Көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейтін, адамның ойлау қабілеті
арқылы топшылаумен ғана түсінілетін заттық ұғымдардың атауын
д е р е к с і з з а т е с і м дейді. Мысалы: ақыл, ой, сана, сезім, қуаныш,
реніш, уайым, қайғы, жақсылық, жамандық , оқу, ғылым, мәдениет т.б.
64-жаттығу. Мәтінді көшіріп жазып, деректі зат есімдердің астын бір, дерексіз зат
есімдердің астын екі сызыңдар.
1. Бетінде қайғы да жоқ, қасырет те жоқ, қорқыныш қана бар (Ғ.М.). 2. Сан-
дыбай қарғаның тұзын екі қолымен ұстап, айнаға қарағандай жымиып отыр
( Ғ. М.). 3. Бойында әдет пен әдепке сия бермейтін мінездері болғандықтан
жынды Бижан атанған адам
(Ғ.М.). 4. Ар-ұят, намыс-кек - бәрі ортақ болған
соң, әскер достығы терең бір мағына табады (Ғ.М.). 5. Әдемі шана мен қамыт-
саймандары сықырлай түсіп, жегулі дара аттар да көрінеді ( М. Ә.). 6. Жуырда
болып өткен республикалық ақындар айтысында бірнеше жас талапкерлер
есімі белгілі болды («Егемен Қазақстан»).
§ 52. Жалпы есім және жалқы есім
Зат есім сөздері қандай нәрсенің атауы болуына қарай мынадай үлкен екі
топқа бөлінеді: 1) жалпы есім, 2) жалқы есім.
Бір өңкей, біртектес нәрселердің тобына я соның бір тарауына
жалпылама қойылған атауларды білдіретін зат есім сөздерін ж а л п ы
е с і м дейді. Мысалы: мал, ағаш, шөп, жәндік, құс, киім, адам десек, бір
өңкей нәрсенің бір тобына қойылған жалпылама атаулар болады да, ал сиыр,
қой, ешкі, жылқы, түйе десек, мал деген жалпы ұғымды даралап; қарағай,
қайың, терек, емен, шырша десек, ағаш деген жалпы үғымды даралап; көде,
мия, бетеге, шағыр, жусан, қаңбақ десек, шөп деген жалпы ұғымды даралап;
шегіртке, маса, құрт, құмырсқа, шыбын десек, жәндік дегең жалпы ұғымды
даралап; ителгі, сауысқан, қарға, жапалақ, қызғыш, үйрек, қаз десек, құс
деген жалпы үғымды даралап: қалпақ, шалбар, шапан, тон,, көйлек, етік,
бөрік десек, киім деген жалпы ұғымды даралап; бала, қыз, кемпір, шал, жігіт,
келіншек десек, адам деген жалпы ұғымды даралап жалпылама атаймыз. Бұл
сөздердің қай-қайсысы да бір ғана нәрсеге тағылған атау болмай, біртектес
бірнеше нәрселердің жалпылама атауы болғандықтан, ж а л п ы е с і м деп
аталады да, сөйлем ішінде кіші әріптерден басталып жазылады.
Достарыңызбен бөлісу: |
