Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға жол ашты. Еркін экономика кезінде, алғашқы жылдары әлеуметтік экономикалық нарықтық қатынастарда әр түрлі қиындықтарды, дағдарыс кезеңін бастан өткерді

Мысалы, 2004 жылдың қыркүйек айында сауда мен мықты сфераларға негізгі операциялардың жылжымайтын мүлікпен байланысы, аренда мен кәсіпрондарға қызмет көрсету барлық банктік несиенің 44,2%-ын құрады. Қалайда жалпы ішкі өнім көлемінде осы сфералардың үлесін 28%-ға дейін арттырған жоқ.

1999-2003 жылдар кезеңінде кәсіпорын, ауылшаруашылығының несие үлесі ЖІӨ мөлшеріне сәйкес келді. Банктік несиелеу үлесі транспорт пен құрылыс сияқты сфераларда ЖІӨ мөлшерінен төмен болды.

Ұлттық банк банктік несие бойынша мәліметтерді бөліп қарастырған. Өңдейтін және қайта өңдейтін кәсіпорындар қимасында бағалау мүмкіндігі көрсетілмеген. Олар ЖІӨ-нің негізігі салаларда ұстамды мөлшерінің қатысуымен іске асамекен немесе шетел инвестициясы сияқты үлкен үлесі шикізат өндіруге кетеді.

Келесі мәселе долларизацияның жоғарғы деңгейі бүтіндей мемлекетте және аумақтық бөлімдерде және банктік сектордағы валюталық тәуекелділіктің нашарлығын күшейтетін валюта түрі бойынша теңгерімсіздік несие мен депозитті портфелі болып табылады

Басқа мәселе болып жоғарғы валюталық тәуекелділік. Олар үлкен үлесімен несиелі және депозитті портфелде банктің валюталық несие мен депозиттер, сонымен бірге олардың арасындағы теңгерімсіздікпен байланысты.

Қарастырылып жатқан барлық жылдары 1996, 1999 және жылдарды қортындылай кетсек валюта түрі бойынша несиелік және депозиттік портфелдердің теңгерімсіздігі байқалды. Бұл кезде осы тепе-теңсіздік қауіпті көлемге дейін жетті және 2002 жылдың қыркүйегінде 85,1 млрд теңге немесе 551 млн долларды құрады. Валюта түрі бойынша банктің несиелік және депозиттік портфелдерінің жауапсыздығымен байланысты біршама валюталық тәуекелділікті куәландырады, банктік сектордың қамтуы шетелдік шетелдік валютаға қатысы бойынша теңге курсының бөлігінің қозғалысымен қатты байланысты.

ҚР ҰБ обылыстық филиалдардың кварталсайынғы есеп мәліметі бойынша банктің несие долларизациясының деңгейі 2002 жылдың 3-ші кварталында 66,1%, ал депозиттер 59,5%-ды құрады. Валюталық тәекелділік бойынша қауіптісі индустриалды аумақтар болып табылады. Сол уақытта аграрлы аумақты жеткілікті деңгейде олардан қауіпсіз болды. Үлкен сәйкессіздік абсолютті көріністе Алматы қаласында байқалады. Шетел валютасында несие үлесі валюталық депозиттің үлесін 135 млрд теңгеге арттырады. Сәйкессіздік үлесте басқа мемлекеттердің аумақтарын валюталық депозитке көңіл аударуымен байланысты көрсететіндей болып табылмайды.

Айта кетуі керек, валюталық тәуекелділік деңгейі біршама жоғары, шетел валютасы бойынша индекстелген теңгелік несиенің үлкен көлемі. Банктен берілетін несиемен және депозитті тартумен байланысты белгілі аумақ аралық сәйкессіздік байқалады

Мемлекеттің толығымен ауқатты индустриалды аумақтары барлық банктік несиенің 93,5% және тек қана барлық депозиттердің 59,6%-ын құрады, ал сол уақытта кедей аграрлы аумақтар барлық депозит 40,4%-ды құраған кезде барлық банктік несиенің 6,5% ғана құрады.

Мысалы, Алматы қаласында 2002 жылдың 3-ші кварталында барлық берілген несиелердің 71% және 2-ші деңгейлі банктерге тартылған барлық депозиттер 38% құрады, дегенмен банктік жүйенің қаржы ресурстарын қайта бөлу барлық жағынан Алматы қаласының үлесінде. Соған ұқсас жағдай Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан сияқты өндірістік аумақтарда болды.

Әрине, бұның ішінде ең ашық мысал ретінде Ақтөбе облысын алуға болады. Бұл обылыс барлық банктік депозитердің 34% құрады, бірақта банктегі несие үлесі 1,6% ғана болды.

