Қазақстан республикасында сот билігін дамыту және жетілдіру
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ БИЛІГІН ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
жүктеу/скачать 85.36 Kb.
|
| 3. КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА СОТ БИЛІГІН ДАМЫТУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
3.1 КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОЛДАНЫСТАҒЫ СОТ ЖҮЙЕСІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАС Қолданыстағы ұлттық сот жүйесінің құқықтық негізі- Казахстан Республикасының Конституциясы, " Казахстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Заң, Экономикалық іс жүргізу кодексі және сот жүйесін ұйымдастыруды реттейтін басқа да нормативтік құқықтық актілер. 2007 жылы " Казахстан Республикасындағы сот құрылысы және судьялардың мәртебесі туралы" заңның орнына күшіне енген "сот құрылысы және судьялардың мәртебесі туралы" 2006 жылғы 29 маусымдағы № 139-З Қазақстан Республикасының Кодексі ерекше орын алады. Қазақстан Республикасының Конституциясы қолданыстағы сот жүйесін құрудың бастапқы ережелерін тұжырымдайды. Бұл ұзақ мерзімді әрекетке арналған Негізгі Заңның сипатын ескере отырып, ең қолайлы. Сот жүйесі аумақтық және мамандану қағидаттарына негізделген. Сот құрылысы заңмен анықталады. Төтенше соттарды құруға тыйым салынады. Казахстан Республикасындағы жалпы соттарға: Казахстан Республикасының Жоғарғы Соты, облыстық, Минск қалалық, аудандық (қалалық), сондай-ақ әскери соттар жатады. Шаруашылық соттарына мыналар жатады: Казахстан Республикасының Жоғары шаруашылық соты, облыстардың шаруашылық соттары және Минск қаласының шаруашылық соты [36, 259-б.]. Жалпы және шаруашылық соттар жүйесінде мамандандырылған алқалар құруға жол беріледі, ал заңдарда көзделген жағдайларда: кәмелетке толмағандардың істері, отбасы істері, әкімшілік, Жер, Салық және өзге де мамандандырылған соттар құрылуы мүмкін. 1994 жылы сәуірде Казахстан Республикасында Конституциялық Сот жұмыс істей бастады. Конституциялық бақылау кез-келген демократиялық мемлекеттің басты атрибуты болып табылатын конституциялық талаптардың үстемдігін қамтамасыз етудің тиімді құралдарының бірі болып табылады. Конституциялық бақылаудың негізгі мақсаты, ең алдымен, мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың конституциялық нұсқамаларға қайшы келетін құқықтық актілері мен іс-әрекеттерін анықтаудан, сондай-ақ анықталған ауытқуларды жою жөнінде шаралар қабылдаудан тұрады. Іс жүзінде конституциялық бақылау Конституциялар деп аталатын заңдар қайда және қашан пайда бола бастаған кезде пайда болды. Басқа заңдар сияқты, Конституцияларға нақты мемлекеттердің жағдайында барлығының нақты орындау кепілдіктері қажет болды [57, 158 б.]. Конституциялық бақылау деп жария билік органдарының, сондай-ақ жария функцияларды жүзеге асыратын немесе жария билікті жүзеге асыруға қатысу үшін құрылған (формальды және/немесе нақты) қоғамдық бірлестіктердің актілері мен әрекеттерінің Конституцияға сәйкестігін тексерудің кез келген нысаны түсінілетін кезде әділ тұжырым ұсынылады [41, 72-б.]. Актінің Конституцияға сәйкестігі оның оған қайшы келмейтінін есте ұстаған жөн. Ел Конституциясына сәйкес Конституциялық Сотқа мемлекеттегі нормативтік актілердің конституциялылығын бақылау жүктеледі. " Казахстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Заңның 5-бабына сәйкес Конституциялық сот істерді қарайды және: заңдарына, жарлықтары мен жарлықтарына, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелеріне және Казахстан Республикасы ратификациялаған халықаралық-құқықтық актілерге сәйкес келуге тиіс; Казахстан Республикасы кіретін мемлекетаралық құрылымдардың актілеріне, Казахстан Республикасы Президентінің заңды, Конституцияны, Казахстан Республикасы ратификациялаған халықаралық-құқықтық актілерге, заңдар мен жарлықтарға сәйкес келеді; Казахстан Республикасы Министрлер Кеңесінің қаулыларының, Казахстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Казахстан Республикасы Жоғары шаруашылық Сотының, Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының актілерінің Конституцияға, Казахстан Республикасы ратификациялаған халықаралық-құқықтық актілерге, заңдарға, Казахстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Жарлықтарына сәйкес келуі; кез келген басқа мемлекеттік органның актілері Конституцияға, Казахстан Республикасы ратификациялаған халықаралық құқықтық актілерге, заңдарға, Казахстан Республикасы Президентінің жарлықтары мен Жарлықтарына сәйкес келеді. Осылайша, Конституциялық Сот Жоғары мемлекеттік органдардың ғана емес, министрліктердің, ведомстволардың, жергілікті кеңестердің және атқарушы және өкімші органдардың нормативтік актілерінің конституциялылығы туралы қорытынды береді. Бұл, әрине, конституциялық бақылауды күшейтуге ықпал етеді. Конституциялық сот аталған актілердің тұтас алғанда да, олардың жекелеген ережелерінің конституциялылығы туралы мәселелерді қарайды. " Казахстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Заңның 38-бабына сәйкес Конституциялық Соттың қорытындылары түпкілікті болып табылады, шағымдануға және наразылық білдіруге жатпайды. Конституциялық Соттың заң шығару бастамасы құқығы жоқ, өйткені ол нормативтік актілердің конституциялылығын бақылайды [33, 185 б.]. Алайда Заңға сәйкес Сот Қазақстан Республикасы Парламентінің палаталарына, Президентіне, Министрлер Кеңесіне және басқа да мемлекеттік органдарға олардың құзыретіне сәйкес қолданыстағы заңнама актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу, жаңа нормативтік актілер қабылдау қажеттігі туралы ұсыныстар енгізуге құқылы. Бұл ұсыныстар міндетті түрде қаралуға жатады. Конституциялық Соттың мемлекеттік органдарға өз құзыретінен туындайтын басқа да ұсыныстар енгізуге құқығы бар. Казахстан Республикасының Конституциялық Соты, өкінішке орай, егер бұл туралы ұсыныс азаматтан, сондай-ақ Казахстан Республикасының Бас прокурорынан болса, нормативтік актілердің конституциялығын тексеру туралы істер бойынша іс қозғай алмайды. Менің ойымша, болашақта бұған келу керек: Конституцияда конституциялық сот мәртебесінің негізгі ережелерін бекітумен қатар, Конституциялық Соттың құзыреті, ұйымдастырылуы мен тәртібі Заңмен белгіленеді. Менің ойымша, осыған байланысты сотқа қосымша құқықтар мен міндеттер берілуі мүмкін. Конституциялық Сот туралы заңда қазір 1994 жылғы 30 наурыздан бастап қолданыста болған Конституцияның 112-бабы нормаларының ережелерін іске асыру тәртібі егжей-тегжейлі көрсетілген. Аталған бапқа сәйкес, егер нақты істі қарау кезінде сот нормативтік актінің Конституцияға сәйкес еместігі туралы қорытындыға келсе, ол Конституцияға сәйкес шешім қабылдайды және осы нормативтік актіні конституциялық емес деп тану туралы мәселені белгіленген тәртіппен қояды. Өкінішке орай, 1994 жылғы 30 наурыздан бастап бұл норма іс жүзінде қолданылмады: соттар тиісті ұсыныстармен Конституциялық Сотқа кірмеді. Мұны көптеген адамдар мұндай үндеуді заңнамалық реттеудің жоқтығымен түсіндірді. Сондықтан, 1997 жылы " Казахстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Заңға өзгерістер мен толықтырулар қабылдаған кезде сот Конституция мен конституциялық актінің арасында айырмашылықтар анықталған кезде Конституцияға сәйкес шешім қабылдайды және сот қаулысы заңды күшіне енгеннен кейін тиісінше Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының немесе жоғары шаруашылық сотының алдына осы нормативтік актіні конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық сотқа ұсыныс енгізу туралы мәселе қояды деп көзделген. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты немесе жоғары шаруашылық соты бір ай мерзімде Конституциялық сотқа осындай нормативтік актіні конституциялық емес деп тану туралы ұсыныс енгізуге міндетті [28, 186-б.]. Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы жаңартылған заңда құқықтық жүйені дамыту үшін аса маңызды бірқатар нормалар сақталған, сондай-ақ соттың тәуелсіздігіне, оның жұмысын жетілдіруге жәрдемдесуге арналған бірқатар жаңа ережелер көзделген. Заңның 9-бабында Казахстан Республикасы Президентінің заңдары, жарлықтары мен жарлықтары, Казахстан Республикасының халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелері, Казахстан Республикасы кіретін мемлекетаралық құрылымдардың актілері, Казахстан Республикасы Министрлер Кеңесінің қаулылары, Казахстан Республикасы Жоғарғы Сотының, Казахстан Республикасы Жоғары шаруашылық сотының, Казахстан Республикасы Бас Прокурорының актілері, Конституциялық Сот Конституцияға сәйкес емес деп таныған басқа да мемлекеттік органдардың актілері Не Казахстан Республикасының Заң күші неғұрлым жоғары, Конституциялық сот айқындаған кезден бастап тұтастай немесе олардың белгілі бір бөлігінің күші жойылды деп есептеледі. Осылайша, мұнда сот оған қосымша жауапкершілік жүктейтін үлкен еркіндік алды. Бұрын, мысалы, егер адам құқықтары мен бостандықтарын бұзатын актілер туралы айтатын болсақ, онда сот оларды конституциялық емес деп таныған кезде, олар тиісті акт қабылданған сәттен бастап тұтастай немесе олардың белгілі бір бөлігінде заңды күші жоқ деп саналды. Мұндай әрекеттің көптеген жылдар бойы әрекет етуінен кейін ол конституциялық емес деп танылған кезде қандай проблемалар туындауы мүмкін екенін елестету қиын емес [28, 187 б.]. Конституцияға және заңға сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Президентке және Парламент Палаталарына елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы жыл сайынғы Жолдаулар дайындайды. Конституциялық Сот өзінің бүкіл қызметі бойы әділдік пен теңдік қағидаттарын қылмыстық-құқықтық реттеу саласында дәйекті түрде қорғайды, қылмыстық құқықтың демократиялық институттарының құқық қолдану практикасында оңтайлы іске асырылуын қамтамасыз етеді, оның қалыптасқан таптаурындардан жаңа тәсілдерге, Конституцияның және халықаралық-құқықтық актілердің нұсқамаларына толық көлемде сәйкес келуіне көшуді ынталандырады. Полисистемалық, сот жүйесін орталықсыздандыру сотты халыққа жақындатады, соттар мен судьялардың мамандануы үшін оңтайлы жағдайлар жасайды, көбінесе судьялар мен тұтастай сот билігінің тәуелсіздігін қамтамасыз етеді. Бұл сот қызметінің сапасы мен жеделдігін арттыруға, сот қателерін азайтуға ықпал етеді, азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің, мемлекеттік және қоғамдық мүдделердің сенімді қорғалуын қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасы сот жүйесінің өзіне тән ерекшелігі оның бірлігі болып табылады. Қазақстан Республикасының қолданыстағы сот жүйесінің бірлігі соттар міндеттерінің, оларды ұйымдастырудың және қызметінің конституциялық негіздерінің бірлігінде, заңды күшіне енген сот қаулыларының жалпыға бірдей міндеттілігінде, барлық соттардың Конституцияны, заңдарды, халықаралық құқықтың жалпыға бірдей танылған нормалары мен қағидаттарын қолдануында; судьялар мәртебесінің бірлігінде; соттарды мемлекеттік бюджет қаражатынан қаржыландыруда көрінеді. Казахстан Республикасында Халықаралық төрелік (аралық) сот және ТМД экономикалық соты жұмыс істейді, олар сот жүйесіне кірмейді, бірақ тиісті дауларды қарайды. Сот жүйесінің демократиясы оны ұйымдастырудың демократиялық принциптерінде, азаматтардың сот төрелігін жалпы соттар жүйесінің бірінші сатыдағы соттарында бағалаушы ретінде жүзеге асыруға қатысуында көрінеді. Осылайша, сот билігінің халықпен тығыз байланысы, оны мемлекетті басқаруға тарту, сот қызметіне қоғамдық бақылау, заңды және негізделген сот шешімдерін шығару, сот төрелігінің адамгершілік-құқықтық әсері қамтамасыз етіледі. Қолданыстағы сот жүйесі мынадай қағидаттарға құрылады: аумақтылық және мамандану; сот жүйесінің бірлігі мен демократиясы; инстанционалдылық; халықтың сот төрелігін заседатель ретінде жүзеге асыруға қатысуы. "Сот құрылысы және судьялардың мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 29 маусымдағы № 139-З кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасының сот жүйесін мыналар құрайды: Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты - Конституциялық сот ісін жүргізу арқылы сот билігін жүзеге асыратын мемлекеттегі нормативтік құқықтық актілердің конституциялылығын сот бақылауы органы; азаматтық, қылмыстық және әкімшілік сот ісін жүргізу арқылы сот төрелігін жүзеге асыратын жалпы соттар; шаруашылық және әкімшілік сот ісін жүргізу арқылы сот төрелігін жүзеге жүктеу/скачать 85.36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|