Қазақстан археологиясы
І-тарау ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫНАН
жүктеу/скачать 2.69 Mb.
|
| І-тарау
ҚАЗАҚСТАН АРХЕОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫНАН Қазақстанның археологиялық ескерткіштері туралы алғашқы мәліметтер ортағасырларлық қытай, араб, парсы тарихшылары, географтары мен саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі. Олар өз еңбектерінде өздері тікелей көзімен көрген немесе өздеріне айтылған әңгіме бойынша мәлім болған қалалар мен қоныстардың жұрттарын, ғажайып туындыларды, бейнелерді айтып өтеді. Жаңа заманда Қазақстанның өткендегісін ғылыми зерттеуде І Петрдің көне мұраларға ұқыпты қарауға, оларды суреттеу мен жинауға әмір берген жарлықтары, сондай-ақ оның бастамасы бойынша Сібірді және Ресейге іргелес жатқан Қазақстан жерін зерттеу мақсатымен қолданылған шаралар маңызды рөл атқарды. Осы әрекеттер нәтижесінде 1701 жылы Тобыл боярының ұлы С.Ремезов жазған «Чертежная книга Сибири» («Сібірдің сызба кітабы») жарық көрді. Онда географиялық деректермен қатар, қазақ сахарасының археологиялық ескерткіштері туралы мәліметтер де жинақталған. Сібірге бірінші академиялық экспедиция көрнекті ғалым Г.Ф.Миллердің басқаруымен 1733 жылы ұйымдастырылды. Бұл экспедиция материалдарында Сібір мен Қазақстан археологиясына қатысты қызықты мәліметтер келтіріледі. Экспедиция құрамында өз заманының белгілі ғалымдары – профессор Г.Ф.Миллер, И.Гмелин, Л.Делаклоер, геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков болған еді. Кейінірек оларға Сібірдің атақты тарихшысы И.Фишер қосылды. Экспедиция маршруты Тверь, Қазан, Екатеринбург қалалары арқылы жүрді. Тобылдан саяхатшылар Тара, Железинск, Ямышев, Семей бекіністері арқылы Өскеменге, одан Барнаул, Кузнецк арқылы Сібірге барды. 1740 жылы И.Гмелин Солтүстік Қазақстан болып, одан ары Жайықтың (Оралдың) жоғарғы ағысына дейін жетті. И.Гмелин еңбектеріне қарағанда, ол Қазақстан археологиясына қатысты қомақты материалдар жинақтаған, бірқатар ескерткіштердің сипаттамасын жасап, суреттерін салған. Г.Ф.Миллер Ертіс бойында кең көлемді археологиялық барлау жүргізді, Ямышев бекінісінің аудандарында мен Өскемен маңындағы Үлбіде қазба жұмыстарын ұйымдастырды, оның қызметкерлері Ертіс алабындағы Қалбасын мұнарасы, Семь палат (Семей), Абылайкит замоктары секілді көне құрылыстарды есептеп шығып, суретін қағазға түсірді. 1768-1774 жылдары Еділ бойы, Орал, Сібір мен Қазақстан халықтарының тарихын, географиясы мен этнографиясын зерттеу мақсатымен ұйымдастырылған екінші академиялық экспедиция Қазақстанда археологиялық зерттеу ісін жалғастырды. Экспедиция жұмыстарына өз заманының аса көрнекті ғалымдары П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги, П.И.Рычков, Х.Барданес қатысты. П.С.Паллас өз кезегінде И.Гмелин мен Г.Миллер жазған ескерткіштер туралы толымды сипаттама беріп, тарихи-мәдени талдау жасады. И.П.Фальк Солтүстік және Орталық Қазақстанда саяхаттады. Оның мұрағатында Қазақстанның тарихи топографиясы, археологиясы мен ескерткіштер тарихы туралы қомақты материалдар сақталуда. И.П.Фальк экспедициясының белсенді мүшелерінің бірі Х.Барданес болды. Бұл Петропавлдан Аягөзге дейінгі Орталық Қазақстанды басып өткен алғашқы ғалым еді. Ол қазақ сахарасында қирағанына ұзақ уақыт бола қоймаған қалалардың көп екендігін айтады. «Аягөз өзені маңында қырғыздар (қазақтар) Ксу-Көрпеш (Қозы-Көрпеш) деп атайтын тастан тұрғызылған үлкен ғимарат қалдықтары көрініп тұр» - деп жазады. Қазақстан географиясын, тарихи топографиясын мен археологиясын зерттеуге П.И.Рычков та мол үлес қосты. Оның бірқатар еңбектерінде, әсіресе «Топография Оренбургская» атты шығармасында археология сауалдары қамтылды. Ол алғашқылардың бірі болып «Татагай, Жубан-Ана, Белян-Ана» атауларымен белгілі «көне қалалар мен құрылыстардың» сипаттамасын жасады, және де баянауылдық үңгірлерге ғылыми бағасын берді. П.И.рычковты ежелгі кен өндіретін, соның ішінде мыс, қорғасын және қалайы кентастарын қорытатын орындар қызықтырған еді. 1771 жылы Н.П. Рычковтың Торғай мен Есіл далаларына жасаған сапарында жазған күнделігінде қызықты материалдар ұшырасады. Н.П.Рычков Ұлытау мен Атбасар аудандарындағы ескерткіштерді сипаттап берді, Есіл өзені бойындағы орасан зор үйінділер туралы айтып өтеді. Ол Қараторғай өзені аңғарындағы алып обалардың кескініне таң-тамаша болып: «ежелгі халықтардың бейіті жай топырақпен үйіліп, 15 саженьнен асатындай биіктікке көтерілген, қоршауы 135-тей саженьге жетеді» деп жазған. Бұл құрылыстардың Н.П.Рычков қалай тұрғызылғандығына түсінбей әрі таңданыс білдіріп: «Мұндай алып құрылысты салу үшін қаншама адамдар қажет» деп жазды. Ол бұл обалардың мерзімін дәл анықтай алды, «обалар скиф патшасы немесе батырының құрметіне тұрғызылған» деп есептеді. Торғай өзенінің жоғарғы ағысы мен Арғанаты тауларынан Н.П.Рычков ескерткіштердің басқа түрлерін, соның ішінде көне қала мен ежелгі құрылыс қирандыларын да ашқан болатын. Оның жазбаларына қарағанда, қала ор мен жалмен қоршалған бекініс болып табылады: ол «төрт бұрышты замок іспеттес... Шығыс жағынан әлі күнге дейін ағаш қақпалардың орны көрініп тұр», қақпа бекініс ішіне қарай жолды бастайды. Бұрынғы тереңдігін жоғалтқан әрі қазіргі күні жайылып кеткен жал мен ор бұл орынның көнелігінен хабардар етеді. Қала үстінде черепицалар мен тастардың қалдықтарды көптеп жатыр». ХVІІІ ғасыр соңына қарай саяхатшылар Орталық Қазақстанды жиірек аралай бастады. Капитан И.Г.Андреев, тау-кен ісінің шенеуніктері М.Поспелов пен Т.С.Бурнашев (1800), Ф.Назаров (1813), Н.И.Потанин (1829), т.б. жүру бағыттары (маршруттары) мәлім. Олар өз жазбаларында белгілі бір дәрежеде қазақстан археологиясының сауалдарын да қамтып отырды. Каптиан И.Г.Андреевтің еңбектерінде Қазақстанның этнографиясы, географиясы, тарихы жайлы мағлұматтардан басқа, Семей, Шыңғыс және Қарқаралы аудандары, тіпті Жетісу жеріндегі археология және тарихи топография туралы қомақты материалдар кездеседі. 1800 жылы Ямышев бекінісінен Қарқаралы, Сарысу далалары, Шу өзенінің төменгі ағысы арқылы Ташкентке тау-кен ісінің шенеуніктері М.Поспелов пен Н.Бурнаше өтті. Олар: «Қайсақ (қазақ) даласының көптеген жерлерінде, әсіресе Нұра өзені маңында ежелгі халықтардың обалары бар... Қайсақтардың (қазақтардың) мәлімдеуінше, олардың кейбірінде металдан жасалған заттар ұшырасады» - деп жазады. Бұлар сипаттаған ескерткіштердің тағы бір түрі «жерге кіріп тұрған, ер адам мен әйел адамдардың бет-пішіні дөрекі түрде салынған үлкен гранитті тастар (мүсіндер)» болып табылады. Торғай даласы мен Аралдың солтүстік маңындағы кейбір археологиялық мәліметтер Бұхара хандығына барған (1803-1804) Гавердовский мәліметтерінде айтылады. Сібір корпусы бөлімінің тілмәші, кезінде қоқандық елшілерді алып жүрген Ф.Назаров та Орталық Қазақстанның археологиялық кешендері жайлы мәлімдейді. Ол Қаратау жотасындағы ескерткіштерге сипаттама жасады, Шымкент қаласын сипаттап берді. Қарқаралы мен Шығыс Бетпақдала арқылы Семейден Созаққа дейін келген Н.И.Потаниннің де көрген-білгендері үлкен қызығушылық танытады. Ол Көкшетау, Темірші және Қызыл-Арай тауларынан тас мүсіндерді, чуд молаларын, немесе қола дәуірі ескерткіштерін, сонымен қатар Беғазы типіндегі алып тас қоршауларды көрген болатын. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында жаңа әкімшілік округтардың құрылуына байланысты Ресейдің шеткі аймақтарындағы, жекелей алғанда Орталық Қазақстан жеріндегі көненің көзіне деген қызығушылық арта түсті. Мұндай сауалдармен, негізінен, С.Б.Броневский, Л.Н.Герн, В.Старков, М.Красовский, т.б. офицерлер мен шенеуніктер айналысты. Қазақстан мен Алтайдың археологиялық тұрғыдан зерттелуі бұл аудандардың геологиялық ізденістерімен тығыз байланысты болды. Б.Ф.Герман, И.П.Шангин, Г.Розе, В.Ледебур, А.Гумбольдт секілді тау-кен инженерлері мен геологтар еңбектерінен Орталық Қазақстанның археологиясы бойынша мол материал табуға болады. Геолотарды ежелгі кен орындары, мыс пен қалайы өңдеген жерлердің үйінділері, тас қашаған орындар, үңгірлер, жартас суреттері, көне суландыру жүйелері қызықтырған еді. Орталық Қазақстанның ескерткіштерін сипаттап берген, мұнда түрлі дәуірге жататын археологиялық ескерткіштерді кездестірген тау-кен ісінің инженері И.П.Шангин жазбалары да қызығушылық тудырады. Қола дәуірінің көптеген ескерткіштерін И.П.Шангин қазіргі Көкшетау өңіріндегі Байқошқар тауларынан тапқан. Имантау тауларынан кен орындарын ұшырастырған. И.П.Шангин Есіл өзені алабында орналасқан бекіністік құрылыстарды мен қоныстарды да сипаттайды. Есілге құятын Аққайрақ өзенінен ол алты ежелгі бекіністі кездестірген. Ол өзінің айтуы бойынша, Нұра өзенінен «бірқатар ежелгі архитектуралық құрылыстарды, соның ішінде Ботақай (Ботағай) сынды көне қала үйіндісін» ұшырастырған. Шығыс көне жәдігерлерін жинақтаушылардың бірі Г.И.Спасский болды. Ол Сібір мен Қазақстан археологиясы жайлы көптеген қызықты мақалалар жариялады, еңбектерінде дала тайпаларының мәдениеті, ескерткіштер типтері жайлы ойлар айтылып, олардың сыныптамасы жасалынды. Г.И.Спасскийдің көпжылдық ізденістері «О достопримечательнейших памятниках сибирских древностей» атты еңбегінде қорытындыланды, онда ол дала тайпалары мәдениеттерінің шығу тегі туралы өз көзқарасын баяндады және тас мүсіндер мен тасқа қашап түсірілген жазулар секілді ескерткіштер типтеріне анықтама жасады. Оның әлемге мәшһүр еңбегінің бір тарауы Қазақстан мен Сібір аумағынан табылған ежелгі жазбаларды сараптауға арналды. Онда археологиялық ескерткіштерді, жазуларды, жартас суреттерін, тас мүсіндер мен өзге де көне мұраларды қорғауға байланысты да сауалдар көтерілді. Г.И.Спасский көптеген орхон және ұйғыр жазуларын ашқан, олардың тоғызын Ертістегі үңгірден, Бұқтармадан 12 км жерден және Зырьян кен орны маңынан тапқан. Кейбір руникалық жазулар туралы оған корреспонденттер айтқан болатын. Жазулардың бір бөлігін ол оқыту үшін шығыстанушы Абель Ремюзаға жіберген. Ертістен табылған орхон жазуы туралы Абель Ремюза пішімі бойынша солтүстік рунаға жақын және олар қытайлық деректемелерде «усунь атауымен белгілі болған және Христос туылғанға дейін 100 жыл бұрын Ертіс пен Зайсан көлінен батысқа қарай қоныстанған» халыққа тиесілі екендігі сөзсіз деп айтқан болатын. Белгілі шығыстанушы-археолог П.С.Савельев еңбектірінен де бірқатар қызықты жайттарды кездестіруге болады. Оның айтуынша, «Маңғыстау ілкіде Хорезм мен Итиль арасында маңызды пункт болған. Маңғыстауда тастан тұрғызылған бекіністер, ғимараттар мен жерлеу ескерткіштерінің қалдықтары сақталған». П.С.Савельев ХІІ-ХІІІ ғасырларға жататын жазулар мен рулық таңбалар мәнін ашумен де айналысты. 1840-1843 жылдары географиялық, ботаникалық және топографиялық зерттеулер жүргізген академик А.И.Шренк экспедициясы Орталық Қазақстан тарихи ескерткіштері жайлы құнды материалдар жинастырды. Қазақстан археологиясы жөнінде көптеген мағлұматтар С.Б.Броневский жазбаларында да бар. Ол Қарқаралы мен Аягөз округтеріндегі тарихи ескерткіштерге көп көңіл бөлді. С.Б.Броневский белгілі Қызылкен замогын қарап шығып, оның толымды сипаттамасын жасады. Бұл әктас ерітіндісі арқылы дала тастарынан тұрғызылған екі қабатты ғимарат еді, оның жоспары айқыш (крест) тәрізді тұрпатта болып келді. Ғимараттың қабырғалары сыланған, жоғарғы қабаты төрт ағаш ұстын (колонна) арқылы бекіген, айналып өтетін галерея мен маңдайша қабырғасы (фронтон) болған еді. С.Б.Броневский ғимараттың ағаш бөлігі, сонымен қатар ұстындары қызыл бояумен сырланғандығын анықтады. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың орта шеніне қарай, негізінен, Орталық, Солтүстік және Шығыс Қазақстан бойынша едәуір материал жинақталды. Бұл кезең үшін мақсатты зерттеулер нәтижесінде емес, көбіне кездейсоқ, жол-жөнекей алынған мәліметтердің бастапқы жинақталу (қорлану) фактісін атап кетуге болады. Қазба жұмыстары жайлы да байсалды сөз айтуға болмайды. Кейбір зерттеушілер обаларды қазып көрді, әйтсе де қазба жұмыстарының әдістемесін меңгермегендіктен, алдарына нақты мақсат-міндеттер қоймай, тек заттарды жинаумен ғана шектелді. Дегенмен, ескерткіштерді тіркеу, олардың картасын жасау, белгілеу фактілерінің атқарылғандығы белгілі, олар істеген жұмыстың құндылығы да міне осында. Бұл салада сол кезде атқарылған жұмыстардың көпшілігі әлі маңызын жоғалтқан жоқ. Қазақстан археологиясындағы осы уақытты бастапқы кезең ретінде сипаттауға болады. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ даласындағы көненің көздеріне Археологиялық комиссияның, Тарих музейінің, Мәскеу археологиялық қоғамы мен орталықтағы басқа да ғылыми мекемелердің назары ауа бастады. Құрамына Сырдария (Түркістан) және Жетісу облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуына байланысты жаңа өлкеге, соның ішінде оның өткеніне ден қою күшейе түсті. Ш.Ш.Уәлиханов Қазақстанның археологиясын зерттеуге мол үлес қосты. Ол Шеңгелдінің қираған үйіндісін, Шілік өзені бойындағы қаланы сипаттап, Талғар қаласына тоқталып өтті. Ш.Ш.Уәлихановтың Жетісу археологиялық ескерткіштеріне зор қызығушылық танытып, осы тақырыпта арнайы еңбек жазуға талаптанды. Қазақстанның тарихи ескерткіштеріне қатысты оның көзқарастары «Географический очерк Заилийского края», «Дневник поездки на Иссык-куль» мен «Очерки Джунгарии» сынды еңбектерінде көрініс тапты. Бұл жұмыстарында автор ескерткіштердің ең басты типтерін анықтауға ұмтылды. Оның ойынша, Орталық Қазақстанда қазір иесіз қалған көне кен орындары (жезді-Кеңгір маңында), егістіктер (Түндігүр шатқалы), плиталары құрастырылған және тігінен қойылған қоршаулар, тас мүсіндер, үлкен обалар, ерте орта ғасырларға жататын архитектуралық құрылыстыр секілді ескерткіштердің кешені ұшырасады. Жетісу ескерткіштерінен Ш.Ш.