Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| Түрік-соғды синтезі.
Жетісу қалаларын алғаш рет сипаттаған кісі, осы арадан 630 ж. жүріп өткен, будда қажысы Сюань Цзянь екен. Ол былай деп жазады: «Тұнық көлден солтүстік-батысқа қарай 500 лиден аса жер жүргесін, Сүй-е өзені бойындағы (Суап, Суяб) бір қалаға келдік. Бұл қаланы айнала өлшегенде 6-7 ли. Онда әртүрлі елдерден келген саудагерлер және хусцылар аралас тұрады. Сүйеден батысқа қарай тіке жүргенде жеке-жеке тұрған ондаған қала кездеседі, олардың әрқайсысының өз бастығы бар. Олар бір-біріне қанша тәуелді болмаса да, бәрі де түгелдей тудзюююге (қағанға) бағынады. Сүй-е қаласынан Гешуанға (Кушанияға) дейінгі ел Сули деп аталады, оның халқы да осылай аталады... Жер өңдейтіндер мен бас пайдасын көздейтіндер – тепе-тең екен». Жазба дерек көздеріне сүеніп В.В.Бартольд Жетісу аумағындағы егіншілік мәдениеті соғдылықтардың отарлауы арқасында пайда болды деген пікірге келген. А.Н.Бернштам Жетісудағы отырықшы мәдениет ескеркіштерін соғдылықтарға, ал көшпелі мәдениет ескерткіштерін түріктерге жатқызады. С.Г.Кляшторный Жетісудағы соғды қалаларының федерациясы жайлы жазып, олардың саяси және экономикалық дербестігіне ерекше көңіл аударды. Жетісудағы қала мәдениетінің шығуы туралы миграциялық тұжырымдамадан басқа оған қарама-қарсы автохтондық тұжырымдама да бар. Г.И.Агееваның пікірінше Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі «Соғды мен Хорземнің отарлық нысаны болған жоқ, олар Орта Азия халықтарының тарихи және экономикалық өмір-тіршілігінде маңызды рөл атқарған ерекше экономикасы мен мәдениеті дамыған дербес өңірлер болған». Т.Н.Сенигованың пікірінше, Тараз тұрғындары мен оның округындағы қалалар түрік-қарлұқ тайпаларынан құралды. Бір-біріне қарама-қарсы бұл көзқарастар Жетісудағы ерте ортағасырлық қала мәдениетінің қалптасуын тек этно-генетикалық тұрғыдан шешуге болмайтындығын, бұл үшін мәдениеттанулық талдау қажет екендігін көрсетеді. Соғдының мәдени кешені түсінігінен қаланың қолөнер, сауда және ауылшаруашылығының орталығы ретіндегі қызметі айқын көрінеді. Қала тұрмысының құрылуы да қызық, археологиялық материалдардан ол тұрғын үйлер архитектурасының тұрақты конодары – терракота, керамикалық заттар жиынтығы, ондағы жазулар, қорымдық құрылыстар, жерлеу әдет-ғұрыптары арқылы айқындалады. Соғды мәдени кешенінің Жетісуға таралуы ішінара соғдылардың осы аймаққа тікелей көшіп келуіне байланысты жүзеге асқан. Джамуқат, Бунджикат қалаларының негізін салған да соғдылар. Екінші жағынан алғанда оны мәдени бірлесу-сіңісу процесінің көрінісі деп түсіндіруге болады. Соғды мәдени кешенімен қатар бір мезгілде Жетісу мен Қазақстанның оңтүстігіне, Мауренахрға түрік мәдени кешені де тарала бастайды, археологиялық материалдар ішінен ол металдан істелінген аяқ-табақтар мен қару-жарақтың, руникалық жазулары бар заттардың мол табылған олжаларынан байқалады. Осының нәтижесінде VІ ғ. – ІХ ғ. бірінші жартысында Жетісу мен Орта Азияда өзгеше бір мәдени кешен құрылып қалыптасады, оны түрік-соғды кешені деп атауға болады. Бұл қалыптасудың айқын белгілерінің бірі - Соғды, Мауренахр мен Жетісу қала мәдениеттерінің біртұтастығы еді. В.М.Массон Сюань-Цзянның Су-ли (Соғды) елі Шудан Басұн тауларына дейін созылып жатқандығы саяси-географиялық немесе этникалық шекараны білдірмейді, онда соғды-түрік эталоны айрықша рөл атқарған мәдени-тарихи облысы айтылады деп әділ көрсетеді. Пәрменді мәдени синтез этногенетикалық процестер аясында өтіп жатады. Сонымен ертеректегі орта ғасырлар кезеңінде Қазақстанның оңтүстігінде өз бойына Соғдының мәдени кешенін сіңіріп қорытқан ерекше мәдениет қалыптасады. Бұл бірлесудің жарқын көрінісі қала мәдениетінен байқалады. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|