Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

Нан қақ көк тұт іні

Шаш кек тот сұс құқ

32

Кейбір сөздерден сөз тіркесін жасап, мысал келтіру. Мысалы:

кемпір	қос
қосақ	сақ
кем	ақ
пір (тұту)	ем (емдеу)

дөң - қырат ең - көрік ел - халық еле - ұнды елеу дөңгеле - айналу лек - (лек-легімен) ек - егін ек кел

Жұмбақтың шешінде кездесетін і әрпі мына сөзжұмбақтың сәйкес келуі керек.

1. Адамның сәні

(киім)

(Тіл)

(Кірпі)

Кім бар оны жеп көрген

(ірімшік)

9. Сөз жумбацты шеіиу және жумбақ шешуінен жаңа сөз табу.

1. Табылады қүлақтан 3. Үлкендердің беретін

Әйел заты қүмартқан. Той-думанда тілегі

(сырға) (бата)

Буын орнын өзгертсек Буын орнын өзгертсек

Жүз жылға уақыт не десек Нан пісіріп береді.
Жаңылмайсың жауаптан (таба)

(ғасыр)

Бағалымсын мамықпын Ортасында мұзы бар

(мақта) Балдай тәтті тағаммын

(Балмұздақ)

Буын орны ауысса Ортаңғы буын алынса

Тірі жанға азықпын Таяныш боп қалармын

Тілдің негізгі элементі - сөздік қор. Ал сөздік қор дегеніміз -тілдің құрамының ішіндегі ең тұрақты, талай ғасырлар бойы өмір сүріп келе жатқан, жалпы күнделікті өмірде кеңінен қолданылатын халыққа ортақ сөздер жиынтығы.

Тілдің негізгі сөздік қоры - тілдің сөздік қүрамының ең түрақты бөлігі. Сөздік қор тілдегі ғасырлар бойы сақтай отырып, тілдегі жаңа, туынды сөздер мен жаңа мағынаның жасалуына үйытқы болады. Сөздердің негізгі сөздік қорда кең қолданылуы мен үзақ сақталуы олардың сөз жасау қабілетін дамыта түседі.

36

Сөздік қордың тұрақтылығы тіл бірлігін сақтап, көне дәуір әдеби ескерткіштерін ұғынуға, тануға мүмкіндік туады. Қазақ тіл ғылымының негізін салушы А.байтұрсынұлы «Сөздік құрамының ең басты және тұрақты бөлшегі — негізгі сөздік қор. НСҚ — бүкіл лексикалық байлықтың басты тұлғасы, негізгі үйтқысы» деген болатын.

Ғалымдардың сөздік қор ұғымына берген анықтамалары өте үқсас. Қазақ тілі- ғасырлар бойы дамып жетілген, қолдану аясы кең, бай тілдердің бірі. Қүрамындағы сөздердің саны үланғайыр көп. НСҚ тірек болатын - халықтың байырғы сөздері.

Біздің ана тіліміз, қасиетті қазақ тілі -өзінің мемлекеттіе мәртебесін абыроймен ақтарып, міндет жүгін қиналмай көтере алатын аса бай, оралымды да сүлу тіл. Ресей ғалымдарының «Қазақтың жай сөзінің өзі өлең боп қүйылып жатады» (Радлов), «Түркі халықтарының ішіндегі ең суретшіл, бейнелі тіл - қазақ тілі» (Мавлов) деп, айтқыш та айшықтылығын, сүлу да сүңғылалығын есімізден шығармауға тиіспіз.

Ендеше біз қазақ тілінің байлығын, көркемдігі мен бейнелігін жас ұрпаққа таныта отырып, сөзге тапқыр, сөздік қоры мол, тіл байлығы жетілген етіп тәрбиелеуде әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын оқу-тәрбие есінде қолдану тураыл сөз естімекпіз.

Бала тілінің дамып қалыптасуы жоғарғы жүйке жүйесінің тығыз байланысты. Баланың айналасындағы өмірді танып, білімдегі басты жәрдемшісі - тіл. Ал тілдің дамуы оның сана-сезімінің, ой-өрісінің, басқа да психологиялық үрдістің жетіле түсуіне негіз болады.

Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын байытуда сөздерді үйретудегі ұстанымдары:

• 
  сөздің оқушылардың күнделікті өмірмен байланыстылығын
  ескеру;
  

• 
  үйретілетін сөздердің жеңілділігі;
  

• 
  бастауыш сынып оқушыларының ұғымына сөз мағынасының сай
  келуі;
  

• 
  сөздерді оқытылатын тақырыптармен байланысты таңдап алу;
  
• 
  сөздердің мағыналық ерекшеліктерін ескеру;
  

• 
  сөздердің тәрбиелік, ізглілік ұғымға сәйкестілігін есепке алу
  және т.б.
  

Қазақ мектептерінің мұғалімдері мен оқушылары осы байлықты бірі игеруге, екіншісі меңгеруге үмтылып отырса ғана ана тіліміздің алдындағы перзенттік борыштарымызды өтей аламыз. Ана тілін қадірлеу, оның байлығын сақтап, үйрену үлкен патриоттық іс.

Адамның сөздік қоры екі жағдайда жетіліп отырады: бірі - сөзді активті қолдану, екіншісі - сөзді пассивті қолдану.

Сөз мағынасы дұрыс түсіндіру, түсіне білу керек. Сөйлеу түрінде сөз мағынасының алатын орны зор.

Бүкіл оқыту барысында оқушының тілін дамытып, сөз байлығын арттыру - ең маңызды жұмыстардың бірі. Бұл, әрине, төменгі сыныптан бастап оқушылармен үзбей жүргізілетін жұмыстар

38

нәтижесінде ғана іске асады. Мұғалім сабақтың тиімділігін

қабілеттерін үнемі дамытып отыруды көздейді. Бұл әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданғанда іске асады.

Бала тілін дамыту әдістемесі бағытында мол да құнды ойлар айтқан тұлғаларымыздың бірі Мағжан Жұмабаев. Оның шәкірт тілін ширатушыларды таң қалдырған әдістемелік еңбегі «Бастауыш класта ана тілі» оқулығы. Бұл кітабы арқылы бастауыш мектепке ана тілін оқыту, тіл дамыту әдістемесін жасауға ұмтылғаны аңғарылады.

М.Жұмабайұлының әдіскер-ғалым ретінде төртжылдық бастауыш мектептің әр жылына сәйкес ана тілі бойынша бала тілін дамыту үшін жүргізілер жаттығулар, қалыптастырулар, дағдылар кешенін жасап үсынған.

Пікірлерді жинақтай келгенде оқушы тілін байытуда сөйлеумен байланысты іске асыруда мынандай қажеттіліктер туындайды:

• 
  Оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатында сөздің
  мағыналарын толық меңгерту;
  
• 
  Сөйлемді дұрыс қолану, қүрастыру арқылы ойын жүйелі айта
  білуге дағдыландыру;
  
• 
  Сөйлемдегі сөздерді белгілі бір ойдың төңірегінде қүрастырып,
  дұрыс сөйлеуге жаттықтыру;
  

Сөздік жұмысының ең маңызды міндет оқушылардың ауызекі сөйлеуде қолданатын сөздер қорын толықтыратын сөздік беленді ету.

Жаңа сөздерді есте сақтаудың тәсілдері мен жаттығулары да бар. Олар мыналар:

1. 
   Тақтаға сөз жазып, оны буынға бөлу.
   
2. 
   Сөз мағыналарын анықтауда ұғымны белгілерін санайтындай
   жаттығулар (жаттығу жұмыстары).
   
3. 
   Жаңа сөзді кірістіре сөйлем құрастырып, мағынасын ашу.
   
4. 
   Жаңадан үйренген сөздерге байланысиы шығармашылық
   жұмыстар (әңгіме, мазмұндама, шығарма, т.б.) жүргізу.
   
5. 
   Орфографиялық жаттығуларға жаңа сөздер енгізу.
   
6. 
   Сөздік жасату (түсіндірмелі, алфавиттік немесе тақырыптық
   сөздіктер, оқушы сөздігі).
   

Балалар сөздігін мынадай жолдарымен байытуға болады:

• 
  қоршаған ортаны байқату, аңғарту;
  
• 
  арнаулы тілдік жаттығулар жүргізу
  
• 
  сыныпта және сыныптан тыс өту (әңгіме мазмұнын талқылау
  және талдау) барысында, т.б.
  

Стиль мәтіннің қарым-қатынасын түсіну үшін мәтінді бірлік ретінде түсінуден бастаймыз. Яғни бір шығарманың түтас үғынылатын белгілі бір хабарлаудың ой-пікірді жеткізудің мазмұнды формасы бір бөлшегі болып табылады. Мәтіннің ең тиісті қасиеттері мына сияқты болады:

• 
  Мәтіннің мазмұны мен қүрылымдық бүтіндігі;
  
• 
  Мәтін қүрайтын бірліктердің компоненттерінің бір-бірімен
  байланыстылығы;
  
• 
  Стилистикалық норма жағынан өңделуі;
  
• 
  Мазмұнды байланыстылық, түтастық;
  
• 
  Хабарлаудың жазбаша формада берілуі.
  

