Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министірлігі қарағанды мемлекеттік медицина академиясы

Негізгі 2 топқа бөлуге болады: хромды және хромникельді. Құра-мындағы никель болаттың жұмсақтығын артырып, кристалиттік құрылы-сын майда түйірлі жасап, оны қысыммен өңдеуді жеңілдетеді. Құйманың қаттылығын арттыру үшін оның құрамындағы көміртегіні көбейтеді, бірақ құрамындағы көміртегінің көбеюі коррозияның болуына әкеп соғады.

Тот баспайтын болаттын механикалық қасиеттері оны суық күшінде соққылап өңдеген кезде күрт төмендейді. Болаттың магниттік қасиеті болмайды, бірақ оны суық күнінде өндеген кезінде аздап магниттелінеді және қатаяды. Соққылап суық күнінде өндеген кезде қатты, ерітінді бөлініп хром карбиді түзеді. Оны жұмсарту үщін 1100°С-дейін қыздырып, тез суға салып шынықтырады. Қыздыру ұзақтығы 6-8 минтут. Жайлап суыту болаттың қаттылығын төмендетудің орнына, онда керісінше хром карбиді түзілуіне байланысты жоғарылатады да кристаллит аралық коррозия пайда болатын жағдай жасалынады.

Қыздырып өңдеу. Тот баспайтын болаттын, механикалық және химиялық қасиеттерін жақсарту үщін қыздырып өңдеу қолданылады. Болатты қыздырып өңдеудің мәні,металды ұстап тұрып және соңында жайлап немесе тез суытқанда. Шынықтыру деген термин болаттың, қаттылығын жоғарлату деген емес, ол 1100°С-1200°С тудырылған затты тез суытып тұрақты аустиниттік құрлым алу.

Егер болатты қайтадан қыздыратын болсақ, оның құрылысындағы өзгер-істер кері бағытта сол тәртіппен өзгереді.Бұл металдық 2 рет кристалдан-уы деп аталды. Тот баспайтын болаттын аустениттік құрылысы ең тиімді болғандықтан, оны сол қалпында сақтап кою керек. Ол үшін тот баспай-тын болатты 1100°С-1200°С қыздырып тез суға сала қою қажет.Бұл жағд-айда кристалдық құрылысы бұзылмастан аустениттік құрылысы ақталады.

Жасанды қаптама табиғи тіс тәжінің бұзылуын қалпына келтіру үшін қолданылатын протез. Жасанды қаптамамен көбінесе сау тістердіде қаптайды. Жсанды қаптамаларды металл қорытпаларынан, пластмассадан, фарфор немесе осы материалдарды араластырып жасайды; металл және фарфор, металл және пластмасса.

Жасанды қаптамаға қойылатын талаптар:

1. 
   Қалпына келтіретін тістің пішінін дәл келтіру керек.
   
2. 
   Жақсы білінетін экваторы болу керек.
   
3. 
   Тіс мойнын барлық жағынан тығыз қоршап, қызыл иек қалташасына 0,3мм кіріп тұру керек.
   
4. 
   Көршілес тістермен жанасуын толық қалыпына келтіру.
   
5. 
   Төменгі жақтың барлық окклюзиялық қозғалысының қай фазасында болса да тіс қатарының түйісуіне кедергі келтірмеуі керек.
   

1 кесте - жасанды қаптама дайындаудың клинико – зертханалық кезеңдері

(1-ші кестеде) жасанды қаптама дайындаудың клинико – зертханалық кезеңдері көрсетілген. Қаптама дайындау үш клиникалық және екі зертханалық кезеңдерден тұрады.