Уәлиханов көне қалалық қоныстарға ерекше тоқталып, олардың тарихи-мәдени маңызына мән берді, табылған қыштан жасалған су құбырлары, монеталар (мәнеттер) туралы жазды. 1862 жылдан бастап Қазақстанда В.В.Радлов археологиялық жұмыстар жүргізе бастады, алғашқы ғылыми негіздегі қазбалар оның есімімен тығыз байланысты. В.В.Радлов Солтүстік-Шығыс Қазақстан мен Сібірдегі ертедегі ескерткіштерді топтау және кезеңге бөлуді ұсынды. Бұл аудандар мәдениетінің тарихын ол мыс және қола ғасыры, көне темір ғасыры, жаңа темір ғасыры мен ертедегі орта ғасырлар кезеңдеріне бөлді. Алтайдағы тоң басқан ескерткіштерді, соның ішінде Берел қорымындағы обаларды ашып, қазба жұмыстарын жүргізу де В.В.Радлов еншісіне тиесілі, оның тоң астындағы ескерткіштерден алған жарқын материалдары жариялауы Алтайдағы «мұз құрсаулы обаларды» зерттеуге тың серпін берді. Ғалымның еңбектері Қазақстан археологиясының дамуындағы ілгері басқан үлкен қадам болды. 1867 жылы Археологиялық комиссияның тапсыруымен орыстың белгілі шығыстанушысы П.И.Лерх Түркістан өлкесін зерттеді. Ол Сырдария бойындағы Сауран, Сығанақ қалаларының қирандыларын қарап шықты, Талас алқабының бірқатар қалаларының орындарында болды, Жанкент қалашығында қазба жүргізді. Өзі кездестірген ескерткіштерді тіркеумен, мұқият сипаттаумен қатар, ол жазбаша хабарларды іріктеп, олар туралы үзінділерді талдады және түсініктеме беріп кетті. Жазбаша дерек көздерін өзі тапқан археологиялық олжалармен салыстырып, қираған орындарды нақты тарихи қалалармен баламалады. Археологияның дамуындағы үлкен бетбұрыс оқиға 1893-1894 жылдары В.В.Бартольдтың іс-сапармен осы аймаққа келуімен байланысты болды. Ол Шу мен Талас алқабының, Ыстықкөл қазаншұңқыры мен Іле өзені алқабының ескерткіштерін көріп шығады. Оның «Отчет о поездке в Среднюю Азию с научной целью» («Ғылыми мақсатпен Орта Азияға сапар туралы есеп») еңбегі осы кезге дейін тарихи ақпараттың ғаламат үлгісі болып қалып отыр. Көптеген жазбаша дереккөздеріне сүйеніп В.В.Бартольд зерттеген ауданының тарихи-топографиясын суреттеді, археологиялық жағынан болашақтағы мәні зор ескерткіштерді анықтады және оларды ортағасырлық белгілі қалалармен сәйкестендірді. Ол Верный қаласының ауданындағы қалалық мәдениеттің ілкідегі қайнар-бастауларын атап өтеді. В.В.Бартольдтың осыдан кейінгі еңбектері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының өткен тарихының бет-пердесін ашып берді. Оның іргелі ізденістері көптеген қалалардың тарихи топографиясын, олардың локализациясын, ежелгі және орта ғасырлардағы тарихи оқиғалардағы рөлін, түрік-соғды байланыстары тұсындағы қалалардың қалыптасуы мен дамуы тарихын зерттеуге негіз қалады. 1895 жылы Ташкентте құрылып, жергілікті зиялылардың өлкенің өткеніне, оның тарихына, сәулет және өнер ескерткіштеріне ден қоятын өкілдерін, әскери адамдарды, шенеуніктерді, өткенге қызығушылық танытатындарды біріктірген Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің ұйымдастырылуы да В.В.Бартольд есімімен байланысты. Қоныстар мен қалалардың қирандылары, қорымдар, жартас суреттері, жазулар, мазарлар, эпиграфиялық және нумизматикалық материалдар, тас мүсіндер секілді нақты археологиялық ескерткіштер, ежелгі суландыру сауалдары үйірме отырыстарында көтеріліп тұрды. Үйірме мүшелері ескерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізді. Үйірме қызметінің нәтижелері Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі Протоколдары (ПТКЛА) сынды арнайы басылымдарда жарияланды. Қазақстан аумағында 1904 жылы Түркістан үйірмесінің мүшелері К.А.Кларе мен А.А.Черкасов Отырар қалашығында қазба жұмыстарын жүргізді. Олар тереңдігі 2 м-ге дейін жететін траншея түсіріп, қазбадан керамика топтамасын, ХVІ-ХVІІІ ғасырларға жататын монеталарды аршып алады. Қазақстанның көне мұрасын зерттеумен айналысқан үйірменің белсенді мүшелері арасынан В.АКаллаур, Н.Н.Пантусов, Н.П.Остроумов, Ә.Диваев, И.В.Аничков, А.А.Семеновты ерекше атап кетуге болады. Николай Николаевич Пантусов Петербург университетіндегі шығыс тілдер факультетін тәмәмдап, шығыстанушы мамандығын алған еді. Ол араб географиялық әдебиеті туралы «С обозначением, как далеко простирались сведения арабских географов в глубь Средней Азии и какого достоинства эти сведения» атты шығармасы үшін алтын медальмен марапатталған болатын. Н.Н.Пантусов «студенттік кезден бастап-ақ үлкен үміт күттіргендер» қатарына енген. Бірақ, университетте профессорлық атақ алу үшін дайындыққа қал деген ұсынысқа қарамай, Түркістан өлкесіне қызметке шақыруды құп алады. 1872 жылдың қыркүйегінде Н.Н.Пантусов Түркістан генерал-губернаторлығына жіберіліп, Жетісу облысындағы әскери генерал-губернаторында ерекше тапсырмалар бойынша шенеунік болып тағайындалды. Бұл қызметте ол 1908 жылға дейін болды. Өз қызметін мүлтіксіз атқарған Н.Н.Пантусов тарих пен археологияны, нумизматиканы, этнографияны, лингвистиканы да зерттеумен айналысты. Н.Н.Пантусов Императорлық археология комиссиясының өкілі және Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің белсенді мүшесі болды. Археология тарихында Н.Н.Пантусов есімі ең алдымен христиандық несториандық тастан жасалған құлпытастар мен оларға жазылған жазуларды Жетісудан тауып, зерттеуімен кеңінен танымал. Жетісу облысындағы әскери губернатор шенеунігі болғандықтан, Н.Н.Пантусов көптеген жерлерді аралады. Мәселен, Алтын-Емел болыстығына барған сапарында зерттеуші «оба, жартас жазулары мен суреттері» секілді «көненің көзі болып табылатын ескерткіштердің мол» екендігін айтып өтеді, Алтын-Емел тауларынан Асан тауларына дейін созылып жатқан ор (ойық) туралы аңыз-әпсананы жазып алды, Алтын-Емел тауы мен болыстығының атауының шығу төркінін саралады. Ол Теректі шатқалы мен Көксу өзенінің жағалауларын мұқият зерттеп шығып, архар, жылқы, ит ерткен аңшылар, т.б. бейнелері бар көптеген жартас суреттерін тауып, сипаттап шықты және бедерін түсірді. Жол сапарларының бірінде Н.Н.Пантусов Таш-Рабат қирандыларын көреді де, оның толымды сипаттамасын және топографиялық жоспарын түсіріп, оны «құрылысшы бастапқыда үлкен етіп тұрғызуды ойлаған, бірақ құрылысы бітпей қалған» деп жазады. 1889 жылы Археологиялық комиссияның тапсырмасымен Н.Н.Пантусов үш оба қазады: олардың екеуі Көктем (Весновка) өзенінің оң жағалауынан, біреуі Қарасу мен Үлкен Алматы өзендерінің аралығынан қазылған еді. Ол 1890 жылы әскери инженер П.С.Нечогиннен алынған мәліметтерді тексеріп көру үшін Қызылағаш шатқалынан (Қапал қаласынан солтүстік-батысқа қарай) бірнеше оба қазады және Байқұлақ тауларының құздарындағы және Қаріпше шатқалындағы жартас суреттерін қарап шығады. Н.Н.Пантусовтың ерен еңбектерінің бірі ретінде археологиялық ескерткіштерді қорғауға күш салуын айтуға болады. Ірі шенеунік В.А.Каллаур да көненің көздерін қажымай зерттегендердің бірі болды. Түркістан археология әуесқойларының үйірмесі жұмыс жасаған алғашқы жылдан бастап-ақ В.А.Каллаур оның тұрақты мүшесі болып, жыл сайын Талас алқабы мен Сырдария аудандарындағы жаңа да қызықты көптеген мағлұматтарды жариялап тұрды. В.А.Каллаур тарихи топография мен топонимика бойынша материалдар жинастырды, ескерткіштердің орналасуы мен атауларын ежелгі авторлардың еңбектерінде ұшырасатын орындар мен атаулармен байланыстырды. Бұл мағлұматтарды ол «Древние местности Аулие-Атинского уезда на древнем караванном пути на запад от Аулие-ата к границе Чимкентского уезда» атты мақалаларында жариялады. Оған карта жасалып, онда сол кездегі орындар мен тұрғылықты мекендердің атауларымен қоса, жорамалмен ежелгі атаулары да берілді. Бұл жұмыс үшін ол Н.Ф.Петровский басып шығарған ежелгі араб сапарнамасын пайдаланды. 1900-1901 жылдары В.А.Каллаур Перовский уезіндегі Сауран және Приречный болыстықежелгі қалаларды, бекіністер мен обаларды картаға түсірді және де онда В.В.Бартольдтың пікірінше, алғаш рет Ашнас пен Сығанақ қалаларының орнын дәл анықталған еді. В.А.Каллаур архитектуралық ескерткіштерге көп көңіл бөлді. Ол И.В.Аничковпен бірге Бесағаш ауылындағы ұстындарды (колонналардың) сипаттап жазды. Әулие-ата Қарахан, Ақ-Кесене, Көк-Кесене, Сырлы-там, Манас мазарларының да сипаттамасын жасады. В.А.Каллаур зерттеушілердің назарын Айша-бибі мазарына аударып, халық арасындағы аңыз-әңгімелермен бұл ескерткіш жайлы мағлұматтарды толықтыра түсті. 1896 жылы қарашада ол ғылым үшін маңызды жаңалық ашты: Талас өзенінің жоғарғы ағысынан орхон жазулары бар тастар тапты. Көне қалалар мен қоныстардың орнын қарап шығумен қатар В.А.Каллаур ежелгі суландыру құрылыстарын, соның ішінде Талас өзенінің төменгі ағысынан Қалмақ арықты, Сырдарияның сол жағлауындағы «Құтлыкент, Майрам, Аққорған» қирандылары маңындағы суландыру жүйелерін, Көктал өзеніндегі бөгетті де қағазға түсірді. Түркістан археология әуесқойларының үйірмесінің мүшесі Н.П.Остроумов Мамаевка кенті маңындағы монеталар қоймасын, Балықшы кентіндегі қабір үсті ескерткішін зерттеді, Жуантөбе қаласының жанындағы қорым обаларында, Таяқ-Салды және Альванкенд қалаларында қазба жүргізді. Әбубәкір Диваев негізінен фольклорды зерттеумен айналысқанымен, археологиялық ескерткіштерге де назар аударып отырды. Ол Көк-Кесене мен Қорқыт-ата мазарлары туралы мақалалар жазды. Археологиялық ескерткіштер жайлы қызықты мағлұматтарды үйірменің басқа мүшелері де хабарлап отырды: И.Т.Пославский Қаратау тас ғасыры құралдары мен Үшқарасу өзенінің жоғарғы ағысындағы тас мүсіндер (балбалдар) туралы, Н.В.Руднев Сырдарияның сол жағалауындағы қалалардың қалдықтары жайлы, В.П.Лаврентьев Әулие-Ата төңірегіндегі ескерткіштер жөнінде, В.П.Панков Талас аңғарындағы үңгірлер мен обалар туралы мәлімдеді. Солтүстік-Шығыс, Шығыс және ішінара Орталық Қазақстанның ежелгі ескерткіштерін Орыс географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімі, Семей әуесқой-өлкетанушылары, сондай-ақ 1883 жылы ұйымдастырылған Семей музейінің қызметкерлері зерттеумен айналысты. Музейде Е.П.Михаэлистің белсенді әрекеттерінің нәтижесінде оның музейге тапсырған жеке топтамасының (коллекциясының) негізінде археология бөлімі ашылады. Музей топтамасын үздіксіз толықтырып отырғандар арасынан Ф.И.Альбрехт, В.Г.Герасимов, В.К.Галимонт, М.С.Сухотеринді ерекше атап кетуге болады. Батыс-Сібір бөлімінің қызметкерлері көне ескерткіштер туралы мағлұмат жинастыру және қазба жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында жол сапарға шығып отырды. Бұл істе әсіресе Н.Коншин, В.Никитин, А.В.Адрианов, Б.Каменский, А.Белослюдов, Ф.Педащенко, В.Словцов қатты ынта-ықылас танытты. Мәселен, Н.Коншин Павлодар мен Қарқаралы қалалары аралығындағы Семей облысының археологиялық ескерткіштердің тізімін түзді. В.Никитин Қарақаралы уезіндегі обалы қорымдар, жартас суреттері, тас мүсіндер және басқа да ескерткіштер жайлы мәлімдеді. Ол алғашқылардың бірі болып Семей облысы тарихына қатысты очерктер жазды, онда археологиялық материалдар да кеңінен пайдаланылған еді. Отыз жылдай уақыт бойы Шығыс, кейіннен Батыс Сібір жерін А.В.Андрианов қажымай зерттеді. Ол ескерткіштерді тіркеу мен жан-жақты сипаттаумен қатар қазба жұмыстарын жүргізіп отырды. Кездестірген барлық ескерткіштерін зерттеуші оба, сақина тәрізді қаланды, бейнелі (фигуралы) қаланды, жазулар, тас мүсіндер, ежелгі кен орны секілді белгілі бір ескерткіштер тобына жіктейді де, бір жүйеге келтіріп, сипаттамасын жасайды. 1903 жылы Ф.Н.Педащенко Семей төңірегінен қызықты заттар топтамасын, соның ішінде тастан жасалған 72 дана, қоладан істелінген 54 дана, темірден дайындалған 8 дана бұйымдарды, көптеген қыш ыдыстардың сынықтарын жинастырып алады. Орыс географиялық қоғамы Семей бөлімшесінің тапсырмасымен 1904 жылы Н.Коншин, 1909-1910 жылдары А.Л.Зуев Семей қаласының төңірегіне археологиялық барлау жүргізіп қайтты, Г.И.Бокий Шілікті өңірін аралап шықты. 1910 жылы В.Н.Каменский А.С.Белослюдов және В.Пилетичпен бірге Орта Азия мен Шығыс Азияны зерттейтін Орыс комитетінің қаражатына Семей облысындағы обаларды қазу үшін экспедиция ұйымдастырды, оның жұмысына сол кездегі тау-кен институтының студенттері Г.Бокий мен Н.Бобков қатысты. Ескерткіштерді қазу түрлі пункттерде жүргізілді: В.Каменский Кіші Қойтас шатқалында, Қызылсу және Қараөзек өзендерінде, Қаражал кентінің төңірегінде; Н.Бобков – Үйгенбұлақ, Ашутасбұлақ пен Базарқа шатқалдарында; ал В.Пилетич Марқакөл көлінің маңы мен Күршім өзенінде болды. 1911 жылы В.А.Обручев Н.Н.Павловпен бірге Қалба жотасындағы ежелгі заманда алтын алған кен орындарын зерттеп шықты. ХХ ғасыр бас кезінде археологиялық ескерткіштерді зерттеуге Орынбор мұрағат (архив) комиссиясы белсенді түрде араласа бастады. Оның мүшелері ескерткіштерді есепке алу мен сақтауға байланысты көптеген жұмыстар атқарды. Осы мақсатқа арналған арнайы анкеталар құрастырылып, мағлұмат жинастыру үшін жан-жаққа таратылды. Бұл есепке алынған ескерткіштер санын едеуір толықтыра түсті. Комиссия жанында музей жұмыс істеді, оның негізінде кейінірек Қазақстан Орталық музейі құрылды. Мұрағат комиссиясының мүшелері арасында И.А.Кастаньені ерекше атап кетуге болады. 1904 жылы ол Жақсы-Қарғалы өзені алабынан (Ақтөбе қаласынан 45 км жерде) 6 оба, 1909 жылы 1 оба, ал 1911 жылы Ақтөбе уезінен 2 оба қазды да, қазба жұмыстары мен обалардан аршып алынған материалдарды толымды түрде баяндап берді. Сонымен қатар И.А.Кастанье көптеген қорымдарды, архитектуралық құрылыстарды, қоныстардың қалдықтарын қарап шыққан, зерттеген. Осы кездері И.А.Кастанье 1910 жылға дейін белгілі болған Қазақстанның барлық археологиялық ескерткіштерінің толыққанды тізімін түзіп, сыныптамасын жасады. Әлі күнге дейін құндылығын жоғалтпаған оның «Древности Киргизской степи и Оренбургского края» атты еңбегінде Қазақстан көне мұрасын зерттеудің қорытындысы толымды түрде баяндалды. Солтүстік-Батыс және Батыс Қазақстанды зерттеген басқа зерттеушілер арасынан Торғай мен Ақтөбе уездерінде қазба жұмыстарын жүргізген А.Л.Аниховскийді және де кездейсоқ табылған олжаларды жүйелі түрде хабарлап отырған И.В.Аничковты да атап кетуге болады. Көптеген қоғамдар Ресей орталық археологиялық мекемесі болып табылатын Археологиялық комиссиямен тығыз байланыстар орнатты, бұл мекеме археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуге құқық беретін ашық парақтар берді және соңынан жұмыс қорытындыларын өз есептерінде жариялады. Комиссия атынан 1894 жылы В.Селиванов Көкшетау мен Атбасар қалалары маңында, 1898 жылы Г.Васильев Павлодар облысындағы Большая Владимировка селосы жанында, 1905 жылы Н.Козырев Ақмола облысында, 1911 жылы Ю.П.Аргентовский Петропавл қаласының төңірегінде, 1914 жылы Н.Я.Бортвин Петропавлдан оңтүстік-батысқа қарай 8 км жерде қазба жұмыстарын жүргізген. Кездейсоқ олжалар туралы мағлұматтар жүйелі түрде жарияланып тұрды, ал Археологиялық комиссия хабарларындағы қосымшаларда – түрлі қоғамдар жиналыстарында тыңдалған баяндамалар аңдатпасы (аннотациясы) және жергілікті газеттерде Қазақстан археологиясы жайлы берілген ақпараттар жарияланып тұрды. Сөйтіп, ХІХ ғасыр ортасынан 1917 жылға дейін созылған уақытты қамтитын Қазақстан археологиясындағы бірінші кезең көзге айқын түседі. 1917 жылғы революциядан кейін археологиялық зерттеулер жалғастырылды, бірақ олар мемлекеттік негізде жүргізілді. 1919 жылы Санкт-Петербургте Материалдық мәдениет тарихы академиясы, ал 1920 жылы Ташкентте Музей ісі мен көне ескерткіштерді, өнер мен табиғатты қорғаумен шұғылданатын Түркістан комитеті (Туркомстарис) құрылды. В.В.Бартольдтың ұсынысы бойынша, комитеттің ең таяудағы міндеті археологиялық карта жасау болды. Сөйтіп, ежелгі ескерткіштерді есепке алудың, зерттеудің, сақтаудың негізі қаланды. Революциядан (төңкерістен) кейінгі алғашқы жылдардағы еңбектер ішінен археологтар П.П.Ивановтың Сайрамда және В.Д.Городецкийдің Жетісуда, Қазақстанның оңтүстігінде жүргізген ізденістерін, Орта Азия ертедегі тарихының ең ірі зерттеушісі М.Е.Массонның Сайрам қалашығы мен Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесі туралы мақалаларын атауға болады. Батыс Қазақстанда 1926 жылы М.П.Грязновтың Киргильд-1 және Киргильд-2 қабірлерін, Орал-Сай мен Құнанбай-сайды ашып, қазба жұмыстарын жүргізуі бай материалдар берді және андрон мәдениеті тек Батыс Сібірге тән деп орнығып келген тұжырымдаманы түбірімен өзгертті. 30-жылдары бірқатар ірі экспедициялардың зерттеулері республиканың көптеген аудандарын қамтыды. Далалық ізденістер Павлодар аумағында да жүргізілді. Мысалы, П.Драверт Баян-ауыл (Баянаула) елді мекенінен солтүстік-батысқа қарай 7 км жерде орналасқан Жасыбай көлі маңындағы жазуы бар үңгірді қарап шықты. Көлдің шығыс жағынан ол өзектастар, пышақ тәрізді тілікшелер, жебе ұштары, қырғыштар, шлак кесектерінің топтамасын және мыс заттар жиыстырып алады. Мұндай материалдарды ол Сабынды көлінің төңірегінен де ұшырастырған, ал Баянауылдан оңтүстік-шығысқа қарай 5 км жерден көлемді обалар тобын кездестіргенін жазады. 1930 жылы Қазақстанның солтүстік облыстарындағы археологиялық зерттеулерді Б.Н.Граков жүргізді. Ақтөбе облысынан ол 500-ден аса ескерткіштер тауып, картаға түсірген, олардың басым бөлігі қола дәуіріне жатады. Ақмола облысындағы жинақтау және тіркеу жұмыстарына Л.Ф.Семенов басшылық жасады. 1930-1936 жылдары Қостанай облысындағы Алексеев қонысы мен қорымында, ғұрыптық орында қазба жұмыстарын жүргізген О.А.Кривцова-Гракованың жұмыстарының ғылыми мәні жоары болды. Өзіне дейінгі әріптестеріне қарағанда О.А.Кривцова-Гракова бір кезеңге жататын жекелеген бірнеше ескерткіштерді тұңғыш рет қатар зерттеді, бұларды кешенді түрде зерттеу мұнда өмір сүрген тайпалар шаруашылығын, тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін толыққанды қарастыруға маңызды мүмкіндік тудырған еді. 1932-1933 жылдары П.С.Рыков жетекшілік еткен Материалдық мәдениет тарихы академиясының (Ленинград) экспедициясы Орталық Қазақстанда көне мұраны зерттей бастады. Экспедицияның М.П.Грязнов, М.И.Артамонов және басқалар мүшелері қола дәуіріне жататын қоныстар мен қорымдар, скиф заманындағы обалар, ХVІІ-ХІХ ғасырлардағы мола құрылыстарын тауып, зерттеді. Орталық Қазақстан ескерткіштерін зерттеуге В.А.Селевин басқарған жаратылыстану-тарихи Бетпақдала экспедициясы (1935) да өзіндік үлесін қосты, ол сусыз далада кездескен шақпақтастан және металдан жасалған құралдары, қыш ыдыстары бар бірқатар орындарды анықтады, мазар секілді сәулет өнерінің ескерткіштерін қарап шықты. 