Кең қарын керек болса, кебежемен сөйлес, үлкен керек болса, түйемен сөйлес, сақалды керек болса, текемен сөйлес, ел

— Иттерді неғе аттың?— дейді датқа ілік іздеп.

• 
  Тақсыр, осы елдің итінің үргенінен біздің елдің қойы үркіп далаға шығып кетіп, қасқыр қырып жүр,— дейді бала.
  
• 
  Сенің еліңе біздің елдің итінің дауысы қайдан же-
  теді?— дейді датқа.
  
• 
  Тақсыр, біздің елдің айғырының даусы сіздің елге қалай жетті?— дейді Мөңке бала сонда.
  

— Ақын, осының төрелігін сіз айтыңыз,— деп Шалға қарапты. Сонда Шал ақын жігітке қарап:

— Әке, аяғыңыз жас ботаның аяғындай қаздаңдай ма, қалай?—деп кәрілігіне тигізе қалжыңдайды, Сонда

• 
  Өз баламды сүйейін таз да болса,
  

• 
  Ақтайлақтан Сабырбай безбей ме екен,
  

• 
  Сені мен Ақтайлақ екен дёсем, боқ тайлақ екенсің ғой,— дейді.
  
• 
  Сені мен Балпық екен десем, ақылы жоқ тантық екенсің той,— депті оған Ақтайлақ.
  
• 
  Пайғамбар ақ түйесін қайда жоғалтты, ал сен ақыл-ды болсаң соны айтшы,— депті Балпық.
  

• 
  Балам, аман ба? Кімнің баласысың?— депті.
  
• 
  Сенің балаңмын,--депті Сырым. Тағы сұрапты, Сырым әлгі сөзін тағы қайталапты. Үшке дейін сұрапты, Сырым сол жауабын үшке дейін қайталапты. Содан соң қарт:
  
• 
  Here менің балам боласың?— депті.
  
• 
  Е, неге сенің балаң болмаймын, өзің «балам, аман ба?» дедің ғой!»-- деппі Сырым сонда.
  

— Үй ішінің кемдігі отын-сумен жетеді, Ауыл сыртынан отын ұрлап, бала, есің неден кетіпеді?— дейді.

—- Тақсыр, даланың оты олжа, суы нұрлық, елдін, малы мен акысын жеу ұрлық,—- деп, Сырым жөніне жүре береді.

БАЛА СЫРЫМ МЕН БИЛЕР

Шеркеш руының бір үйір жылқысын Есентемірдің жігіттері барымталап кетеді. Соньшен екі ру араздасып, шеркеш тұрған би мен Есентемір Бөкен би хан алдында айтысуға кетіп бара жатып, жолда мал суарып жатқан балаға кездеседі. Аттарын суарып тұрьш билердің бірі:

• 
  Қатты жерге қақ тұрады деген не, Қатты адамға мал тұрады деген не?— дейді.
  

• 
  Қатты жерге кақ тұрса,
  

• 
  Уай, ағалар, жолдарыңыз болсын! Үйімде қартым бар. Кешке барғанда, кім көрдің, қандай жұмыспен жүр екен?— деп сұрайды. Сонда сіздер туралы не деймін?— дейді. Жолаушылар жөнін айтып жүріп кетеді. Жолаушы-лар құдықтан жүз қадамдай шыға бергенде, арттарынан бала жүгіріп келіп:
  
• 
  Уай, ағалар, мен сіздерден ақыл сұрай келдім. Бір тоқтым өлді, соны қайтсем сасытпай қажетке жаратамын,— дейді.
  
• 
  Тұз сеуіп, қақтап ал!—дейді билердің бірі.
  
• 
  Ет сасыса тұз себейін, тұз сасыса не себейін?— дейді бала.
  

• 
  Тұрлан, мен ауылға қайтамын. Ақымды бермесең, саған ас болсын, әлгі баланың сөзі өңменімнен өтіп кетті. 30 тай үшін екі ел айтысып ханға барғанымыз ұят-ты,— деп бұрылып кетіпті. Артынан сұрастырса, әлгі бала Сырым екен.
  

— Бөке, тәуірсің бе?— дейді.

• 
  Отыз байталдың еті сенде, дерті менде болғанмен шүкір, жаман емеспін,—депті Бөкен. Тұрлан үш күннен кейін жылқыларын айдатып әкеп беріпті.
  

