Қазақстан республикасы білім және ғылым

Топырақтың табиғи дене ретіндегі ерекшелігі – ол өте 
күрделі зат құрамдары және негізгі көрсеткіштері өзгерулері 
заңдылықтарының бар болуы. Сонымен қатар ерекше, тек 
топыраққа ғана тән органикалық заттары (қарашірінді), химия-
лық элементтерінің әртүрлі құрамдарының болуы. 
Топырақтың қатты фазасы көлемінің топырақтың 
табиғи 50-60%-ын алады. Қатты фаза құрамына топырақтың 
минералды және органикалық бөліктері жатады, ал минералды 
бөлік топырақтың қатты фазасының негізін құрайды. Топы-
рақтардың құнарлы қара шіріндісіне (гумусқа) бай беткі қаба-
тының үлесіне бүкіл қатты фазаның 90-95%-ы, төменгі қабатына 
99 % және одан да жоғары пайыз тиеді. Топырақтың минералды 
құрамы негізінен топырақ түзуші жыныстардың минералдық 
құрамын сақтайды. 
Топырақтың сұйық фазасы – бұл топырақтағы ылғал, 
топырақ ерітіндісі. Топырақтағы құрамы және көлемі бойынша 
оның өте жылжымалы бөлігі сұйық фазаны − топырақ денесінің 
“қаны” деуге болады, себебі ылғалдың топырақта тік және көл-
денең жылжуы нәтижесінде топырақ пішінінде қабаттар 
бөлінеді. 
Топырақтың газды фазасы – топырақтағы судан бос ке-
уектерді толтырып тұрған ауа. Оның құрамы атмосферадағы 
ауадан өзгеше болады. 
Топырақтың тірі фазасы – бұл топырақты мекендейтін 
және топырақ түзу үдерісіне қатысатын тірі ағзалар. 
Табиғатта топырақтар осы барлық фазалардың бірлігі 
арқылы бір физикалық дене сияқты қызмет етеді. 
Топырақ фазаларының құрамдары туралы төменде жеке-
жеке айтылады. 
Топырақтың минералдық құрамы. Майда ұнтақталған тау 
жыныстары мен олардың топырақтағы минералды бөліктері 
өзінің пайда болу жағынан екі топқа бөлінеді: алғашқы және 
екінші. Алғашқы – магматикалық және метаморфикалық аса 
қатты үгілмеген минералдар. Екіншісі – жердің үгілу немесе 
топырақ қабаттарында алғашқы минералдардың көпжылдық 
үзіліссіз үгілуінің нәтижесінде, үгілудің соңғы аса майда ұнтақ-
талған өнімдері түзілген минералдар. 

Алғашқы минералдар. Химиялық құрамы жағынан тау 
жыныстарындағы алғашқы минералдар – негізінен элемент-
тердің оттегі қосылыстары, тотықтар мен силикаттар. Тотық-
тарға кварц SіO
2
, гепатит Fe
2
O
3
, магнетит F
3
O
4
, рутил TіO
2,
т.б., 
ал силикаттарға дала шпаттары, слюдалар, пироксендер, амфи-
болдар және оливиндер жатады. Кварц – ең кең тараған мине-
рал. Жер астынан анықталған, шөгінді, үйінді және топырақ 
құрамындағы тау жыныстарында ол 25-40% мөлшерде, ал 
кварцты құмдар мен құмтастарда 90 %-дан астам мөлшерде 
болады. Кремний оттегі қосылысы бекем қаңқалы құрылым 
түзгендіктен, үгілу құбылыстарына да берік болады. Сондықтан 
олар топырақтардың элювиалді қабаттарында қалдықты мине-
рал ретінде көп кездеседі. Топырақта гематит пен рутин не бары 
0,5% - дай ғана. 
Силикаттар – көп таралған минералдар тобы. Мұнда да 
кремний оттегі қосылыстары SіO
4
, берік төртбұрышты қаңқалы 
құрылым құрап, басқа иондар арқылы жалғасады. 
Қаңқалы силикаттар тобына көп тараған дала шпаттар 
минералдары жатады. Олардың қаңқаларының ортасында крем-
ний және алюминий иондары орналасқан. Ал төртбұрышты қаң-
қалар кальций, натрий және калий иондарымен жалғасқан. Дала 
шпаттары SіO
2
:AІ
2
O
3 
қатынастары 5–6-ға тең болған жағдайда 
қышқылды, ал ол қатынас 2-3-ке азайған кезде негізді болып 
саналады. Қышқылды дала шпаттары құрамында калий мен 
натрий бар. Олардың қатарына кең тараған калий дала шпаты – 
ортаклаз немесе микроклин K (AІS
3
O
8
) және натрийлі дала 
шпаты - альбит - NaAІS
3
O
8
, ал негізгі дала шпаты қатарына
анортит Ca (AІ
2
Sі
2
O
8
) жатады. 

жүктеу/скачать 2.94 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: