Қазақстан халқы ассамблеясы қарағанды облысының Әкімдігі
жүктеу/скачать 7.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым»
270 Айта кететін тағы бір мәселе; Сарыарқа төсіндегі алып шаһар Қарағанды қаласының бір көшесін ғалым, көсемсөз майталманы, алғашқы Қазақ автономиясының тұңғыш та жалғыз басшысы Әлихан Бөкейханға сұрағалы неше жыл өтті. Европа жұртының рәсімінде ұлтқа, тапқа, қауымға, ұйымға игі істермен пайда келтірген адамдардын біздің ат мінгізіп, шапан кигізіп сый-құрмет ету орнына басқаша құрмет етіп, көңіл көрсетеді; мысалы, жұрт үшін істелетін бір іске сол халыққа қадірлі адамның атын қосып, арнап істейді. Ол істің игілігі жұрттыкі, аты әлгі адамдікі болады. Солайша істеген игілік іс пайдалы болған соң жұрт та риза, атын арнап игілік іске қосып, көңіл көрсетіп, ықылас білдіргеніне құрмет иесі адам да риза болады. Бұл сияқты рәсім біздің қазақта жоқ. Бірақ орыс жұртында ол рәсім бар екенін біздің қазақ та біледі деуге негіз бар. Олай деуге себеп: Николай патша күнінде баласы Алексейдің құрметіне деп болыстардың атын Алексеевский қойған қазақтар бар; Столыпин қылышынан қан тамған бас министр болып тұрған шағында соның құрметіне деп болыстарының атын Столыпинский қойған қазақтар бар; 300 жыл Россияны Романовтар билегеніне той жасағанда, көңіл көрсетіп, ықылас білдіру үшін соның құрметіне деп болыстардың атын Романовский қойған қазақтар бар; жеті елден ақша жинап Романов атына медресе ашып, мешіт салмақ болған қазақтар бар. Қазақ облыстарына келіп халық баққан жандаралдарға, губернаторларға көңіл көрсету үшін ашылған мектептер, стипендиялар толып жатыр. Қысқасы ескі үкімет тұсында патша, аяғы түрлі чиновниктер атына іс қылып, көңіл көрсетуге біздің қазақтар көсемдік еткендері орыста осындай рәсім бар екенін қазақтар да білетіндігін көрсетеді. Мақсат Әлихан Бөкейханға көше беру емес, лайықты бағасын беріп, болашақ өскелең ұрпаққа айқын бейнесін ашып беру. Ең бастысы жүректен, санадан орын беру. Тәуелсіздік, бостандық, егемендік, демократиялық үрдіске басқан қадамдардағы атқарған зор еңбегін танып білу. Ұлттық мәдениет, әдебиет, салт-дәстүр, ғылым және т.б. салалардағы зерттеулерін насихаттау. «Тарихтан тағылым алмаған ұрпақ сол тарихты қайталауға бұйырылады». Әлихан Нұрмұхамедұлы даланың интелектуалдық тұрғыдан әзірлігі мол негізгі тобын соңынан ілестірген, қазақ интеллигенциясының көш басшысы, саяси көлемі, бір басында сан түрлі ғылым тоғысқан бірегей тұлға, қазақ халқы үшін орасан еңбек етті. Халықтың тәуелсіздігі және жарқын болашағы үшін барлық саналы өмірін сарп етті. Қазақ халқының қоғамдық ой санасын биік белеске көтерген ірі қайраткер. Бар ғұмырын ұлтының болашақ бақыты үшін «Жаным- арымның садағасы» деп бел шешіп күрескен ол, сол жолда бойындағы күш-қайраты мен ақыл- ойын, білім-парасатын аянбаған ақылман азамат, кесек тұлға. «Алаш-Орда» мемлекетінің тұңғыщ басшысы ретінде Әлихан Нұрмұхамедұлының еңбегі әлі де болса өзінің тиісті бағасын алған жоқ. Бөкейхановтың шығармашылық мұрасын зерттеушілердің қолында осы кісінің 5-6 томға жетерлік еңбектері мен мақалалары жинақталып отыр. Болашақ ғұмырнамашылары Әлихан Нұрмұхамедұлының қоғамдық және ғылыми ағартушылық жұмыстарына белгілі дәрежеде ықпалын тигізген өмір деректерін (социал- демократиялық үйірмеге қатысуы, кадеттермен байланысы, масондық ұйымға кіруі т.