Қазақ тілінің сөзжасамы А. Б. Салқынбай – ф.ғ. д., профессор І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы

Негіз сөздің мағыналары екіншілік мағына жасау барысында толығымен қатыса бермейді. Туынды сөздің мағынасы мен оны жасаушы негіздердің мағыналары ешқашан бір-біріне толық сәйкес келмейді. Негіздердің құрамындағы мағыналар өздері белгілеп тұрған зат не құбылыстың ерекше белгілері мен қасиеттерін танытса, бұл ерекше мағына туынды сөздің құрамында тек өзек сема мен ортақ семаға айналады. Туынды сөздің ерекше мағынасы өзін құраушы семалардың мағыналары арқылы уәжделіп, негізделгенімен, одан ерекше. Туынды сөздің таңбалап тұрған заты не құбылысының белгілері мен қасиеттері ерекше болады. Сондықтан оның ерекше мағынасы тек өзіне ғана тән номинативтік белгілер арқылы көрінеді.

Мысалы: Ақбота – қыз баланың аты ретінде қолданылатын туынды сөз. Ақбота сөзі – екіншілік метафоралық мағынада жұмсалып тұр. Оның мағыналық құрылымы ақ және бота сөздерінің мағыналары арқылы уәжделген.

Ең алдымен, Ақбота сөзінің жасалуының халықтық танымдық сипатына, яғни когнитивтік негізділігіне назар аударған жөн. Біріншіден, түйенің ботасының кісі есімін негіздеуінің терең танымдық, дәстүрлік мәні бар. Қазақ кез келген төрт түлік мал баласының атын қыз балаға лайықтап, ат ретінде таңдап қоймайды. Айталық, Ешкібай, Ақлақ, Лақгүл, Бұзаугүл т.б. сияқты кісі есімдері болмайды. Ботаның қыз баланың есіміне негіз болуының өзіндік танымдық желісі – оның сүйкімділігі мен сұлулығы, әлсіздігімен бірге, жалпы түйе түлігінің қасиеттілігі, діни ұғымда киелі саналатыны (Алланың 1001-атын білетін жануар тек түйе дейтін мифологиялық түсінік бар), ең көне заманнан бері қазақ баласының күн көріс тіршілігіне жарап, серік болуымен де астасып жатса керек.

Екіншіден, Ақбота деп ат қою тек қазақ халқының дәстүріне, ұлттық танымына тән. Өзге ұлт тілінде “верблюженок”, “Ақбута”, “vyer–blyood” т.б. сияқты кісі есімдері кездеспейді. Өйткені орыс, ағылшын, түрік, ұйғыр халқының өмір-тіршілігінде түйенің айтарлықтай маңызы жоқ. Ал араб тілінде “кемаль”- түйе ұғымы арқылы негізделген Кемел, Кемал, Кәмиля, т.б. аттар жиі қолданылады. Мұның өзі араб халқының табиғи өмір сүру ортасындағы түйенің қажеттілігі арқылы қалыптасқан дүниетанымымен тығыз байланысты.

Енді Ақбота атауын негіздеп тұрған сөзжасамдық тұлғалар “ақ” және “бота” сөздерінің мағыналық құрылымына семалық талдау жасап көрелік.

1) түйенің жылға толмаған жас төлі; 2) ауыспалы мағынасы – баланы жақсы көріп еркелету үшін айтылатын сөз. Мысалы: қазақ аса бір сүйген баласын “құлыным, қозым, ботам” дейді (ҚТТС, 2-т., 387-б.).

Байқап отырғанымыздай, ақ және бота сөздерінің мағыналары туынды сөздің құрамындағы мағыналарынан әлдеқайда кең және ауқымды. Ақбота туынды сөзінің екіншілік мағынасында ақ және бота сөздерінің негізгі мағыналары сақталмаған, тек архисемасы мен өзексемасы бар. Ақбота сөзінің қалыптасуына ақ сөзінің тек түс мағынасы, бота сөзінің тек сүйкімді, сұлу, әлсіз мәні негіз болған да, оның кісі аты ретіндегі ерекше семасы метафоралану нәтижесінде қалыптасқан. Ақ және бота сөздерінің мағыналары мен Ақбота сөзінің мағынасын салыстыра келе, олардың мүлде әртүрлі денотатты атап, әрқайсысының өзіндік мағынасы бар екеніне көз жеткіздік. Себепші негіздер мен туынды сөз арасында ортақ сема сақталады.

Туынды сөздің екінші мағынасы құрамындағы негіз сөздердің мағынасы арқылы уәжделгенімен, оның мағынасын толық қабылмайды, тек өзі таңбалайтын денотат не сигнификаттың белгісі мен қасиетіне қатысты семаны алып, метафоралану не ауыспалылық мән алу арқылы, фразеологиялық мән алу арқылы өзінің ерекше семасын қалыптастырады. Туынды сөздің екіншілік мағынасы негіз сөздердің тура мағынасы не ауыспалы мағынасы арқылы метафоралануы мүмкін. Мысалы: ақ алмас, ақ ауыз болу, ақ арақ, ақ бата, ақ безер, ақ пейіл, ақберен, ақ бурыл, аққұлақ, аққұман, ақорда, ақөлең, ақсауыт, ақ сүтін кешті, ақ табан болды, ақ табан шұбырынды, ақтұйғын, ақ тілек, ақшулан, т.б. сияқты туынды сөздердің мағыналары ақ сөзінің өзек семасы арқылы негізделіп, ауыспалы мәнге ие болған шектеулі тіркестер және тұрақты сөздер.