Қазақстан археологиясы
Қалалар мен ауылдық қоныстар. VІ-ІХ ғасыр алғашқы жартысы
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қала мен дала.
| Қалалар мен ауылдық қоныстар. VІ-ІХ ғасыр алғашқы жартысы
Қалалық және отырықшылық тұрмыс географиясы. Қазақстанның кең байтақ аумағында ежелден отырықшылықпен, орта ғасырларда қалалық өмір сүру салтымен сипатталатын ірі тарихи-мәдени өңірлер болды. Солардың бірі Оңтүсті Қазақтан мен Жетісу еді. Оңтүстік Қазақстан немесе географиялық атаумен айтсақ Сырдария маңы географиялық провинциясы солтүстікте Орталық Қазақстан далаларымен, оңтүстікте Талас Алатауымен, шығыста Жуалы қырқасымен, батыста Қызылқұм құмдарымен шектеседі. Оңтүстік Қазақстанда әсіресе Сырдария алабы ерекше орын алды. Сырдарияның гректер атаған көне атауы VІІ ғасырға дейін сақталды. Одан кейін ол Сейхун, Қанғар, Гюль-Зарриун, Инчу-Огуз деп аталынды, тек ХVІ ғасырда ғана алғашқы «Сыр» атауын қайтадан алған еді. Жетісуда Шу мен Талас өзендері алабын өзіне біріктіретін оңтүстік-батыс Жетісу мен негізгі су артериясы Іле өзені болған солтүстік-шығыс Жетісу секілді екі тарихи-мәдени өңірлер ерекшеленді. Алғашқы өңірдің солтүстік шекарасы Мойынқұм құмдары, шығыстағы шекаралары Шу-Іле таулары, ал батыста ол Жуалы үстірті арқылы өтті. Талас алабы үш жағынан Талас, Қырғыз және Қаратау секілді тау жоталарымен қоршалған. Талас алабы таулы және жазықтық бөліктерге бөлінеді. Шу алқабынң солтүстік жағалауы егін егуге өте қолайлы, оны Қырғыз жотасынан ағып келетін көптеген өзендер кесіп өтеді. Солтүстік шығыс Жетісу оңтүстікте және оңтүстік-шығыста Іле мен Жоңғар Алатауымен, солтүстікте Балқаш жағалауымен шектесетін алып жалпақ ыдыс секілді. Мұнда тау беткейіндегі көптеген өзендер және бұлақтармен суғарылатын Шу алқабы, сондай-ақ Іле, Қаратал, Лепсі алабтары егіншілік үшін ең құнарлы да қолайлы жерлер еді. Егіншіліктің дамуы отырықшылық өмір үшін қолайлы аудандар Қазақстанның басқа өңірлерінде де болды. Мысалы, Ертіс алабы, Тарбағатай беткейлері, Ұлытау, Орталық және Батыс Қазақстан жерлері, бірақ егіншілік пен қалалық тұрмыс Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда кеңінен дамыған еді. Қала мен дала. Отырықшы және көшпелі халықтардың өзара байланысы ғылымдағы күрделі теориялық проблемалардың бірі болып табылады. Егіншілікпен айналысатын облыстар, қала мәдениеті тағдыры үшін көшпелілердің теріс, қиратушы рөлі туралы пікір бар. Мәселен, көшпелілердің ерекше «психологиялық қоймасы» оларды үнемі егіншілерге шабуылдауға, қалаларды қиратуға мәжбүрлеп отырды-мыс. Мұндай көзқарасты жақтаушылар өз еңбектерінде көшпелілердің жауларына деген қатыгездігін, сыйлыққа деген ашкөздігі мен бопсалаушылығын бөліп көрсетті, ал ежелгі аңыз-әпсаналар далалықтармен фантастикалық адам-жылқы кентавр сынды кейіпкерлерді тығыз байланыстырды. Жабайы көшпендінің, варвардың бұл бейнесі өркениетті қоныстар мен қалалықтарға қарсы қойылды. Зертеушілердің көпшілігі бұл көзқарасқа қарама-қарсы пікірді ұстанады, көшпенділерді аздап ұлықтап, олардың жосын-жоралғыларын, үлкендерге деген құрметін, қонақжайлығын, ағайынгершілігін, еркіндік сүйгіштігін баса көрсетеді. Олар тіпті ұлы дала хандарын халық сыйлаған, құрылтайларды тек ауқатты ру өкілдері мен тайпа ақсүйектері ғана емес, қарапайым сарбаздар, батырлар маңызды рөл атқарғандығын қайран қала сипаттап жазады. Бірақ-та «көшпелі әлемді» онымен көршілес отырықшы және қала мәдениетінен бөліп қараған дұрыс емес. Олардың арасында экономикалық және мәдени байланыстар сан ғасырлар бойы қалыптасып, тығыз дамып отырды. Сауда, мал шаруашылығы өнімдеріне деген сұраныс мал шаруашылығының дамуына әсер еткен маңызды факторлар болған еді. Саудаға, қолөнер мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өткізуге қала мен дала тұрғындары өзара мүдделі болған. Әлбетте, көшпенділер мен жер өңдеушілер қатынасы үнемі бейбіт түрде бола қойған жоқ. Көшпенділердің жойқын шапқыншылықтары мен шабуылдары туралы көптеген тарихи дерек көздері сақталған, бірақ отырықшы халықтардың билеушілері де далалықтарға қарсы олардан кем емес қатал жорыққа шыққандығы жөнінде мәліметтер де бар. Тарихта көшпенділер мен отырықшы халық бірлесіп сыртқы жауларға қарсы күрескендігі жайлы мысалдар да жеткілікті. Айталық, VІІІ ғ. бас кезінде түріктермен бірлескен Соғды, Шаш және Ферғана тұрғындарының коалициясы Орта Азияға басып кірген араб экспансиясына қарсы тұрды. Жалпы алғанда, Қазақстан мен Орта Азияның отырықшы облыстарының дала көшпенділерімен тарихи заңдылықтағы қарым-қатынастарының дамуы тығыз экономикалық байланыстармен анықталды. Бейбіт қарым-қатынастар көбіне бір мемлекет, бір экономикалық құрылымдағы олардың қарқынды дамуына жағдай жасады. Ежелгі және ортағасырлық тарихта түрлі факторлар әсерінен көшпенділердің отырқшылық пен қалалық тұрмысқа өтуі жиі болып тұрды. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|