Анализді жағдай Астана қаласындада бас көтерді, елдің барлық депозиттердің 7% қанағат етсе, ал несиедегі үлесі 4,3% ғана құрады. Бірақ бұл жерде аграрлық обылыстардан айырмашылығы банктік несие үлесінің төмендігі мемлекеттік бюджет қаражатарының есебі негізінде үлкен көлемде инвестицияны тартумен ұштасып кетті. Алматы обылысында да соған ұқаса жағдай туып отыр.

Несие бойынша пайыздық қойылым жағынан алғанда аграрлы аумақта жылдық 3,6%-дан жоғары, ал индустриалды аумақтарда 0,3%, ештемеге қарамастан пайыздық қойылымдар депозит бойынша аграрлы және индустриалды аумақтарда мөлшерімен бірдей, республика бойынша орта деңгейден 0,3% ғана төмен болды. Сондай аумақтық сәйкессіздік пайыздық қойылымдарда жоғарлы тәуекелділік үшін ауылшаруашылында өндірістік кәсіпорындарды көптеп несиелеуді дұрыс деп қалаған банктің несие саясатымен түсіндірілді. Осындай саясат аграрлық аумақтағы қарыз алушылар үшін несиені қымбат болдырды. Индустриалды аумақтағы қарыз алушылармен салыстырғанда алынған несиені қайта орта есеппен 4-9% жылдық пайызбен төлеуге тура келеді. Орта пайыздық қойылымды қосқанда несие бойынша қазір 16% жылдық пайызды құрайды, аграрлы аумақтарда пайызды қайта төлеу қазіргі уақытта 25-56%-ға жетті. Басқа мәселе несие бойынша жоғарғы банктік маржа, берілетін несиелер мен тартылған депозиттер арасындағы пайыздық қойылым өзгешелігі, сонымен қатар елдің аумақтары бойынша жеткілікті дифференция, сфералық және валюталық тәуекелділікпен ғана түсіндіру қиын

Өте төмен банктік маржа несие бойынша индустриалды аумақтарда байқалады. Аграрлы аумақтарда банктік маржа деңгейі бір шама жоғары және орта есеппен жылдық 12-14% құрайды. Еліміздің индустриалды және аграрлы аумақтарының банктік маржалар арасындағы айырмашылықтары жылдық 4-5% мөлшерінде құрап, ауылшаруашылық өндірісінде несиелеудің жоғарғы тәуекелділігімен байланысты шегерімдер орын тебеді. Бірақ бұл жерде жеке обылыс бойынша ақталмаған өзгешеліктер байқалады. Мысалы, банктік маржа валюталық несие бойынша әр түрлі индустриалды аумақтар 7,4%-дан 13,2% арасында өзгереді, ал аграрлы аумақта 10,1%-дан 13% жылдық пайызға дейін болды.

Банктік маржа теңгелік несиеге қарағанда валюталық несиеде біршама төмен. Сол кезде банктік маржаның төмендетілуі теңгелік және валюталық несие индустриалды және аграрлық аймақ топтарының ішінде өте белгілі. Индустриалды аумақ тобында сондай төмендету орта маржа мөлшерімен салыстырғанда (-)2,2%-дан 4,1% жылдық пайызды құрады, ал аграрлық аумақ тобында (-)1,6%-дан 7,1% жылдық пайызды құрады.

Қазақстандағы банктік маржаның орташа деңгейін есептелік. Ұлттық банктің резервтеу қойылымы 2002 жылдың 3-ші кварталында жылдық 8%-ды қосқанда, ресурстардың қымбаттауы осы факторлармен байланысты пайыздық қайтарым кезінде депозит бойынша жылдық 6,8% банктік маржаға 0,6%-ды ғана береді. 3,4-4,5% жылдық пайызды қосқанда банктің шығыстарын жабу үшін несиемен қызмет көрсету және орташа пайда нормасын алуы бойынша банктік маржа 4,1-5,1% жылдық пайыз деңгейін аламыз. Осы көрсеткішке несиелік және валюталық тәуекелділік үшін банктің үстеме бағасын қосқанда банктік маржаның жақсы деңгейін алуға болады.

Кез келген есеп беруде банктік маржа елімізде өте қатты жоғарлағаны көрініп тұр. Мысалы, валюталық тәуекелділіктен еркін болатын валюталық несиені аламыз. Банктік маржа сондай несиелерде 2002 жылдың 3-ші кварталында Алматы қаласында жылдық 7,4%-ды құрады. Маржаның орташа деңгейі 4,1-5,1% деп алсақ, онда банктік маржада 2-3% мөлшерінде болып, кәсіпорынның несие тәуекелділігі үшін төлемі болып табылады. Несиелік тәуекелділік деңгейіне ұқсас валюталық несиелерді өңдеуші Шығыс Қазақстан және Қарағанды обылыстарын қарастырамыз. Осы жерде несиелік тәуекелділікке таза төлем 2-2,5 есе үлкен болып шығады. Қалайда Қостанай, Қызылорда және Жамбыл аграрлық обылыстарында банктік маржа дәл сондай. Қарыз алушылар үшін әділетсіз қымбаттауға әкелетін банк маржасы елдің аумақ қатарында қатты артып кеткен. Сондай жағдай банктік маржамен тұтнушылық қабілеттің қарқынмен дамуына ықпал ете қоймады. Сондықтан жылдам несиелік саясаттың қазіргі бағытын ҚР ҰБ нұсқау керек. Әзірге, Ұлтық банк ққабылдауға жиналып жатқан жоқ. Жеке банктер басқаратын органдарының іс-әрекетінсіз жеке аумақтарда несиенің қымбаттауына әкелетін анықталмаған банктік маржаның жоғарғы қойылымдарын орнатып жатыр. Банктің ағымдағы қызметіне ешкім кедергі келтіріп жатқан жоқ.

Басқа мәселе депозит пен несие арасындағы баланстық еместігі. Толығымен республика бойынша орта мен ұзақ мерзімді несие үлесі несиелік портфелде 2002 жылдың 3-ші кварталында 55,7%, депозиттік портфелде 44,5%-ды құрады

Егер бағалық көз қараста орта мен ұзақ мерзімді банк депозиттерінің көлемі 2002 жылдың 3-ші кварталында 235,1 млрд теңге, сол кезде орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер экономикада 322,2 млдр теңгені құрады. Орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер ұзақ мерзімді депозиттік мүліктермен 87 млрд теңгемен қамтамасыз етілмеген. Осы бөлікте орта мен ұзақ мерзімді банктік несиелер халықтық қысқа мерзімді депозиттер есебінен қаржыландырылады. Бұл жағдай сондай несие бойынша қарыз алушылардың төлемі кезінде депозит бойынша банктердің өзінің мідеттемелерін орындамау тәуекелділігін ала жүреді.

Сондықтан жеке аумақтарда бұл мәселе біраз ерекше. Мысалы, Маңғыстау обылысында орта және ұзақ мерзімді несиелер үлесі несиелік портфелде 74%, депозиттік портфелде 15,4%-ды құраса, ал Оңтүстік Қазақстан обылысында 41,2 және 18,4%-ды құрады.

Негізгі мәселелер елімізде кіші және орта бизнестің дамуына кедергі келтіреді. Әр түрлі елдердің тәжрибиесі көрсеткендей нарық өз бетімен кіші және орта бизнесті қаржыландыру мәселесін шеш алмайды.

Бір жағынан жобаның бағасы әр түрлі болғаныменде, банктердің қаржыландыруға кез келген жобаға бірдей шығындалып жатыр. Керісінше, жобаның құны азайған сайын, онв қаржыландыру артып келеді. Ірі және кіші жобаларға үлкен пайыздық қойылымдарымен сипатталады. Бір жағынан айтқанда, банк тәуекелділігі ірі бизнесті несиелеуге қарағанда кіші және орта бизнесті несиелегені артық. Өйткені ірі бизнестің керексіз факторларға төзімділігі нашар және өндірістік дифференция деңгейінің төмендігі. Ірі бизнеспен салыстырғанда кіші және орта бизнеске кепілдікпен қамтамасыз етуге байланысты банктер үлкен нұсқау жасауға әкеліп соғады. банктер кіші және орта бизнесті жоғарғы пайыздық қойылыммен және қамтамасыз ету үлкен қатты жағдайлар қойған кезде ғана несиелеуге дайын. Бұл жағдай жаңадан бастап келе жатқан бизнесмендерді қанағаттандырмайды. Сондықтан, нарықтық экономикада орта және кіші бизнестің несиеге сұранысы қаржы институттарын қанағаттандырмайды.

Бұның бәрі экономикада құрылымдық қайта құруды тежейді, өңдеуші саласындағы кәсіпорындардың қайта жарақтануына ескірген өндірістік базаларды жаңартуына мүмкіндік бермейді. Ішкі және әлемдік өткізу нарығында қазақстандық өнімнің жоғарғы емес бәсекелестік қабілетін негіздейді, сонымен қатар банктік сектордағы валюталық тәуекелділікті күшейтеді.

Барлық жағынан қоғам және тауар өндірушілер бір-біріне банк қызығушылығын тартатын, сондай өндірісті несиелейтін механизм қажет етеді. Бірақ, бұны қалай іске асыру керек, егер алғашқы көріністен олар бірін-бірі шектейтін болса. Банк қызығушылығы қабылданған деңгейге дейін несие тәуекелділігінің төмендеуімен аяқталады. Тауар өндірушілер — төменгі пайыздық қойылыммен және жалғастырылатын уақытқа несие алады. [11, 60 б ]