– Бұрын естiген сөзiң бе? – деп ем

Беккер сабазың екi нәрсенi – жанды мен жансызды салыстыру арқылы, олардың iс - қимылына қарап, жаңа термин тауып тұр.

Присоска – бақауыз!

Бiз ұлттық ойлау жүйемiзден алыстап кеттiк. Меңдуананың орысшасы - колокольчик (әдеби тiлде), ал соны қоңыраугүл деп жүрміз. Меңдуана – У. Анчарь ағашы сияқты. Сол сияқты, присосканы – емiзiк, жабыстырғыш, жабысқыш деп аударып жүргеміз жоқ па, осы. Мүмкiн!

Ал тілді жаңадан үйренушілердің тілұстартуына келетін болсақ, менің байқауымша, үйренуші тілдің табиғатына бойын үйретпей жатып, не үшін қажет екендігін түсініп үлгермеген ережелерді ежіктеп жаттап есі шығатын сияқты. Бұл жөнінде алдыңғы баяндамашы Айдар Мүкаммал орынды мәселе көтерді деп ойлаймын. «Етістіктің» немен, қалай «етісетінін» өзі «етістіріп» көрмеген түбітиек шәкірт оның өткен шақта не «еткенін», осы шақта қалай «етіп жатқанын», ертең не «ететінін» қалай ереже арқылы ежіктеп «ете» алады. Ал енді, мен әдейі келтіріп отырған осы сөйлемнің тәуелді «етістігі», тәуелсіз «етістігі», болымды «етістігі», болымсыз «етістігі», толымды «етістігі», толымсыз «етістігі», атау «тістігі», атаусыз «етістігі» қайсы, ажыратып көріңіз. Сіздерді қайдам, отыздан астам кітап жазған, қырық жылдан астам тек қана сөзбен жұмыс істеп келе жатқан кәнігі жазушы менің өзім де байыбына бойлай алмаймын. Сондықтан да ең әуелі ауызекі сөз бен ауызекі сөйлесуге машықтандырып, тілдік ортаны қалыптастырып, сол ортаны танытып алудың маңызы зор сияқты. Өз басым, осындай тәжірибенің арқасында, он бес күннің ішінде шәкірттерімнің тілін калимаға келтіріп ем. Ал қазір бұл үшін техникалық қосымша құралдар жеткілікті. Тіпті, «шайтанқұлақтың» өзі дыбыстық бейне құралдарды алмастыра алады.

Бірден ережемен есін шығармай, не айтып тұрғаныңды, не айтып тұрғанын түсіне алатындай белгілі бір деңгейге жеткенше осындай бір халықтық қарапайым тәжірибені пайдалану тез нәтиже беретін сияқты. Жоғарыда қазақ тілі арқылы ажалдан аман қалған, өздерін Құрманбек пен Дина деп таныстыратын ерлі-зайыпты Курт пен Диана қазақ тілін еш ережесіз ауыл адамдарының арасында жүріп үйреніпті. Олардың тілінің ләмінің өзінде акцент жоқ. «Бірден Пушкин болмай-ақ, Баймұқанша басташы», – деп Қасым Аманжолов айтқандай, бірден ереже мен етістіктен бастамай, сөз атасы – сәлемнан бастаған жөн сияқты.

Менің өз басым орыс тілін еш ережесіз, қытай тіліне «ни хау» мен «сүй сүй пиң ән» арқылы жаттыққаным сияқты, ауыз екі сөйлесу арқылы меңгердім. Әрине, бұл – пікір ғана, ал бар мәселені оқытушы мен шәкірттің сол тілге деген құрметі мен ынтасы шешетіні анық.

2012.12.15

МҰХТАР ӘУЕЗОВ ЖӘНЕ «МАНАС» ЖЫРЫНЫҢ ТАЛҚЫСЫ

Өзінің жұртындағы дау мен дамай, айып пен жала, сатқындық пен табалау, басыну аздай, Мұхтар Әуезовке қырғыз ағайынның «алақандай намысын алып беруге» («Манастағы» Ер Ағыштың сөзі) атсалысуына тура келді. «Атаң көрі, қоқи» деп бір кіріссе, оңайшылықпен екпінін баспайтын шағын елдің талқысы да оңайшылықпен өткен жоқ. М.Әуезовтің шәкірті ретінде әшкереленген Жамғырчинов жер аударылып тынған. Алайда олардың ең ұлы ұлттық мұрасы, ұлттық ұйытқысы, қырғыз ұлтының екінші мағынасы – «Манас» эпосының тағдыры тәлкекке ұшырап, содан айырылып қалу қаупі туды. Неге екені түсініксіз, осы эпостың дауы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін созылды. Кейде, өз тағдырын өзі өртке салуды әдетке айналдырған осындай қозғалыс біздің халықтарға ғана тән бе деген күбірткі күдік те қылт ете қалады.

Қырғыздар үшін сондай бір талмауытты тұста СССР Ғылым Академиясының ұсынуымен «Манас» эпосының тарихилығы мен халықтығы қақындағы Бүкілодақтық көлемдегі талқы Фрунзеде өтуге тиісті болды. Эпос пен фольклор туралы қорытынды тұжырым жасауға тиісті бұл жиналысқа ең таңдаулы шығыстанушылар мен түркологтар, фольклоршылар, әдебиеттанушылар, тарихшылар, жазушылар қатысу жоспарланды. Егерде осы жолы «Манастың» беті теріс қайырылып кетсе, қырғыз халқы ғана емес, әлем жұртшылығы өзінің ұлы эпостық мұрасын зерттеуге, оны басып шығаруға кемінде елу жыл кенжелік танытар еді. Қазақ эпостары мен фольклоры да соның кебін құшар еді.

Мұны Мұхтар Әуезов те, өзгелер де түсінді, әсіресе, қырғыздардың жанына қатты батты. Өйткені, «Манас» эпосының қырғыздың рухани өмірінен алатын шешуші, тағдырлы, рухани орынына ұлттық құрмет ретінде 1945 жылы Қырғызстан К(б)П Орталық комитеті мен Қырғыз ССР Үкіметі «Манас» жырының 1000 жылдық мерекесін өткізуге қаулы қабылдаған болатын. Алайда «Едіге» жырының феодалдық-монархиялық, реакциялық, орысқа қарсы эпос екендігі туралы БК(б)П-ның қаулысы оны екінші қатарға ысырып жіберді. Соған қарамастан 1947 жылы «Қырғыз халқының батырлық эпосы «Манастың» мерейтойын өткізудің жоспары жасалып, Мұхтар Әуезов комиссияның басты жауапты тұлғасы ретінде аталды. Мұндай ұлы шараны негіздеуге М.Әуезов те пікір қосқандықтан да, тұжырымдамадан қысқаша ғана мағлұмат бере кетуді жөн санадық.

«Манас» эпосының бір бөлімінің көлемінің өзі 400.000 жол, ол «Шаһнамадан» 5 есе, «Илиада» мен «Гомерден» 40 есе көп. Ал «Манастың» 11 нұсқасының көлемі 1 миллион 200 000 жол. Ең ұлы қасиеті – бұл халық ішінде әлі де орындалатын тірі эпостың қатарына жатады. Манастың тарихи негізі мен прототипі ретінде Бартольдтің, Әуезовтің, Бернштамның зерттеулерінде мөлшерлеген 840 жылғы қырғыздардың Яғлақар ханының екінші біріккен түрік қағанатын құлатқан оқиғасы алынды. «Манастың» 4 томдық толық басылымын қырғыз тілінде (алқа мүшелері М.Әуезов, С.Е.Малов, В.М.Жирмунский, А.Н.Бернштам, К.Юдахин), 1-3 томдығын орыс тілінде шығару (аудармашылары С.Липкин мен Л.Пеньковский, көркемдеуші В.А.Фаворский), СССР Ғылым Академиясының деңгейінде ғылыми конференция өткізу белгіленді. Ақыры той түгілі «Манас» жырын тарихтан ысырып тастау науқанына ұласты. Бұл – қырғыздың қолқасын суырып алумен бірдей еді.

Сондай қарбаласты күндерде қырғыздың Тіл және әдебиет институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, Б.Жамгерчинов 1951 жылы 12 мамырда:

Сессияда М.Әуезов «Манас» эпосының негізгі нұсқасы» туралы баяндама жасауға келісімін берді. Алайда Қазақстандағы «қара құйынның» ұшығы қырғыздарды да ширықтырса керек, сессия бір жыл кейінге қалдырылды, мұның соңы Бүкілодақтық пікір таласына ұласып кетті. Ағалық пікір айтуға тиісті Климович, Богданова сияқты игі тілекті ғалымдардың өзі «Манастың» тамырын қопсытып тастады. Ал Боровков пен Балтин, Нұров сияқтылар «Манастың» түбірін қопсытып әуреге түспей-ақ, бірден тамырына балта шапты.

Ұйымдастырушылар осындай қауіпті беталысты байқап, олардың бетін қайыру үшін Мұхтар Әуезовті сессия мәжілісінің ең ширыққан қорытынды тұсындағы кезекке қойды. Өз кезегінде М.Әуезов сөзді: қырғыз халқына «Манас» керек пе, жоқ па? – деген көкейкесті сұрақтың жауабынан бастады. Әуезовтің шешендігі аңызға айналған шындықтың бірі, алайда біз пайдаланған жүзге тарта сөздің ішіндегі қисыны мен қиыстыруы жағынан, сөз бен ойдың қабысуы мен қарпыса қабаттасуы тұрғысынан, ең бастысы жанға тиерлік ішкі емеуірінді мысы мен тыңдаушысымен терең байланыс орнатқан сырлы әсері және ширақтығы орайынан алғанда «Манас» туралы сөзі оның ең озық шешендік толғауының бірі болып табылады. Мұнда шешендік өнердің барлық шарттары мен заңдылықтары ғажайып үндестік тапқан.

Өз елінде басы бәйгеге тігіліп жүргеніне қарамастан Мұхтар Әуезов 1952 9-11 маусым аралығында Фрунзе (Бішкек) қаласында өткен «Манасты» зерттеу мәселелері» жөніндегі ғылыми сессияға қатысты. Сол сессиядағы тағдырлы талқы иелері А.Тоқымбаевпен, Т.Сыдықбековпен, Ш.Айтматовпен әңгімелескенімізде:

Өйткені ол кезде одақ көлеміндегі ғалымдардың Орта Азия аумағында санасатын жалғыз адамы – Мұхтар Әуезов қана екен. Сондықтан да қолындағы қамшысын, тақымындағы ертоқымын қысып, ширығып тұрған халық Мұхтар Әуезов өзінің созылыңқы дауысымен:

Өзі де толқуын баса алмаған М.Әуезов халықтың мына құрметін тебірене қабылдап, иіріліп келген күрделі ойларын түйдектете төгіп, сессияға мүлдем басқаша рең берді.

Әбден саясаттанып кеткен ойлау жүйесі мен қасаң тартқан сөз мәнері жүйкелетіп бітірген, әлдебір әшкереленуді тітіркене күтіп отырған қырғыздар, осы сәтте өздеріне «жаны мен жаны жалғасқан», беті теріс қарап кеткен Манастың өзі «бұрылып қарағандай» сезінді. Осындай тебіреністі екпінмен негізгі тақырыпқа бет бұрып, оның басты «себепкерін» атап өтті:

М.Әуезов (жалғасы): «Манас» эпосын талқылауға арналған қазіргі жағдайдың барлығы мені тура осындай көңіл-күйге жетелеп отыр. Бұл, осы талқылау, партия-кеңес баспасөздеріндегі пікірталасынан басталды. Әділін айту керек, соңғы төрт айдың ішінде республика баспасөзі үлкен жұмыс атқарды, тек «Советская Киргизия» мен «Қызыл Қырғызстанның» беттерінде 15-тен артық мақала жарияланды. Біздің осы конференциямыз да сол басылымдардағы талқының табиғи жалғасы болып табылады. Мен көтерілген мәселелердің негізіне тоқталмас бұрын, мұндағы қалыптасқан жағдайға және оның жұмыс барысында назар аудармасқа болмайтын жайларды айта кеткім келеді. Соның ішінде мен біздің талқылап отырған мәселемізге қалың жұртшылықтың аса зейін қойып, үлкен назар аударып отырғанын айтпай үнсіз қала алмаймын. Соның бір дәлелі, анық дәлелі, осы залды толтырып отырған жоқ, тек қана ғылыми қызметкерлер, жазушылар, жыраулар, мұғалімдер, студенттер ғана емес, сонымен қатар министрліктердің, облыстық атқару комитеттерінің, Мемлекеттік жобалау мекемесінің жауапты қызметкерлерінің, Қырғыздың партия және үкімет басшыларының қатысып отырғандығы»,– деді.

Ол «қалың жұртшылықтың аса зейін қойып, үлкен назар аударып отырғандығын» ескерту арқылы тек эпос ғана емес, мұқым қырғыз ұлтының тағдыры талқыға түсіп отырғандығын ғалымдардың қаперіне іле кетті.

Мұхтар Әуезов (жалғасы): «Баспасөз беттерінде және осы конференцияда тек ғалым-зерттеушілер ғана пікір білдіріп қойған жоқ, сонымен қатар кеңестік қырғыз халқының барлық жетекші жазушылары да белсене атсалысты. Сондай-ақ, «Манас» мәселесі туралы талқылауға тек Қырғызстанда ғана көңіл бөлініп қойған жоқ, сонымен қатар Мәскеу де аса мүдделілік танытып отыр, Бүкілодақтық Ғылым Академиясы біздің конференциямыздың байыпты шешімін күтіп отыр, олар өздерінің өкілдерін, көрнекті ғалымдарын жіберді, солардың ішінде СССР Жазушылар Одағының өкілі де осында отыр.