1935 жылы КСРО Ғылым академиясы Материалдық мәдениет тарихы инситутының С.С.Черников басқарған экспедициясы құрылып, ол 1937-1939 жылдары Шығыс Қазақстандағы қалайы, мыс пен алтын өндірген кен орындарын зерттеді. Ол металл өндірудің әрқилы түрлерін бөліп көрсетті, кен алу техникасы мен ежелгі кеншілердің құралдарын суреттеп жазды. Ежелгі кен өндірген орындардың көпшілігін ол қола дәуіріне жатқызылды. Степняк қаласының төңірегін зерттеу мақсатында С.С.Черников 1938 жылы барлау жұмыстарына шығып, қола дәуірінің бірқатар қоныстарын зерттеді, алтын өндірген ежелгі кен орындарынан б.з.б. І-мыңжылдыққа жататын біршама материалдар жинап алды. 1938 жылы С.В.Киселев Қарағанды облысындағы Бесоба, Жаңауыл жерлерінде археологиялық ізденістерін жүргізді. Бұл жұмыстардың нәтижесінде топырақ үйіндісінен тұратын сақиналар, тас үйіндісінен тұрғызылған обалар, «мұртты» обалар мен тастардың қаландылары секілді көптеген археологиялық ескерткіштер табылады. Қола дәуірінің материалдары алынған Бесоба қорымында қазба жұмыстары жүргізіледі. Сарыарқа ежелгі ескерткіштерін, әсіресе көне тау-кен ісі мен мыс қорыту өндірісін зерттеуге Қ.И.Сатпаев та өзіндік үлесін қосты. Қазақстан археологиясының бұл кезеңіндегі кең көлемдегі ізденістер А.Н.Бернштам басқарған Жетісу археологиялық экспедициясымен де тығыз байланысты. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі төрт далалық маусымда бұл экспедиция тарихи-археологиялық жағынан қызықты бірқатар қалаларда тікқазба (шурф) арқылы барлау жұмыстары мен стационарлық қазба жұмыстарын үйлестіріп, қызықты материалдар жинастырды. Ауқымы кең қазба жұмыстары ортағасырлық Тараз қаласы мен оның төңірегінде ескерткіштерде жүргізілді. Жұмыс нәтижесінде алынған археологиялық материалдардың кезеңдестірілуі жасалып, ғылыми жұртшылыққа ұсынылды, қала дамуының негізгі кезеңдері анықталып, мәдениетінің қалыптасу жолдары анықталды. Бұл, Қазақстан археологиясы үшін ортағасырлық қаланы тарихи-археологиялық тұрғыдан кешенді түрде зерттеудің алғашқы тәжірибесі болған еді. Сол кездері құрылысы жүріп жатқан Үлкен Шу каналы өткен Шу алабы да интенсивті түрде зерттелінді. Археологиялық материалдар негізінде сол кездері жасалған Жетісу археологиялық ескерткіштерінің сыныптамасы мен кезеңдестірілуі уақыт өте келе толықтырылғанымен және нақтыланғанымен айтарлықтай өзгерістерге ұшырай қойған жоқ. 1939 жылы Іле алабындағы ортағасырлық ескерткіштерді зерттеу басталды. Олардың орнын белгілеумен қатар, экспедиция Талғар және Дүнгене қалаларының үйінділеріне тікқазба (шурф) түсірді. Бұл зерттеулер солтүстік-шығыс Жетісу ортағасырлық мәдениетін тереңдете қарастыруға нақты жол ашты. Экспедиция жұмыстарын қорытындылаған мақаласында А.Н.Бернштам мұндағы отырықшылық-егіншілік мәдениеттердің даму жолдары туралы бірқатар пайымдаулар жасады. Жетісудың ежелгі және ортағасырлық археологиясына мейлінше ден қою экспедицияға қысқа мерзімде ірі көлемдегі барлау және қазба жұмыстарын жүргізуге мол мүмкіндіктер туғызды. Жаңа материалдарды жүйелеу ортағасырлық қалалардың тарихи географиясына, соғдылықтар мен түріктердің мәдени байланыстарына, қалалардың қалыптасуына қатысты сауалдарды ғылыми тұрғыдан негіздеуге жол ашты. Мәселен, жаңа ескерткіштердің ашылуы, олардың дәлме-дәл мерзімін анықтау өз кезегінде А.Н.Бернштамға бірқатар қалаларды шынайы сәйкестендіруге мүмкіндік берді. Қазақстан ғылыми мекемелерінің осы жылдарда қызметі жандана түсті. Қазақстанның Орталық музейі ескерткіштерді тіркеу, кездейсоқ табылған олжалардың есебін алу ісін және шағын қазба жұмыстарын жүргізеді. Баспасөзде Көксу өзеніндегі қалашық орны туралы және Жетісу ескерткіштері, бақанастық қалалар жайлы М.Тынышпаевтың және В.Д.Городецкийдің Талғар қонысы туралы мақалалары шығады. 1938 жылы Оңтүстік Қазақстан ескерткіштерін қорғау мақсатында Жамбылда Г.И.Пацевич басқарған Археологиялық пункт ұйымдастырылады. Г.И.Пацевич 10 жылдан астам уақыт бойы көне мұраларды тіркеуге алып отырды, Тараз бен оның төңірегіндегі қазба жұмыстарына жетекшілік етті және кездейсоқ табылған олжаларды жинақтады. Пункт Жамбыл облысының оңтүстік аудандарына және Шу өзенінің орта ағысындағы аудандарға экспедиция ұйымдастырды, ортағасырлық Тараздан Испиджабқа (Сайрам ауылы) дейінгі керуен жолдарының бойында орналасқан материалдық ескерткіштерді, яғни қала, бекініс қирандыларын, қоныстар мен обалы қорымдарды зерттеп, картаға түсірді. Одан басқа, олар Үшбұлақтау, Көйке-Білтау тауларының солтүстік сілемдері мен Жабағлы тауында барлау жұмыстарын жүргізді. жүктеу/скачать 2.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|