2 кесте - жасанды қапталармен емдеу барысында жіберілетін қателіктер мен асқынулар

Клинико зертханалық кезеңдер.	Дәрігер ортопед қызметінде жіберілген қателіктер	Тіс технигі жіберген қателігі	Қателіктердің клиникалық көріністері		Қолданылатын шаралар
			Алғашқы белгілер	Кейіннен болған асқынулар	Қателікті қалпына келтіру	Қателіктердің алдын алуы.
І.Клиникалық кезеңі.	Тістің қатты тіндері аз мөлшерде егелеу. а) тістің периметрі бойынша б) тістің окклюзиялық бетінде - дөрекі егелеу - аса көп егелеу - жұмсақ тіндерді зақымдау. Үлгі алғанда: -тіс мойыны контурының айқын түспеуі.		Қаптаманың тіске кигізілмеуі. Тістесудің биіктеуі. Тістің қызуы. Тістің қызуы, ұлпаны ашып алу. Қанағыштық Қаптаманың кең болуы. Тістесудің биік болуы немесе қарама – қарсы тістермен жанасу нүктесінің болмауы.	Пародонттың паталогиялық өзгеруі Ұлпаның қабынуы. Ұлпаның қабынуы. Жұмсақ тіндердің қабынуы. Цементсіздену, тістің қатты тіндерінің сорылуы. Пародонтта паологиялық өзгерістер.	Тсті қайтадан егелеп, одан үлгі алу. Терапевті емделеді Хирургта, терапевта емделу. Үлгіні қайта алу. Екі жақтанда толық үлгі алу.	Егелеу ережелерін қатаң сақтау. Абайлап егелеу. Қатты тіндерді егелеу ережелерін сақтау. Егеленген тістің айқын контурларынан үлгі алу. Екі жақтан да үлгі алу.
ІІ. Клиникалық кезең	Қаптаманы тіске шақтап келтіру процессінде: - қаптама жиегін қызыл иек астына дөрекі енгізу.		Тістің айналмалы байламының үзілуі.	Пародонттың патологиялық өзгерістері.	Қаптама жиегіне түзетулер жүргізу және оны қызыл иек астына 0,1-0,2мм енгізу .	Қаптаманы тіске ақырын отырғызу, қаптаманың қызыл иек астына аса қатты кірмеуін бақылау.
ІІІ. Клиникалық кезең.	Қаптаманы цементке бекіту: тісті керегінше кептірмеу раластыру барысында цементтің ұнтағы мен сұйықтығы-ның сәйкес келмеуі: - қою - сұйық		Қаптаманың цементсізденуі жүреді. Тістесу биіктейді, қаптама қызыл иекке дейін жетпейді. Қаптаманың цементсізденуі жүреді	Тістің қатты тіндерінің созылуы. Пародонттағы патологияқ өзгерітер. Тістің қатты тіндерінің созылуы.	Қаптаманы қайта жасау. Қаптаманы қайта жасау. Қаптаманы қайта жасау.	Алынбайтын протездерді цементке бекіту ережесін сақтау. Алынбайтын протездерді цементке бекіту ережесін сақтау. Алынбайтын протездерді цементке бекіту ережесін сақтау.
Зертханалық кезеңдер: хром никел құймасы, алтын құймасы, күміс палладий құймасы	Тіс мойнының дәл оюланбауы Ғанышты штампикті қате белгілеу. Ғанышты модельде тіс сауыты қате пішіндеу.	1. Ғанышты штам-пикте қаптама-ның ұзаруы 2. мойын аймағын-да штамп-тың тар болуы. 3. Тістің мойын аймағында штамп-тың кеңеюі 1. Табиғи тістің анатомиялық пішініне сәйкес келмеуі 2. Шайнау бұдырларының аса көп пішінде-луі 3. көршілес тістермен жанасу нүктесінің бомауы 4. - шайнау бетінің жеткілік-сіз штамп-талмауы: - қаптаманың мойын бөлігінің жеткілік-сіз штамп-талуы	Қаптама жиегініңі қызыл иек астына терң еніп тұруы. Қаптама жіңішке тіске кигізілмейді Қаптама кең, тістің мойын бөлігін толығымен қамтымайды. Клиникада ақау жөнделмеген. Тістесудің биіктелуі. Тағаммен қызыл иек бүртіктерінің жарақатталуы Тістесудің биіктелуі . Тістің мойын бөлігін толық қамтымауы. Қаптаманың жұқаруы.	Пародонттағы патологиялық өзгерістер. Цементсіздену, айналмалы тіс жегісі. Қалпына келтірілді. Пародонттағы патологиялық өзгерістер. Пародонттағы патологиялық өзгерістер. Қаптаманың цементсізденуі, айналмалы тіс жегісі. Уақытынан бұрын тозуы .	Шақтап келтіру кезеңінде қаптама жиегін қысқарту, шақтап келтіру, керек болса аздап қаптаманы кеңейту, үлгіні қайта алу, қаптаманы қайта жасау. Үлгіні қайта алып қаптаманы дайындау Үлгіні қайта алып қаптаманы дайындау Қаптама-ның қайтадан штамптау	Штампикте мойын бөлігін дәл оюлау Гильзаны термиялық өңдегеннен кейін қаптаманы алғашқы және соңғы рет штамптау