— Менің атым Қарабалық — ноқылық,

— Менің түйе жинайтын кісім жоқ,

• 
  Қай руды білетін едің сен? Танамын,— дейді Ма-лайсары баланың сұрауына таңданып.
  
• 
  Тана болсаң: жеті үй Жиембетпісің, бес үй Бессары-мысың, алты үй Асанбысың, қарғыс алған ҚараманбысыҢ, қаңғып өскен Қарақұнанбысың, алғыс алған Қалқаман-бысың, Тананың қайсысың?— дейді Сырым.
  
• 
  Қаршадайынан қақсап тұрған мынау қандай бала?!— деп Малайсары жүріп кетіпті.
  

• 
  Кім баласысың?— дейді.
  
• 
  Дат баласымын, - дейді Сырым.
  
• 
  «Бір арба отыннан бір мүсіндік ағаш» деген осы екен-ау,— депті қарт сонда.
  
• 
  Өзіңді қазыналы шал деп келсем, қазымыр шал екенсін ғой,— деп Сырым бұрылып жүре беріпті.
  

• 
  Бұл табаққа ішек-қарын салған кім?— деп Сырымды шақыртып алып,— табаққа ішек-қарын салып, бізді әйел дедің бе, немесе мазақ еткің келді ме? Бұл үшін сені айыпқа бұйырайыз,— дейді. Сонда Сырым:
  
• 
  Еркек әйелден шығады, ет ішек-қарыннан шығады. Егерде менің айтқаным дұрыс болса кімдер айыпты болар екен?—дейді.
  

• 
  «Сырым — Сырым» деген атың жер жарады. Өзің кішкентай ғана арық бала екенсің ғой,— дейді.
  

• 
  Иә, мен арықпын. Себебі, патша мен сен сияқты хандар қазақты қонысынан айырып, құмға кірді, жақсы судың бойын орыстарға әперді. Қазақтың қонысын қалай қайтарып аламын деп бір түнде тоғыз оянып, тоқсан толғанып арып болдым. Бұрынғының айтқаны бар емес пе:
  

• 
  Балалар, аман ба,— депті де, елемей өздері сөйлесе беріпті. Сырым жолдасына дауыстап:
  
• 
  Жүр кетейік, бұлар бізді адам деп отырған жоқ қой,— дейді.
  

• 
  Ата тұрып ұл сөйлегеннен без,
  

• 
  Ата тұрып ұл сөйлесе ержеткені болар,
  

• 
  Сен толған екенсің, мен тозған екенмін,— деп Малайсары сонда Сырымды қасына шақырған екен.
  

• 
  Қай баласың? -депті.
  
• 
  Даттың баласымын,— депті Сырым.
  
• 
  Қой баға алмайтын жаманнан да қолақпандай ұл туады екен-ау!—дейді Бөкен.
  
• 
  Отындық ағаштан оқтық мүскін шығады деген қайда? Шалдың үш түрі болады деуші еді: қадірсіз шал, қазымыр шал, қыдырма шал. Өзің соның қайсысысың?— депті Сырым.
  

— Мырза, бір жігіт бар тек жатады,

— Бүгінгі қалауынды ал,

• 
  Батыр, сіз бір кезде тай жейтін Сырым едіңіз, енді қой жейтін Сырым болдыңыз, әр нәрсе өз уағында емес пе?— депті.
  

• 
  Япырай, бір аяқ сусын бір кісінің құны екен ғой!— депті Сырым маңдайының терін сүртіп.
  

• 
  Мен, біріншіден, сіздің батаңызды алайын деп келдім, екіншіден, әр түрлі ақыл сұрайын деп келдім,— дейді.
  

— Арқаң көп мінгеннен жауыр болсын,

• 
  Арқаң көп мінгеннен жауыр болсын дегенің — халық үшін жұмыс жаса, хальіқты өзіңе тарта біл — деге-нің. Мінезің қара жерден ауыр болсын дегенің — беріден ойлама, әріден ойла, салмақты бол, жеңіл болма дегенің. Өкпең жоқ бауыр болсын дегенің — не болса соған өкпе-леп, инені жіпке тізіп өкпешіл болма — дегенің. Құла-ғыңнан сыбыр кетпесін дегенің — ел арасында дау-жанжал көп кездеседЬ сол мәселені өзің шешіп, ақ-қарасын айырып, дұрыс төресін бере біл — дегенің. Жасың алпысқа жетпесін деген батаңызға түсіне алмадым,— депті.
  

