестіруге болады.

Әйгілі жүйрік, бәйге, жорға аттардың, батырлардың аттарының басын биік таулардың, шыңдардың басына киізге тігіп, шиге орап, кебіндеп қойған. Мұны аттың басын кебіндеу деп атайды. Қазақта кейде қу басты арнайы жеке сөзбен «толағай» деп атайды. Әдетте, бас құрметті, сыйлы адамға тартылды. Бас тартылмас бұрын «бастың жолын ашу» рәсімі орын алған.

Қазақтардың ежелгі сенімі бойынша жеті қазынаның бірі болып саналатын иттің бас сүйегін сақтық мақсатында пайдалану Қызылорда облысының Жалағаш ауданындағы Таң ауылында кездескен /7, 46-б/. Көз тиген жағдайда даладан иттің бас сүйегін тауып алғаннан кейін, оны мұқият жуып, суға қайнатқан соң осы сумен баланы шомылдырады. Бұдан кейін иттің бас сүйегін таза ақ шүберекпен орап, жайлы орындардың біріне қойып, егер балаға тағы да көз тисе осы әдісті қайталайтын болған.

Балаға «көз тигенде» немесе «ит тигенде» оны діни наным-сенім белгілері, сондай-ақ мұсылмандақ негізде құран аяттары жазылған бойтұмар баланың бесігіне ілінген, арнайы «дем салушы» молда, қожа немесе сол ауылдың имамы да құран аяттарын оқу арқылы емдеген.

Ит тиюді емдеудің тағы бір түрі өте ауыр болған жағдайда иттің жатқан жеріне және иттің бас сүйегіне шомылдыру. Ол бойынша, иттің жатқан жеріне баланы жалаңаштап, ішін сол жерге тигізіп «Бисмиллә рахман-р-рахим, Тіл сұқтан аман ет, ит тигеннің итін қайтар» деп айтатын болған. Иттің басына және сүйектеріне; қабырға, омыртқаларына да түсірген. Бұл туралы, информатордың бірі; «баласының өте ауыр жағдайда ит тигендігін, және оның халінің өте нашарлауына байланысты, иттің бас сүйегін 3 рет қайнатып, 3-ші қайнатылған суды суытып жылы күйінде шомылдырған. Сонда сол күннен бастап баланың беті бері қараған» /8/ -дейді. Емдеудің мұндай жолы бала бойындағы иттің иісін ит өзі иіскегенде өзімен бірге алып кетіп, бала бойынан шығады деген түсінік бар.

Қазақи салт-дәстүрде ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан сүйек атауына қатысты біршама дәстүрлер бар. Оның қатарында «сүйек жаңғырту», «сүйекке түсу», сондай-ақ далалық этикалық нормалармен біте қайнасқан «сүйекке таңба» сияқты құбылыстар бар. Сүйек жаңғырту – қазақ дәстүрі. Халықтық дәстүрде «сүйек жаңғырту», «сүйек шатыс» деген сөздер жиі кездеседі. Бұл да үйлену, құдандалық жолына байланысты шыққан ғұрып. Бұрын құдандалы болып бірімен бірі сыйласқан екі жақ, екі ру бұрынғы іліктілікті қайта жалғастыратын болса, оны «сүйек жаңғырту» деп атайды. Яғни бұл бұрынғы үзілген құдалық қайта жалғасыт деген сөз. Жалпы қазақ рулары бұрын соңды құдалық салтты бұзбай қыз алуды немесе қыз беруді үнемі қадағалап, кей жағдайларда еске салып отырған. Қанаттас, қоныстас отырған екі елдің бұл қарым қатынасы елдің тұтастығы мен бірлігіне, әлеуметтік жағына да қатысты болған /9, 221-б/. Өзімнің жинаған этнографиялық мәліметтерім бойынша айтар болсам, осы Түркістан өңірінің тұрғыны Ауелбекова Базаркүл апаның (1948 ж. туған) айтуынша, оның күйеуінің туған шешесі ол бала күнінде қайтыс болады да, ол басқа әйелге үйленеді. Бірақ ол бала көтермей, оның күйеуіне ана болып арада біраз уақыт, дәлірек айтқанда 30-35 жыл өткенде екі ұрпақ бір бірімен суысып кетпесін деп, өгей анасы атанған екінші шешесі өзінің төркін жағы саналған еліндегі жігіттің біріне баласының қызын беруге келіседі. Бұл рәсім жоралғыны өздері «сүйек жаңғырту» рәсімі деп атаған. Бүгінде ол екі жас 30-35 жас шамасында, 3 бала тәрбиелеп отырған үлгілі отбасылардың бірі /10/. Әдетте мұндай жоралғы туысқандық, тамырластық мәселе ұзап кеткенде, ұрпақ аралық сабақтастық сақталсын деген ниетпен жасалатын болған.

Сүйекке түсу немесе сүйекке кіру – қайтыс болған кісіні ақ жауып арулауды атайды. Бұған сүйекті жуудың жөнін білетін аруақтың өзі қатарлы адамдары кіреді. Сүйегіне кіретін адамдарды марқұмның өзі де айтып кетуі мүмкін. Мәйітті жерлеудің алғашқы дайындықтарының жосын-жоралғысының бірі – «ғұсылдандыру» немесе «сүйекке түсу» болып табылады. Өлікті жуу көбінесе «сүйекке түсу», «сүйекке кіру» деп те аталады. Сүйекке кіретін адамдарды марқұм көреген болса, алдын ала белгілеп кетеді, әйтпесе оның жанашыр туыстары не басы қасында жүрген молда белглейді.

Сүйекке кіретін адамдардың саны сүйекке түсетін адамдардың саны тақ, марқұммен жұп болып шығады. Ал бұл көрініс Түркістан және Жаңақорған өңірлерінде сүйекке түсушілер саны 4 адам, ал өліктің өзімен тақ сан бесеу, яғни олар барынша жанашыр аталастар немесе аталас қожалар болады. Олардың қызметтері бірі басын сүйесе, екіншісі су беріп тұрса, үшіншісі су құйып, төртіншісі жуады. Әдетте, олар мұрындық қап, қолғап киіп жуады. Осы сүйекке түскен кісілерге, қайтыс болған адамның киім-кешектерін «теберік» («тәбәрік») ретінде таратып берген, ал мәйітті жуу үшін пайдаланған қолғапты ырым етіп жара, ісік ауруларына пайдалану үшін алған.

Саян түріктері арасында өлімді бір қара күш керек еткен соң, оның жанын, яғни «тынын» (демін) керек еткен соң алған деген сенім бар. Марқұмды олар «тоң соок» (нағыз сүйек) деп атады /11, - С.92-93/.

Қазақи салт санада дәстүр және ерекшелікті бұзғаны болса немесе оғаш қылығымен ел арсында көзге түссе, онда ол жанұясы, туған-туысқаны, айналасы тарапынан шеттетіліп, сүйекке таңба салған, яғни бір қауым елге немесе бір рулы елге таңба салған адам болып есептелінген. Бұл көрініс Орта Азия және түркі халықтарының арсында да бар. Ал керісінше, қандай да болмасын жауапкершілікті іс тындырып, ел көзіне өзінің қадір қасиетімен, асқан жомарттығымен танылатын кісілерді «сүйегі асыл» деп атаған.

Мал сүйектерінен де әр түрлі ұлттық ойындар: ақсүйек, асық, тобық сияқты түрлері кең тарады. Асық ойыны балалар үшін өте ұқыптылық пен шапшаңдықты, әрі білгірлікті танытатын ойын түрлерінің бірі. Әдетте асық жіліктегі асық балалар еншісіне берілген. Мәселен, сонау көне дәуірлердің өзінде-ақ балалар жерленген қабірлерде көп мөлшерде қойдың асықтары кездеседі, олардың көбі қызыл жосамен боялған, ал қайсыбірінде өңдеудің іздері байқалады. Мұны бүгінгі күннің көрінісінен де байқауға болады. Себебі көп асықты иеленген ауыл балалары асықтың ішінен кейбірін қызыл бояумен бояп, оны сақа деп атаған.

Тобық ойыны әдетте жезде мен балдыз арасында, тамырлас, дос жарандар арасында, сондай-ақ құрбы құрдастар арасында ойналатын ертеден келе жатқан ойындардың бірі. Ол бойынша мүжілген тобықты ойнаушы екі адам келісе отырып, оған куәгерлер міндеттей отырып, тобықты біреуі жасыруы тиіс. Ойынның шарты бойынша тобықты жасырушыдан екіншісі тобықты кез келген уақытта сұрауы тиіс. Егер оны жасырушы дер кезінде көрсете алмаса, онда ол үшін жасырушы сұраушыға айып төлеген. Әдетте, айыптың шамасы немесе сый сияпаты алдын ала ойын басталмас бұын келісіледі де, жасырушы сол айтылған уәдесінде тұрады. Бүгінде мұндай ойнаушылар арасында негізгі берілетін айыптар ұсақ түйек бұйымдардан бастап, зергерлік алтын бұйымдарға дейін, керек десеңіз үй жиһаздары мен көлік түрлеріне дейін ауысып жатқандығын ел арасындағы мәліметтер растайды.

