Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады

1-кестеге қатысты деректерге келсек, 50 және 70 жылдардағы БСО мәтіндерінің әрбір сыныпқа қатысты пәндері бойынша сөз, сөз формасы мен сөз қолдансытарымен қамтылуының көрсеткіштері беріледі. Мұндағы әрбір сыныптағы пәндер арасында лексикалық тұлғалармен қамтылуы жағынан 50 және 70 жылдар оқулықтары арасында айтарлықтай айырмашылықтарды көреміз.

50 ж мектеп оқулықтарындағы сөз таптарының сыныптар бойынша сөзбен және сөз формаларымен қамтылуы.

Сыныптар бойынша алғандағы сөз қолданыстарды салыстыру барысында анықталғаны - зат есімдердің үлес салмағы өзге сөз топтарына қарағанда жоғары деңгейді көрсетеді (1 сыныпта 8483 с.қ, 2 сыныпта 16412 с.қ, 3 сыныпта 49495 с.қ). Өйткені, зат есімдер тілдегі өзге сөздердің барлығына әрі ұйытқы, әрі өзек болып қызмет атқарады. А.Жұбанов өз еңбегінде қазақ мәтіндерін

тудырушы сөз топтарының бірі ретінде олардың 70-тен аса семантикалық топтарға бөледі. Ал осы 50 жылдардағы сөз таптарының қолданысын 70 жылдардағы оқулықтармен және БӘ салыстыру барысында төмендегінше көріністі байқаймыз.

Оқулықта грамматикалық, лексикалық, орфорафиялық ережелер мен талдаулар және тіл дамыту жұмыстары кейде аралас-құралас, кейде сатылы түрде жүргізуе ыңғайланған. Жеке тақырып бойынша бірнеше параграфқа лайықтап программада көрсетілген материалдарда баланың қабылдау қабілетіне, жас ерекшеліктеріне лайықтап баяндағанда, бала тек даяр қағидаларды жаттасын демейміз. Қаншама түсінікті етіп, тәптіштеп айтқан қағидаларымыз баланың байқау, салыстыру, қорыту сияқты өзіндік әрекеттерімен ұштаспаса, көздеген мақсатқа жете алмаймыз. Қазақ тілі сабағын оқытқанда, оқушы тек тыңдаушы, айтқанды, оқулықтағыны жаттаушы болмау керек, баянды білімнің белсенді, ойшылы болу керек. Баланы әрдайым соған жетектей отырып, керекті қағидаларды түсіндіргенде, ондай білім баланың бойына құт болады. Бұл жұмыстың тәртібі, әдісі мұғалімнің шеберлігіне қарай әртүрлі нәтиже беруі мүмкін. Қалайда бұл оқулықты пайдаланып, қазақ тілін оқытушы мұғалім осы талапты естен шығармауы керек.

Оқулықта жүйелі білім беру жұмысы тиісті ережелерден басталмайды, сол ереже, түсініктерге қарай жетектейтін тілдік материалдардан басталады. Оқушы жаттығуларда берілген дидактикалық материалдарды ұғына, тапсырмаларды

орындай келе, солардан өздері қорытынды шығаратындай кезең басталғанда, жинақталған ережелер берілді. Сонда олар тосыннан айтылған қағидалар болмай, өздеріне бурыннан түсінікті, өздері-ақ қорыта алатындай, бірақ қорытуға шамасы келмейтін жайттар болмақ. Ондайға оқушылар тез түсінеді, содан әрі қарай сол түсінгендерін баянды ету үшін тағы да бірнеше жаттығу материалдары беріледі. Сондықтан грамматикалық, орфографиялық, нормаларды бағаға білдіру үшін әдетте жаттығу материалдарын оларға тірек етеміз. Ол түсінікті. Тілден беретін білім балаға әдепкіде бытыраңқы, шашыраңқы болып көрінеді. Оның себебі - грамматикалық, орфографиялық ережелер белгілі нақты сөздер, тұлғалар негізінде емес, абстракцияланған көптеген фактілерді қорыту негізінде жасалады. Баланы соған жетектеу үшін көптеген байқау, жаттығу жұмыстары жүргізілуге тиіс. Ол жұмыстардың сипаты әр параграфта берілетін білім көлемінің ерекшеліктеріне қарай әртүрлі болуы мүмкін. Қалайда жаттығуға, байқау тіл дамытуға берілетін материалдар барынша сапалы болғаны жөн.

Тіл сабақтарын оқытудың дидактикалық материалдары ана тілінің әдеби үлгілері болуға тиіс. Тілдік материалға негізделмеген сабақ алыстағы бұлдыр сағым сияқты, ол көңілге қонымсыз күңгірт қалпында қалып қояды. Сондықтан қазақ тілінен мектепте сабақ оқытудың аса жауапты кезеңі оқушыға жаттығу, талдау материалдарын таңдау талғаудан

11

басталады. Жаттығу материалдарын таңцауда үш түрлі талап қойылады.