Адам ойын ауызша да (сөйлеу арқылы, жазбаша да) жазу арқылы білдіреді. Демек, адамдар арасындағы тілдік қарым-қатынастың екі түрі бар: бірі-ауызша тіл, екіншісі -жазбаша тіл.

Ауызекі тілде адамдар ойын, пікірін сөйлеу арқылы жеткізеді. Жазбаша тілде ой-пікір белгілі бір жүйеге түсіріліп, тілдік

41

грамматикалық заңдылықтарын қатаң бағындырылып әдеби тіл нормасын сақтап жазады.

Сондықтан ауызекі тіл мен жазбаша тілдің өздеріне тән ауызша айтылуы немесе жазбаша берілу тәсілі (стилі) болады. Сол сияқты іс-қағаздарының, көркем шығармалардың, мақала, хат т.б. тәрізді мәтіннің өзіне тән баяндау, сөз қолданыс ерекшеліктері бар. Мысалы: «Керқүла атты Кендебай» ертегісчіндегі мынадай текстерді диалогты алайық:

Кендебай есіктен кіріп келіп:

• 
  дат тақсыр, - дейді.
  
• 
  Датың болса айт, - дейді хан ақырып.
  
• 
  Мен айтсам, бұлардың айтып отырғаны өтірік. Бұларға көрінбей,
  биені де күзеттім. Түн ортасы кезіңде екі балаңыз үйықтап қалды.
  Таң алдында бие алтын қүйрықты, қүндыз жүнді қүлын туады. Сол
  кезде аспаннан бір бұлт түңіліп келді де, оны көтеріп ала жөнелді.
  Мен қүйрықтан шап беріп, үстай алдым. Бұлтпе араласқан үлкен
  дәу қүлынды алып кетті де, қүйрық менің қолымда қала берді, -
  дегенде, сөздің аяғын күтпей: қүйрық қайда? - деді хан.
  

Тіл - өзінше қалыптасқан, заңдары орныққан жүйесі бар қоғамдық қүбылыс. Тіл жүйесін заңдылықтарын айқындап зерттейтін, соған орай анықтамалар, ережелер шшығаратын қоғамдық ғылымдардың бір түрлі тіл ғылымы деп аталады.

Талдау кезінде мынадай мәселеге көңіл аударылады. Мәтіннің құрылымын анықтап, оларға тілдік құралдардың қолданылу ерекшеліктері стилистиканың сипаты бойынша есептейді.

Көптеген ғалымдар мәтін композицицсын (құрылысын) үш бөлікке бөледі. Олар: кіріспе, негізгі бөлім және қорытынды деп Х.Арғынов мәтіннің кіріспе бөлімінде сөз етілейін деп отырған оқиғаның қашан болғаны, мұны тудыратын себептер айтылады. Негізгі бөлімінде сөз етіп отырған мәселе жөнінде түсінігін, фактілерді, іс-әрекеттерді баяндайды, ал қорытынды бөқлімінде сөз етіп оырған тақырыптан алған әсерін, тілек-мақсатын өз пікірін білдіруі тиіс деп жүйелейді.

Көптеген ғалымдар мәтіннің үш түрі бар деп есептейді. Олар: хабар, сипаттау, пікір айту. Сонымен бірге мәтіннің кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан түратындығын айтады. Мысалы: «Алтын дән».

Қырман үсті қүйын. Дәу маялар айыр үшымен үшырылып жатыр. Электромолотилка дән боратып жатыр. Бункерлерден қүйылған меруернт дән төбе - төбе үйіліп қалыпты. Қоршаған көлік, машина. Асығыс қимылдаған үлкендердің арасындба мектеп оқушылары да жүр. Мұғалімдер қасында. Ортасында Жанат. Үжымшар ауылы дәл бүгін дәннен өзгенің бәрін үмытқан секілді.

Бұл мәтіннің кіріспесі, негізгі бөлімі, қорытындысы бар. Мәтіннің (Қырман үсті қүйын) бірінші сөйлемі әңгіменің не туралы болатынын көрсетіп кірспе ролін атқарған. Ал 2,3,4,5,6,7,8 -сөйлемдер - мәтіннің негізі. Айтылар ой дәннің бастырылуы.