б.) түгел қалпына келтіру керек. Бұл өмір талбы, сонда ол туралы қалыптасқан теріс пікір мен ұзақ уақыт ұмыт қалдырған шындықты салыстыра қарап, әділ шешім жасауға мүмкіндік жасалады. [11] Әлихан Бөкейханов XX ғасырдың басында орыс басылымдарында қазақтың рухани, әлеуметтік мәселелерін көтерген сан-алуан мақала жазды. Ол Абай өмірбаянын орыс оқырмандарына тұңғыш таныстырушы болды. Ал қазақ газет-журналдары беттерінде саяси және экономикалық тіршіліктің қилы өзекті мәселелерін қозғай отырып, Россия интеллегиясын толғанатын озық ойларды аударып бастырды. Осы еңбектерде жан-жақты зерттеліп, тарихтан объективті бағасын алу керек. Қазіргі қалыптасып отырған жағдайда, XX ғасырдың басында Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов көтерген мәселелер: демократиялық бостандық туралы, құқықтық мемлекет туралы, саяси бостандық, ұлттық теңдік туралы, ұлтаралық қатынастар туралы және т.б. қайтадан күн тәртібіне қойылып, өзекті (актуальді) мәселеге айналып отыр, сондықтан да Әлихан Бөкейханов нұсқаған мәселелерді шешу өмір талабынан білінуде. «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» 271 Қазақтың XX ғасыр басындағы тарихын Әлихан Бөкейхансыз елестету мүмкін емес. Ол- ұлттық көшбасшы. Егер Әлекең болмаса, 1909 жылы Петерборда Абай шығармалары жарық көрмес еді. Тұңғыш рет Абайдың шығармаларына көңіл аударған қазақ зиялысы Әлекең. Абай дүниеден озғанда алғаш рет орыс тілінде қазнаманы жазған да осы кісі. Қысқасы, Латынамерикалықта үшін Симон Боливар құрметті болса, қытай халқы үшін Сяопин қандай қадірлі болса, үнді халқы үшін Махатма Ганди қандай болса, түріктер үшін Кемал Ататүрік қандай құрметті болса, қазақ үшін Әлихан Бөкейханов сондай құрметті. Егер де Әлихан болмаса, М.Дулатов пен А.Байтұрсыновтың қазақ тарихындағы орны дәл бүгінгідей емес еді. Егер Әлихан болмаса, Орынборда «Қазақ» газетінің шығу-шықпауы екіталай болар еді. Газеттің шығуына ол кісі тікелей араласты. Әлиханның, әсересе, татар зиялылары арасында беделі зор болды. Соның арқасында газет жарық көрді. Әрине, Ахмет пен Міржақыптар – ұлы адамдар. Олар Әлиханның ұлт алдындағы дәреже-деңгейін бағалаған. Тіпті мойындаған. «Қазақ» газетінің идеологиялық бағытын Ә.Бөкейхан зерделеп отырған. Жалпы сол кезде қалыптасып келе жатқан ұлт зиялыларының бағыт-бағдарын анықтады. Ұлт зиялыларына ұстаз болған тұлға. Мәселен, 1905 жылғы Қарқаралы петициясын алаңсыз, оның жазылуына тікелей Әлиханның өзі басшылық жасаған. Осы хатты тікелей патша өкіметінің қаперіне жеткізген де өзі. Бұл петиция қазақ зиялыларының алғашқы бағдарламалық құжаты болып саналады. Ташкент қаласынан табылған атақты қазақ қайраткері, ІІ мемлекеттік думаның депутаты Б.Қаратаевтың Ә.Бөкейханға жазған хатында көп нәрселер айтылған. Хатта Бақытжан былай дейді: «Әлихан, арамыздағы жалпы ұлт мойындаған сенсің. Сен өз еңбегіңмен, қызметіңмен ұлттың көшін бастайтындай деңгейге жеттің. Оны бәріміз мойындауымыз керек». Бақытжан бұл сөзді 1911 жылы айтып отыр. Ал ол өмірінің соңына дейін Әлиханның оппоненті болған адам. Ал енді одан кейін қарасақ, Әлихан 1917 жылы құрылған қазақтың тұңғыш саяси- демократиялық «Алаш» партиясын басқарды. Партияның бағдарламасын даярлаумен бірге «Алаштың» Семейдегі, Орынбордағы және Омбыдағы бөлімшелерін құрудағы жұмыстардың басы-қасында өзі жүрді. Елі үшін құрбандыққа жанын берген, Бит, бүрге, қандалаға қанын берген, Ұрыдай сасық ауа, темірлі үйде Алаш үшін зарығып бейнет көрген, Заманда басқан аяқ кейін кеткен, Жасыма Алашына қызмет еткен, Болсада қалың тұман, қараңғы түн, Туатын «бақ жұлдызына » көзі жеткен, Түймеге жарқылдаған алданбаған, Басқадай бір басы үшін жалданбаған, «Қайткенде алаш көркейер» деген ойдан Басқа ойлы ойды өмірінде малданбаған, Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов еді, – деді Сұлтанмахмұт Торайғыров. Әлекеннің асыл арманы, мұраты қазақ елінің тәуелсіздігі еді. Әлиханның тәуелсіздігі – ғылымның дамуы, білімнің дамуы, қазақ қоғамының саяси дамуы. жүктеу/скачать 7.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|