Жасанды қаптама дайындау барысында жіберілген асқынулар мен қателіктер (2 – ші кестеде көрсетілген) бірінші және екінші клиникалық кезеңдерде тіс дәрігері жіберген қателіктер және зертханалық кезеңдерде тіс технигі жіберген қателіктер және олардан кейін болатын асқынулары көрсетілген.
Атмосферадағы коррозияға, көл мен теніз суына қарсы тұра алатын, тоттанбайтын болаттар жатады. Тоттанбайтын болаттардың коррозияға тұрақтылығы, олардың физикалық – химиялық қасиетіне байланысты анықталады, яғни химиялық құрамына және термиялық өңдеуге тәуелді болады. Тоттанбайтын болаттардың стоматологиялық тәжірибеге енуіне себеп болған, 30 жылдардағы Д.Н. Цитриннің зерттеулері. Соңғы 10 жылдарына тоттанбайтын болаттрадың құймадары ортопедиялық стоматологияда кеңінен пайдаланады. Жоғарғы физико-механикалық қасиеті жоғарғы физико-механикалық қасиеттері, химиялық тұрақтылығы мен ерекше технологиясы, тоттанбайтын болаттардың алынбайтын протездердегі негізгі материаларының ішінде ерекше орын алады. Стоматологияда кеңінен таралған болат маркасы 1х18Н9Т (Т2% темір, 18% хром, 9% никель, 0,14% көміртегі және 1% титан) Құрамында 1,7%-ден 4,5%-ке дейін көміртегі бар темір құймасы гугун деп аталады. 0,1%-ден 1,7%-ке дейін құрамында көміртегі болғанда болат алынады. Темір , көміртегімен қосылысы, қатты ерітінділерді түзеді, олардың құрылымы мен қасиеттері құймалар үшін ерекше ерекше мәнді болады. Табиғатта хром әр түрлі қоспалар ретінде кездесеі. Оны хромиттен алады. Хромның ең басты қасиеті, оның антикаррозияға тұрақты болады. Оның оттегімен қосылысы тек жоғары температураларда болады (Cr2O3 және Cr2O3). Хром оксиді тіспротездерінің техникасында тоттанбайтын, кобальхромды құймалар кампоненті ретінде қолданылады. Хром құймаларының құрамына енеді, косылуы құйманың сыртқы бетіне қорғанышты қасиеті бар қабықша түзеді.

Табиғатта никель әр түрлі қосылыстар ретінде кездеседі (гарньерит). Химиялық қасиеті бойынша никель белсенділігі төмен элемент болып саналады. Никель құймаға серпінділік, қосылыммен өңдеуді жеңілдетеді.

Титан кристаларалық коррозияға қарсы тұрақтылығы карбиттің түзілуіне байланысты.

Тоттанбайтын болат ортопедиялық стоматологияда алынбайтын протездерді жасау үшін қолданылады. Тіс техниктерінің жұмысын жеңілдету үшін тоттанбайтын болатты әр түрлі бұйымдар түрінде шығарады: гильзалар, сымдар, ленталар т.б.

Зуботехникалық бұйымдарды тоттанбайтын болаттардан құю бірнеше қиындықтары бар:

2. 
   жоғарғы температура қажет (1400º С -1450º С)
   
3. 
   болат оңай балқиды