Ќазаќстан Республикасы Білім єылым министрлігі
жүктеу/скачать 1.2 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақылау сұрақтары : Нейрондар жіктелуі. Қозғыш құрылымдар физиолгиясы. Нерв жүйесінің физиологиясы.
| Нейрондар жіктелуі
Әр түрлі нейрондар денелерінен шығатын өсінділердің саны бірдей болмайды. Осыған орай оларды униполярлы, псевдоуниполярлы, биполярлы және мультиполярлы деп бөледі. Унипалярлы нейрондарда бір ғана өсінді болады. Мұндай нейрондар омыртқасыз жануарларда және омыртқалы жануарлардың эмбриональдық даму кезеңінде кездеседі. Псевдоуниполярлы нейрондарда да бір өсінді болады, бірак ол одан әрі екіғе тармақталып кетеді. Биполярлы нейрондарда екі өсінді бар. Мультиполярлы нейрон денесінен әдетте жуан, ұзын бір аксон және бірнеше дендриттер шығады. Бұлардың үлкендігі, пішіні, атқаратын қызметтері, орналасқан жерлері алуан түрлі болады. Нейрондардың ең басты үш типін айырады: афференттк, қондырма (аралық, контактылық) және эфференттік. Алғашқы афференттік (рецепторлык) нейрондар биполярлы болады. Олардың ұзын тармағының ұшы тиісті шеткі мүшелерде қабылдаушы (рецепторлық) аппарат рөлін атқарады. Мұнда туған қозуды клетка денесіне жеткізеді. Ал одан әрі екінші өсінді ол қозуды жұлынға немесе сопақша миға жеткізіп, ол жерде қондырма нейронмен немесе эфферентгік нейронмен байланысқа түседі. Афференттік нейрондар орталық нерв жүйесінен тыс (жұлын ганглийлерінде, ми нервтері тұйіндерінде, т. б.) және орталық нерв жүйесінің шеңберінде де (мыс, көру темпешіктерінде) орналаса береді. Эфференттік нейрондар аксондары әдетте импульстерді орталық нерв жүйесінен түрлі шеткі мүшелерге, ұлпаларға жеткізеді (мысалы қаңқа бұлшықеттерін жабдықтайтын мотонейрондар). Бірақ, көптеген эфференттік нейрондар сигналдарды шетке бірден өздері емес, басқа, келесі нерв клеткалары арқылы жеткізеді. Мәселен, ми қыртысының моторлық зонасының моторлық, руброжұлын, ретикуложұлын және вестибуложұлын нейрондары импульстерді жұлындағы тиісті мотонейрондарға жеткізеді. Ал соңғылар оларды одан әрі мүшелерге карай бағыттайды. Вегетативтік (автономиялық) нерв жүйесінің эфференттік нейроңдары орталық нерв жүйесінен тыс, вегетативтік ганглийлерде орналасады. Аралық (қондырғы) нейрондар афференттік нейрондарды эфференттік нейрондармен байланыстырады. Саны жағынан орталық нерв жүйесіндегі клеткалардың ең көбі деп есептеледі. Нейрондарды тудыратын эффектілері бойынша жіктеуге болады. Мысалы, қозгағыш (моторлық), сеқреторлық, трофикалық, тежеуші, қоздырушы, т. б. Кейде аксонның ұзындығына қарай қысқа, ұзын аксонды нейрондар деп те айырады. Пішіндеріне қарай нейрондарды — пирамида тәрізді, жіп тәрізді, жұлдыз тәрізді, себет тәрізді, триангулярлық, бута тәрізді, т. б. деп те атайды. Нерв клеткаларының қалыпты қызметтерінің іске асуында маңызды рөлді нейроглия атқарады. Нейрондарды барлық жағынан қоршай орналасқан нейроглия клеткалары (астроциттер, олигодендроциттер, т. б.) және оның өсінділері — олар үшін бір жағынан механикалық функция — тірек қызметін атқарады; екінші жағынан нерв клеткаларында электрлік изоляцияны (оқшаулауды) қамтамасыз етеді. Сондай-ақ нерв клеткаларындағы зат алмасу процесін реттеуге қатысады деп те есептеледі. Синапс. Бұл ұғымды ғылымға 1897 жылы ағылшын физиологы Ч. Шеррингтон енгізді. Синапс (грек. — байланыстыру, қосу, біріктіру) нерв клеткасы аксоньшың ұшын екінші нейронмен байланыстыратын морфофункциональдық құрылым. XIX ғасырдың 60-жылдарында-ақ И. М. Сеченов клеткааралық байланыстардан тыс ен элементарлық нерв процесінің пайда болу тәсілін түсіндіру мүмкін емес деп есептеген болатын. Нейрондар арасындағы синапстық контактылар алуан түрлі. Олар бір-бірінен әрекет ету механизмі жағынан, клетка беткейінде орналасу (локализациялану) ерекшеліктеріне қарай, функциональдық бағыты (қоздырушы немесе тежеуші) тұрғысынан, туған тиісті белсенділік аяқталғаннан соңғы модуляцияға қабілеті жағьшан, т. б. қасиеттерінен айырмашьшықтар көрсетеді. Дегенмен синапстардың