• 
  Мен сенен құдайдың берген жасын-қызғанам ба, жүз алпысқа кел. Мен жасым сексен төртке келді. Жасым алпысқа қелгелі алты бәлеге тап болдым. Мен сені сол алты бәледен аулақ болсын деп едім. Олар мыналар: Үлкен үйге кіре алмадым, кіші үйге сыя алмадым. Қара сақалды әкем болды, қара шашты шешем болды. Ауру келді, кәрілік жеңді,— міне, алты бәле деген осы,— дейді.
  

• 
  Үлкен үйге кіре алмадым дегеніңіз, адамның қатары кетеді, баратын үйі таусылады; кіші үйге сыя алмадым дегеніңіз өзінен жасы кіші адамдардьщ үйіне жасы үлкен адам шақырусыз бара алмайды. Қара сақалды әкем дегені-ңіз өзіңнен туған ақылсыз бала, есейген соң әкенің тілін алмайды, әкесін дұрыс баға білмейді. Бір сөз айтсаң бетіңді қайырып тастайды. Қара шашты шешем дегеніңіз сол ба-ланың әйелі, келініңіз, «осы шалға не кереіс екен, берген асты ішіп жата бермей» дейтін шығар. Ауру мен кәрілік түсінікті ғрй,— депті. «Бақытты бол, балам, дұрыс шеш-тің»— дейді сонда Бөкен қарт.
  

— Қатты адамға мал тұрар қайырымы жоқ кәпір болса. Қатты жерге қақ тұрар, шөп шықпайтын тақыр болса,—

— Досың алыста, қасың жақында, жаман туысқаннан жақсы жолдас артық,— дейді. Сырым: «Пайда мен зиянды қалай айыруға болады» деп сұрайды. Сонда Бөкен: «Пайда мен зиянды айыру қиын. Пайда дегенім зиян болды, зиян дегенім пайда болды. Ол айыптың ісі» дейді. Сырым Бөкен бидің батасын алып, ат-шапанын беріп, жүрейін деп тұрғанда Сырымға қарап Бөкен басын шерткен екен.

— Мәністін де мәнісі бар.

— Мәністің де мәнісі бар,

• 
  Қаттырақ жүріңдер, бүгін ауылға жете қонайық,— дейді.
  

• 
  Басқа кісі асықса дұрыс, ал осы Сырым қай әдемі әйеліне асығып келеді екен!— депті.
  

• 
  Мынаны шаршылап кесіпті-ау! Шаршының шеті екен. «Басым байлаулы, аяғым тұсаулы» дейді ғой шамасы. Мынаны үшкілдеп кесіпті, көйлектің шеті-ау, сірә! Адамның тәніне көйлектен жақын не бар? Сенің тәнің, ренің сүйегің-мін дейді ғой!
  
• 
  Бұл біздің елдің шектіде қорлық-кемдікте жүрген бір әйел адамы болар. Сырым, сен барып алып қайт. Көзіңе шарапшын ки, қарт-жас екеніңді білдірме, айтыса қалса Мөңкенің алдына бар,— дейді Қоске қарт.
  

• 
  Сырым, қуып келгенің қара дау екен, қараңғы билік беремін,— депті.
  
• 
  Разымын,— дейді Сырым.
  
• 
  Сырымға киіміндей киім кигізіп, атындай ат мін-гізіп, қырық жігіт қосыңдар. Сырымның қарындасының қасына бір түсті киіндіріп қырық қыз-келіншек қойындар. Аулына барғанда қарындасы ағасын танып атын ұстаса, қарындасын қайырындар, жаңылса жазығы өзіне,, адам бермеңдер,— деп билік қылады.
  

• 
  Батыр ағам, аман келдің бе?—деп қарындасы Сырымның шылауына орала кетеді.
  

• 
  Сен осынша көптіңішінен ағаңды қалай таныдың?— дегенде:
  
• 
  
  жүктеу/скачать 1.11 Mb.
  
  Достарыңызбен бөлісу: