Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, нарықтық экономикаға жол ашты. Еркін экономика кезінде, алғашқы жылдары әлеуметтік экономикалық нарықтық қатынастарда әр түрлі қиындықтарды, дағдарыс кезеңін бастан өткерді

Кәсіпорынның құрал – жабдықтар үшін несиеге сұранысты қанағаттандыру жағдайы біраз басқадай болды

Мұнда банктік несиелерге сұранысты қанағаттандыру шегі 2001 жылдың 2-ші кварталында құрал – жабдыққа 94%, 3-ші кварталда 69%-ға түсуі байқалды, ал 4-ші кварталда бұл жағдай қайтадан жоғарлай бастады. Қалайда 2001 жылдың 2-шісінен 2002 жылдың 3-ші квартал аралығындағы кезеңде бұл жағдай кәсіпорын сұранысы 94,3%-дан 89,9% немесе 4,4%-ға кеміген.

Дәреже бойынша несиелерге құрал – жабдыққа сұранысты қанағаттандыру сату мен жөндеуі лидерге шықты. Содан кейін 91%-да қанағаттандырылған 2001-2002 жылдары өңдеуші өнеркәсіп болды. Өндіруші өнеркәсіп 87%, транспорт пен байланыс 81%, құрылыс 72%, өндіріс пен электроэнергияны бөлу, газ бен су 79%, ал ауылшаруашылығы 34%-ды құрады.

Айта кетуі керек, кәсіпорын сұранысының төлем қабілеттілігі ҚР Ұлттық банкінің кәсіпорын мониторингін қосқанда банктік несиеде оның фактілі қажеттілігі көрініс таппайды. Ол кәсіпорын төлем қабілеттілік сұранысы банктік несие бойынша нарықтық қойылымға әсер ету арқылы суреттейді. Кәсіпорын қажеттілігін сапа жағынан алғанда банктік несиеге сұраныс төлем қабілеттілігін қолдану қажет. Біздің ойымызша, қалыпты қойылым — бұл кәсіпорынның нақты көрінісінде банктік несие бойынша қойылымдар инфляцияны қоспағанда 4-5% жылдық пайызға дейін болды.

Банктердің экономиканың нақты секторында несие бойынша құрал-жабдыққа қанағаттандыру деңгейінің төмен екені 10-кестеде көрсетілген.

2002 жылдың 2-ші кварталынан бастап жеке мүлікке инвестиция арқылы құрал – жабдықтарды қамтамасыз етуі кәсіпорынды қанағаттандырады. Егер 2000 жылдың 3-ші кварталында жеке мүлік есебіне кәсіпорынның құрал – жабдыққа инвестиция 56,4% болса, сонда 2001 жылдың 1-ші кварталында 76%, ал 2002 жылдың 3-ші кварталында 78% болды.

Бір айта кететін тенденция, ол өзін қаржыландыратын балама болып банктік несие, мемлекеттік мүлік, шетел инвестициясы болуы мүмкін. Осы жағдайдан кейін 2002 жылдың 3-ші кварталында құрал – жабдыққа 92,3% инвестицияны тартқан жеке мүліктерге өңдеуші кәсіпорындар бағыт ұстаған.

Қаржылық жағдаятының жақсаруымен банктік несиеден ақырындап бас тартып және өнім өндіретін кәсіпорынның құрал – жабдыққа инвестицияны жеке мүлік үлесіне тарту 2000 жылдың 3-ші кварталынан 2002 жылдың 3-ші кварталына дейін 58%-дан 67,2%-ға дейін жоғарлағаны көрініп тұр.

Ауылшаруашылығына байланысты айтатын болсақ, оның көңіл аударатын мүліктерге қажеттілік әр жылдың 3 мен 4-ші кварталында және 1 мен 2-ші кварталдарда қатты төмендеп кетті. Егер сұраныстың маусымдық ауытқуын жою мақсатында 2002 жылдың 3-ші кварталын 2000 жылдың 3-ші кварталымен салыстырсақ, сонда бұл жерде құрал-жабдыққа инвестицияны тарту жеке мүлік үлесінің жоғарлағанын біз көріп тұрмыз. Құрал-жабдыққа инвестицияны тарту қарызға алу көздерінің жоғарлауы соңғы жылдары құрылыста, саудада және жөндеуде байқалды.

Бәрінен бұрын қарастырып жатқан кезеңде орта есеппен құрал-жабдыққа инвестиция үлесі бойынша қаржылық өзіндік жеткілікті саласын анықтау керек. Алдыңғы орында құрал-жабдыққа инвестицияны тарту үлесі 78,6%-ды құраған өндіруші кәсіпорын, одан кейін құрылыс 70,7%, өндіріс пен электроэнергияны бөлу, газ бен су 62,7% және соңынан өңдеуші кәсіпорын 58,1%-ды құрады. Қарыз мүлкі бойынша ең мықтылары транспорт пен байланыс, сауда мен жөндеу, жылжымайтын дүние-мүлікпен операция жасау және ауылшаруашылығы болып табылады.

Банктік несие өсіміне қолайлы жағдай жасау себептері:

— төлем деңгейіндегі инфляция, теңге курсының ұстамдылығы, екі жарым жылдың ішінде нақты ЖІӨ-нің жылдам өсімі, мемлекеттік бюджеттің кішігірім дефицитіне байланысты макроэкономикалық қызметінің жеткілікті артуы;

— жеке бизнестің бастапқы дағдыдағы нарықтық реформасы және оның тұтынушыдан кәсіпкерлікке ментаді басымдылықтың өзгеру жылдары мемлекет елдімекенінің белгілі бір бөлігін сатып алу;

— елімізде нарықтық экономиканы білетін және басқру тәжрибиесін жетік меңгерген менеджерлердің жеке тобын қалыптастыру;

— мемлекетте орта жылдық жалақы 130 доллар мөлшерінде құрауын қосқанда ішкі сұраныстың жеткілікті қолда бары банктердің үлкен инвестиция мүмкіндіктері, зейнет ақы қорлары мен сақтандыру компаниялары, сонымен қатар көптеген перспективті нарықтар ішкі өндірістің дамуы үшін әзірше импортты өнімдермен және қызметтермен қамтылып жатыр;

— халықаралық стандарт және төлем жүйесінің дамуы бойынша мемлекеттің қолда бар қаржы жүйесімен жеткілікті жұмылдырылған;

— ауқымдылығы үлкен еліміздің нарығы батыс елдерінің өндірушілерінен салыстырымдылық шарасындағы қызметтерден арзан білікті жұмысшы күшінен, бай табиғи ресурстардың және ішкі нарықтағы тауарлар мен қызмет көрсетудің қолда бары кезінде шыққан отандық өнімдер мен қызметтің белгілі бағалық басымдылығы.

Сол кезде Қазақстанда өндірісті банкпен несиелеудің ары қарай кеңеюі сол банктік сектордың дамуына қолда бар желісінің мәселесі тежелуде.

Бірінші кезекте айта кетуі керек, негізінен банктік қызметтің төмен қол жететінсіз-ақ аумақты қарастыруда банктік желістің мәнінде шектелуі. Мысалы, 1998 жылдың аяғынан 2002 жылдың тамыз айының соңына дейін банктің жалпы саны 71%-дан 38% немесе 46%-ға дейін, банктік филиалдар саны 458-ден 368-ге, ал есептік касса бөлімдерінің саны 1286-дан 1049-ға дейін кеміген. Банктік тораптадың сондай шектеулері тұрғылықты халықтың қол жетуін және кәсіпорынның банктік несиеге мен оның қызмет ету сапасын нашарлатты.

Соңғы жылдары несиелік портфелдің сапсы күшею керек еді, себебі тартылатын жаңа несиелер қандай да бір қарыздан бос еді және стандартты болған жаңа несиелер белгілі түсім қызметі елімізде орын алды. Бірақ бұл іске аспады.

Қолда бары өзгермеген, ал банктердің несиелік портфел сапасының тез көтерілуі несиелік портфелдің жылдам таралуы ерте берілген несиенің сапалық төмендеуін және болашақта ликвидтелген банк мүлкінің мәселелерін куәландырады.

Ең салмақты мәселе ұзақ мерзімді несиеде нақты сектордың қатысуынсыз қамтамасыз ету арасында жіне оның қанағаты бойынша банктің қысқа депозитті базасымен байланысты болып табылады. Осы себептен несиенің көп бөлігі сауда мен қызмет көрсету саласына бағытталады. Ол жерде ақшаның өте жоғарғы айналысы жинақталған мүліктің өте тез қайтарылуын қамтамасыз етеді

Экономикада сала бойынша ЖІӨ-ге үлесін қосқандағы несие құрылымы.