барлығына да ортақ бола алатын кұрылымдық және функциональдық жалпы қасиеттер де бар. Синапс құрылымында 1-ден,пресинапстыкбуьшды немесе пресинапсты (көпжағдайда ол аксонның ең ақырғы тармақтарынан тұрады); 2-ден, постсинапстық буыңды немесе постсинапсты (көбінесе ол келесі нейрон денесі немесе дендрит мембранасының учаскесі); 3-ден, пресинапс пен постсинапс арасындағы болар-болмас (10—50 нм-дей болатын) синапстық саңылауды айырады. Пресинапс пен постсинапс мембраналарының бір-біріне дәл (сай) келетін учаскілерін көп жағдайда пресинапстық мембрана және субсинапстық мембрана деп атайды. Аксон талшыктарының клетка денесінде түзетін синапстарын аксосоматикалық, деп олардың дендриттермен түзетін синапстарын — аксодендриттік деп атайды. Бұлардан басқа аксонның ақырғы тармақтарын (терминальдарын) өзара байланыстыратын аксо-аксо налъдық, әр түрлі нейрондар дендритгерінің арасында дендро-дендриттік, нейрон денелерін бір-бірімен байланыстыратын сомато-сомдтикалық және клетка денесі мен дендриттер арасында сомато-дендриттіксинапстар да болады. Пресинапсүштарыөртүрлі пішінді (түйме, сына, себет, шытра, тор тәрізді, т. б.) болып келеді. Нерв жүйесіндегі нейронаралық синапстардан басқа шеткі нерв-бұлшықет синапстарьш (ақырғы пластинкаларды) айырады. Бір нерв талшығының тарамдалған ұштары толып жаткан басқа клеткалардың денесінде не дендриттерінде 10000-ға дейін синапстар түзе алады, сондай-ақ бір нейронның денесі мен дендриттерінде көптеген басқа нейрондар түзетін мыңдаған синапстар жатады. Синапстар арқылы қозу өтудің екі механизмін айырады: электрлік және химиялық. Нервтен етке қозу өтуде химиялық заттардың қатысуы мүмкін екендігіне алғаш назар аударғандардың бірі И. М. Сеченов болды. А. Ф. Самойлов (1925) нейронаралык синапстар арқылы қозу етуде де химиялық заттар қатысады деп болжау жасаған. Кейін, 1934 жылы К. Быковтың лабораториясында А. В. Кибяков иттің мойын симпатикалық нервін тітіркендіріп, сол нерв жабдықтайтын жоғары мойын түйінінің тамырларындағы сүйықтықты жинап алып, енді оған қайта жібергенде ондағы нерв клетеаларында қозу туғандығын байқады. Австрия фармакологі Леви ХХ-ғасырдың 20-жылдарында адреналинге ұқсас зат пен ацетилхолиннің симпатикалық және парасимпатикалық әсерлерді жүрекке жеткізудегі рөлін көрсететін тәжірибелер жасады. Кейінгі кезде жүргізілген микроэлектродтық зерттеулер арқасында қозу өткізу тәсілі жағынан алғанда синапстардың үш типінің бар екендігі белгілі болып отыр. Еңкөп тарағаны химиялық синапстар, содан соң — электрлік синапстар, ең азы — аралас синапстар. Электрлік механизмді синапстар қарапайым нерв жүйесі бар жануарларда басым болады. Жоғары сатылы организмдерде эмбриональдық дамудың барысында олар біртіндеп азая береді. Синапстардың қай механизм арқылы қозу еткізетіндігі көп жағдайда синапстық саңылаудың диаметріне байланысты болады. Химиялық синапстарда оның шамасы 10—20 нм-дей. Пресинапстық ток саңылауға жеткенде ондағы төменгі кедергіге байланысты жайылып, күші кемиді де, субсинапстық мембранаға оның небәрі 0,0001— дей бөлігі етеді. Ал бұл онда мембраналық потенциалдың қозу тууға жететіндей өзгерістерін жүргізе алмайды. Сол себептен де химиялық синапстар арқылы қозу өту үшін электрлік механизм жарамайды. Бұған химиялық заттар (медиаторлар) қатысады. Медиаторлар аксонның ең соңғы майда тармақтарының (терминальдарының) біраз кеңейген ұштарыңдағы диаметрі 30—50 нм шамасында болатын көпіршіктерде орналасады. Нерв талшығының бойымен келген импульстің әсерінен пресинапс мембранасындағы кальций каналдарының өткізгіштігі жоғарылайды да, ішке қарай өтетін Са иондарының ағыны күшейеді, везикульдер маңындағы кальций иондарының концентрациясы артады. Бақылау сұрақтары: Нейрондар жіктелуі. Қозғыш құрылымдар физиолгиясы. Нерв жүйесінің физиологиясы. Лекцияның тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары: Нейрондардың жіктелуі туралы жалпы түсінік. жүктеу/скачать 1.2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|