Үлкендер мен мектеп оқушылары жөніндегі хабар осы жеті сөйлемде берілген. Ал (үжымшар ауылы дәл бүгін дәннен өзгенің

43

бәрін ұмытқан секілді) соңғы сөйлем қорытынды ретінде қолднылған.

Жалпы мәтінде негізінде не субстанция (зат) немесе зат пен құбылыстың атрибуты (қасиеті) немесе ең соңында олардың бір-бірімен қатынасы жайында сөз болады. Зат пен объективті дүниедегі жанды-жансыз нәрселерді айтатын болсақ, сол заттың сапасын, қимылын және күйін біз жалпы бір атпен заттың қасиеттері деп атаймыз.

Табиғат бір нәрсені екінші бір нәрсеге түріше қатынастары бар заттардан тұрады. Таратып айтқанда, бір заттың екінші бір заттан үлкен болуы мүмкін, бір зат екінші заттың себебі болуы мүмкін, бір зат екінші заттың мекені болуы мүмкін, бір заттың екінші заттан бүрын пайда болуы мүмкін т.б.

Мәтінде сөз болатындар осы үш категориялардың біреуіне сәйкес келтіріліп жазылуы не айтылуы керек. Яғни, әңгіме мазмұны не зат, не оның қасиеті, не қатынасы жайында болмақ. Міне сондықтан мәтіннің кіріспесінде зат (не қүбылыс) атауы, не оқиға болатын кеңістік пен уақыт сөз болады.

Өйткені уақыт пен кеңістік үнемі қозғалыста болып отыратын материяның өмір сүруінің объективтік формасы.

Жоғарыда келтірілген мәтіннің кіріспесі оқиғалар жүйесінің уақытты қатынасын білдіреді. Мәтін туралы білім беру мына жүйеде болуы қажет деп санайды. Атап айтқанда, тіл білімінде сөз, сөздің тіркесіне түсуі, тіркес, тіркестен сөйлем жасалатындығын, қайырым, қайырымнан мәтін қүралатындығы. Сондықтан мәтін туралы білім ең алдымен қайырымның түзілуі ерекшелігіне байланысты.

Сондықтан мәтіннің құрылымдық ерекшелігі оны құрайтын сөйлемдердің мақсатқа сай ойды жеткізуге байланысты құрастырылуына, одан қайырым жасалатынына назар аударылады. Әсіресе адамдар бір-бірімен қарымқатынас жасағанда жеке-жеке сөйлемдермен ғана емес, тұтас бір пікірді білдіретін бірнеше сөйлемдерді де пайдаланатындығын, сондай-ақ бірнеше ой-пікірді білдіретін сөйлемдерді өзара байланыстыра келіп, жүйелі мәтінмен де жүргізіледі. Мысалы:

• 
  Сен маған атыңды айтпадың ғой?
  
• 
  Сіз өзіңіз сүраған жоқсыз ғой?
  
• 
  Ал сүрайық.
  
• 
  Атым - Сағат.
  
• 
  Сағат, мына суретіңді көрейінші.
  
• 
  Көріңіз - деген қарым қатынаста, яғни екі кісінің әңгімесі бір-
  біріне сөйлемнен ғана орындалып түр.
  

Алмас қылыш арыстанды екі бөліп, Кендебайды арыстанның ар жағынан бірақ келтіреді. Кендебай арыстанның аузын қағып алып қоржынға салады. Ақыры, Кендебай алтын қүйрықты қүлынды тауып алып аман-есен ханның үйіне қайтып келеді.

Хан қуанып, үлкен той жасайды. Той үстінде түк таба алмай сандалып мойындары ырғайдай, сирақтары шидей болып, азып-тозып ханның екі баласы келеді, - деген мәітнде үш қайырым бар.

45

Атап айтқанда, бірінші қайырым Кендебайдың арыстанмен күресін баяндаса, екінші қайырымдағы ой-пікір Кендебайдың одан кейінгі іс-әрекетін баяндайды. Яғни Кендебайдың алтын құйрықты тауып, ханға келуі, ал үшіншіден ханның балаларының келуі баяндалады.

Сонымен бірге, әр қайырымдағы сөйлемдердің бір-бірімен байланысты болып, бір ой-пікірге топтасып, тақырыптық мазмұнға бағынатындығын анықтауға болады. Ал, бұл қүбылысты әр қайырымдағы сөйлемдердің белгілі мәселе бойынша бір-бірімен байланысатындығы бойынша байқауға болады. Мысалы:

1. 
   Әрбір қайырымдағы бір тиянақты ойды білдіретін сөйлемдердегі
   іс-әрекеттер бір мезгілде болуы. Мысалы: Кендебайдың
   арыстанның даусын есітіп, айқасқа түсуі бір мезгілде іске асады.
   
2. 
   Әрбір қайырымдағы сөйлемдердегі іс-әрекеттер бір-бірімен
   байланыста болады. Мысалы: Кендебайдың арыстанмен айқасы
   туралы іс-әрекеттер бір-бірімен байланысты.
   
3. 
   Сөйлемдегі ой-пікірлер бір-бірімен жалғасып, байланысты
   болады. Сондықтан жоғарыдағы пікірлерді төмендегіше
   қорытуға болады.
   

Сөйлемдер мәтіннің түріне байланысты да болады. Мәселен, ауызекі сөйлеу стиліндегі сөйлемдер анықталмаған, сөйлем мүшелерінің орын тәртібі сақтала бермеуі мүмкін. Ал кітәби жазба стильдердегі бұл ерекшеліктер кездеспейді, негізінде ой толық аяқталған нақты болады. Мысалы, ауызекі стилінде:

-Сіздің жасыңыз қаншада?

• 
  Он жетіде.
  
• 
  Қайда түрасыз?
  
• 
  Ауылда - деп толымсыз сөйлемдер қолдана береді. Сондықтан
  бұл сөйлемдер қайырымға топтаса алмайды.
  

Егер сөйлемдегі ойлар бір-бірімен байланыста болып, жүйелі түрде жасалса, онда ол қайырым қүрайды. Ал сөйлемдердегі ойлардың бір-бірімен байланыстылығы болмаса әрқайсысы жаңа бөлек ой болады да, белгілі жүйе түзе алмайды. Онда ол сөйлемдер бір қайырым бола алмайды.

Мысалы:

Түйелер көтерісшілерге жол ашып берді. Жүз батыр тізе қосып үрысқа кірісті. Олар үзікті жағалап, қылыштасып, жолдастарын өткізе бастады деген мәтінде үш сөйлем бар. Бірақ оның үшеуі әрекеттің бір мезгілде өтіп жатқанын байқатады, мезгілдік байланысын көрсетеді.

Ал осы сөйлемдегі енді басқа жердегі Исатайдың сарбаздарының іс-әрекетіне байланысты сөйлем құрасақ, онда жаңа жолдан бастауға тура келеді. Яғни, мұнда жаңа қайырым, жаңа пікір айтылатын болады. Мысалы:

Қоршаудың үздігінен бірнеше болып шыққан бураның қос өркешінің арасында жабыса жатып алған Садық қарт еді. Одан соң жігіттердің қорғауындағы әйелдер мен бала-шаға шықты.

Исатай мен махамбет басқаларды құтқару үшін, өз бастарын өлімге тіккен жүз батырмен бірге соғысып жүр.

Міне, мүнда қайырым бар. Біріншісі, жау қоршауды бүзу әрекеті, екіншісі, қоршаудағы шығу әрекетін білдіру. Барлық алты сөйлем осы екі қайырымда топтасқан. Оқиға желісін баяндауда осы қайырымдар да бір-бірімен байланыста болады.

«Жамбыл - үлы - ақын» - деп басталатын мәтін кіріспесі ең негізгі категорияның бірі, заттың атауынан басталып түр.

Мәтіннің мазмұны объективті шындықты білдіретін пікірлер жиынтығынан қүралады. Ал пікірлеу сөйлем арқылы беріледі. Сөйлемде әрқашан бір нәрсе туралы бірдеңе айтылады. Онда не туралы сөз болса, ол бастауыш деп аталады, ал сол заң туралы айтқанымыз баяндауыш деп аталады.

Мәтіндегі сөйлемдер әрқашанда субъект пен предикаттың қосылуынан болады.

Сөйлемдегі бастауыштың өзгеруіне байланысты сөйлем не анық, не белгісіз болуы мүмкін. Бастауыш анық сөйлемдер - дара, ішінара және жалпы болып бөлінеді. Дара - бір ғана жеке ұғым бастауыштан түрған сөйлем. Мысалы: Мүхатр Әуезов - қазақтың үлы суреткері. Ішінара ұғымның көлемінің бір бөлшегі ғана