Біріншіден, жаттығу материалдары мазмұнды болуға тиіс. Материалдағы жеке дыбыстар, әріптер, буындар сөз ішінде, сөздер сөз тіркесі, сөйлем ішінде алып талданады. Солар үшін алынған мысалдар мен текстер «Ат шабады, ит қабады» сияқты ойдан шығарылған сөйлемдерден құралмай, мүмкін болғанынша көркем әдебиеттен алынған сөз, сөз тіркестері, сөйлем, үзінділер болуға тиіс. Алдымөн солардың ұстамды, мазмұны дұрыс болу жағын ойлауға тиіспіз. Қалайда олар балаларға дұрыс тәрбие беру нысанасынан қаралу керек. Оқулықта осы тұрғыдан берілген материалдар жеткіліксіз болса, әрине оларды пайдалануға болады. Бірақ сол материалға қойылатын басты талғам тілегі оның тәрбиелік мәнінде екі елі естен шықпау керек. Материалдық тәрбиелік мәні әртүрлі: Отанды сүюге, еңбек етуге, табиғатты тануға, мәдениеттіліке, коллектившілдікке, үлкенді сыйлауға т.т. ыңғайланған. Тым болмаса онда эстетикалық - көркемдік тәрбие нысаны болу керек.

Екіншіден, әрбір мысал, үзінді, әңгіме, өлең, сөз, сөйлем тіл жағынан мұлтіксіз әдеби болсын. Сонда олар баланы әдеби тіл жүйесін игеруге, оның тілін дамытуға тірек бола алады. Мұндағы басты талап - балаға грамматикадан, орфографиядан . . . білім беру үстінде оның тіл мәдениетінде арттыру болуға тиіс. Сол үшін оқушылар диалектизимнен, дұрыс құралмаған жасанды мысалдардан аулақ болып, әдеби

тілдің жақсы үлілері бойынша, әдеби тілге тән басқа да мысалдар бойынша тәрбиеленеді. Жастарға арналған әдебиеттер көп те емес, олардың бәрінің бірдөй тіл мәдениеті жоғары бола бермейді. Сондықтан бастауыш мектеп оқушылары үшін солардың таңдамалары баланың жас мөлшеріне лайық, түсінікті, әдеби әрі мазмұнды болғаны жөн.

Үшіншіден, алынған жаттығу, тағы басқа материалдар құрамынан керекті сөздер, дыбыстар, әріптер, грамматикалық тұлғалар, сөйлемдер ... жиі кездесетін болсын. Жаттығу материалдарын таңдауда негізгі мақсат осы талап болғанымен алдыңғыларсыз бұның сапасын дұрыс бағалауға болмайды. Содықтан бір жаттығу материалында осы үшеуінің басы бір жерге түйісуі керек. Жаттығу, талдау, тіл дамыту материалдарының сапасы жақсы болса, қазақ тілін оқытудағы мақсаттың дұрыс орындалуына қолайлы жағдай жасалады.

Қазақ тілін бастауыш мектепте оқулықтағы жаттығу материалдарының сапалы болуына ерекше назар аударатын себебіміз екі түрлі: біріншіден онда қазақ тілі теориялық курс ретінде емес, негізінде практикалық сабақ ретінде оқытылады. Сондай практикалық жұмыстардың тірегі де, мөлшерлі білім көркемін баянды ететін де «жаттығу» деген атпен беріледі; екіншіден, программа бойынша бастауыш мектепте қазақ тілі: 1 «сауат ашу мен тіл дамыту», 2 «Оқу мен тіл дамыту», 3 «Граматика, емле және тіл дамыту» деген тарауларға бөлінеді. «Тіл дамыту» мұнда басқаларымен қатар жүріп отырады. Программада бұлардың әрқайсысына

жәнө жеке тақырыпқа, мысалы тіл дамытуға, бөлөк сағат мөлшері көрсетілген. Соған қарап тіл дамытуды өзгелерден бөлек өту керек деп түсінбейміз.

Жаттығу материалдарына қойылатын басты талаптарға мыналар да енеді: олар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, түсіну қабілетіне сай, балаларға қызықты, тартымды, оларға ой салатындай болуға тиіс. Ондай жаттығуларды оқушылар өздігінен орындауға тез дағдыланады.

Оқулықты пайдаланушы мұғалімдер программада көрсетілген білім мөлшерін 8-9 жасар балаға білдіргенде әрдайым олардың ой-өрісін кеңейту, қабылдау қабілетін арттыру, тіл байлығын молайту, саналы білім, берік дағды алуын көздеу керек. Ол үшін дайын ережелерді, жеке тұлғаларды жаттатып, соларды еске түсіретіндей ғана жұмыс жүргізбей, мүмкін болғанынша, грамматикалық, фонетикалық, орфографиялық, қағидаларды айқындауға оқушыларды белсене қатыстыру, талдау, қорыту жұмыстарына жетектеу керек. Оқулықтың құрылысы талапқа ыңғайланған. Онда әр праграф ережеден басталмайды, жаттығудан басталады.

50 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақтілі" оқулығының 1024 сөз, 2480 сөз формасы мен 6314 сөз қолданысқа, ал 70 жылдардағы 1 сыныпқа арналған "Қазақ

тілі" оқулығының 1454 сөз 2867 сөз формасы мен 8910 сөз қолданысқа тең екендігі байқалады. Бұл айырмашылық 70 жылдардағы оқулықтардың 50 жылдармен салыстырғанда ғылымитанымдық және оқу-әдістемелік мазмұнның ғылымдағы соңғы жаңалықтармен толығып, оқулық мәтіндерінің құрылымы күрделене түсуінің нәтижесі екендігі кейінгі тарауларда толығырақ сипатталды. Қарастырылып отырған 50 жылдардағы оқулықтардың лексика-граматикалық топтармен қамтылуындағы ерекшеліктер 2-кестеде пайыздың көрсеткіштерімен берілген.