Сүйекті халқымыз көненің көзі, теберігі, қасиеті ретінде мойындап, қадір тұтқан. Сүйектің нанымдық қасиеті мен оның қолөнердегі орнын халқымыз көне дәуірден-ақ білген. Сүйек ұқсату өнерінің тамыры өте тереңде жатыр. Сүйек бұйымдар мен сүйектеу өнерінің даму эволюциясы туралы сөз еткенде ең алдымен тас дәуірінен бастаймыз. Мәселен, орта тас дәуірі – мезолит кезеңінің ең басты өнертабысы – садақ. Шынына келгенде ол адам баласына жоғарғы палеолитте ақ мәлім болған. Бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауға көшуге байланысты қажет болды /12, 82-б/. Қазақстан аумағында қола дәуірі қоныстарының көп екені мәлім. Оларға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары, сол дәуір тайпаларының қолөнер кәсіпшілігінде сүйек бұйымдардың болғандығын және тұрмыста сүйек заттар да қолданылғанын анықтайды /12, 109-б/. Ерте темір дәуірінде де сүйек бұйымдар да өз жемісін тапты

Қазақ қолөнерінде сүйек пен мүйіз өңдеу ісі өз алдына жеке кәсіп ретінде бөлінбеген. Ертеректен сүйектен кейбір еңбек құралдары мен қару жарақ бөлшектерін жасаған. Ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен ыдыс аяқтар сияқты тұрмыстық бұйымдарды, атап айтқанда кебеже, асадал, адалбақан, төсекағаш және ожау, тегене, тостаған сияқты ыдыстарды көркемдеу үшін мал сүйегін кеңінен пайдаланған. Қазақ шеберлері музыка аспаптарын әзірлегенде, оларды әшекейлеп безендіру үшін мүйіз бен сүйекті кеңінен қолданған /13, 77-82-б/.

Малдың, жабайы аңдардың сүйегі мен мүйізінен әр түрлі сәнді әшекей бұйымдар жасаған. Сүйектен жасалған бұйымдар өздерінің шығу тегін сонау ерте дәуірден бастағанымен, ол бүгінде қолданыстан шығып қалған. Десек те сондай сүйек бұйымдарының бірқатарын қазақ қолөнер шебері, әрі этнограф Д.Шоқпарұлының мәліметтері бойынша тарқатсақ /14, 77-б/: ұста, зергерлер көріктің көмейіне көмір салуға, ыстық шоқты көсіп алуға, күл шығаруға арнайы малдың жауырын сүйегінен жасалған қалақты қож немесе қожы, қазбай деп атаса, ірі қараның қос жауырынан жасалған бұйымды ескек деген. Ал қойдың, ешкінің кәрі жілігінің құрығынан әзірленеген бұйым тоқубіз, қойдың, ешкінің асық жілігінен жасалған шүмек, сонымен бірге ұршықбас, жебе, сүңгі, түтік сияқты бұйымдарды пайдаланған.

Сүйектен жасалған бұйымдардың кейбірі болмаса, бүгінде сүйек бұйымдар қолданыстан шығып қалған. Олар тек музей қорларында ғана сақтаулы. Сонымен, сүйектің этнографиялық мәніне қатысты құбылыстар кешенді жүйе ретінде өмір сүріп, халықтық этномәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде көшпелі ортада өмірдің барлық салаларымен (қолөнермен, салт-дәстүрмен, наным-еніммен, халықтық емдеумен, ұлттық ойындармен) байланысқан құбылыс. Мұның өзі этномәдени байланыстарды реттеу мен үйлестірудегі басты тетік.

2.Қатран Д. Қзақтардың қазіргі кезеңдегі дәстүрлі ғұрыптық тамақтану жүйесі. // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы, 2001. 245 – 258 бб.

3.Шаханова Н.Ж. Мир традиционной культуры казахов. Алматы, 1998.

4.Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж. Төрт түліктің қасиеті. Алматы, 2005.

5.Ибраев М. Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 141-150-бб.

6.Хинаят Б. Қазақтың дәстүрлі малдәрігерлік білім жүйесі (тарихи-этнологиялық зерттеу). //Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған автореферат. Алматы, 2001.

7.Әжіғали С., Оразбек Е. Қазақтардың дінге сенгіштігі // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 37-72-бб.

8.Ел арасынан жиналған этнографиялық мәліметтерден

9.Кенжахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы, 2007.

10.Ел арасындағы этнографиялық мәліметтерден

11.Бутанаев В.Я., Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды саянских тюрков. Абакан, 2005.

12.Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық. 1 том. Алматы, 1996. – 544 бет.

13.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007

14.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007; Сүйектерге жан бітсе //Ана тілі. 1992. 17сәуір.

РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению вопросов формирования косторезного исскуства казахов.