Жоғарыда айтылғандар нені байқатады? Біріншіден: біздің жұртшылығымыздың біздің ғалымдардың еңбегіне зейінмен қарайтынын байқатады. Екіншіден, бұл «Манастың» – біздің халықтарымыздың эпосы мен фольклорының арасындағы қатардағы құбылыс емес, одан тыс шығарма екендігін көрсетеді. Егерде Багиров жолдас жаңылыс айтпаса: «Дәдем Қорқыт» әзірбайжан халқына белгісіз»,– деді, ал мұнда мүлдем керісінше, «Манас» кеңестік қырғыз халқының арасына өте кеңінен танымал. Мұның барлығы, біздің, баяндамашылардың, қосымша баяндамашылардың, сонымен қатар әр түрлі бағытта кеңінен пікір толғап сөйлеушілердің қандай жауапкершілікті мойынына көтеріп отырғаны аңғартады».

Саяси әулекілікпен, идеологиялық желікпен «Қорқыт атадан» бас тартып отырған – Әзербейжан, «Көрұғлыны» кергіге салған – түркімен «Едігеден» жеріген – татар, «Қобыландыны» қуғынға ұшыратқан – қазақ ағайындарының кебін құшпаса екен – деп сақтандырды.

М.Әуезов (жалғасы): «Ендеше, жоғарыда аталып өткен, бәріміз де құрметпен қарайтын біздің жетекші жұртшылығымыз бізден не күтіп отыр? Олар бізден: осында айтылған барлық пікірлердің анық та нақты нәтижесі болғанын және «ұзақ жылдардан бері «Манастың» айналасына үйіріліп алған шиырлау мен бұзылған шырықты доғаруды күтеді. Егер де, біздің барлық сөзімізден кейін соңымызда – бірікпеген пікір, өзара кикілжің, қостау мен жоққа шығару, тарих алдымызға қойып отырған міндеттің шешілмеген, белгісіз түйіндері қалатын болса, онда өте өкінішті болар еді.

Демек, ең алдымен конференциядан, соның ішінде, ең бірінші баяндамашылардан, қосымша баяндамашылардан, содан кейінгі сөйлеушілерден «Манасқа» байланысты қойылып отырған бүгінгі мәселеге анық, тармақталған, негізді жауап күтеді. Нақты жауап күтіп отырған жоғарыдағы шешілуге тиісті міндеттер қандай? Оларды, менің ойымша, үш мәселенің айналасында тұжырымдауға болады:

Бірінші: Кеңестік қырғыз халқына «Манас» эпосы керек пе, жоқ па?

Екінші: Оның жинақтала құрастырылған нұсқасын жасау мүмкін бе, жоқ па?

Үшінші: Егерде ондай нұсқа қажет болса, онда оны қалай жүзеге асыру керек?».

Саяси даурықпадан «Манастың» басын арашалап алған соң ғана «таусылмайтын даурықпаға» – дисскусияға өзінің көзқарасын білдіруге көшкен. Әйтпесе, Боровков пен Климовичтің пікірлерін талқыға салса, онда бұл әңгіме «ұзын арқан, кең тұсауға» ұласып, нақты қаулы қабылданбай, не соның желеуімен эпосқа тиым салынуы мүмкін еді. Ал, бүкіл халықты куәға тартқан және халықтың күшімен сескендіріп алған мына сөзден кейін: «Манас» – қырғыз халқына керегі жоқ»,– деп ешкімде айта алмайтын еді. Сонымен «Манас» халыққа керек! Халықтық туынды. Енді, оның ғылыми басылымы туралы пікір алысуға болатын.

М.Әуезов (жалғасы): «Содан кейін барып, екінші кезекте, «Манасты» зерттеудің жолдары мен міндеттері, эпостың туу дәуірі туралы мәселе қоюға болады.

Мен бұл мәселені екінші кезекке қойып отыруымның себебі, өтіп кеткен өткелді еске алмай, алдағы күннің міндеті тұрғысынан қарасақ: зерттеу туралы сөз қозғамас бұрын сол зерттеу обьектісін анықтап алуымыз керек қой, яғни, «Манастың» нақты жарық көретін нұсқасын жасап алуымыз қажет, ал эпостың туу дәуірі туралы зерттеулерді бекітілген мәтін бойынша жүргізу керек.

Сонымен, менің осы сөзімдегі ең басты міндетім, жоғарыда атап көрсетілген үш сұраққа жауап беру болып табылады.

Алайда мен, жүйелі түрде болмаса да, «Манастың» кейбір нұсқаларын зерттеуге белгілі бір дәрежеде қатысым болғандықтан да, «Манас» жөніндегі өзім атқарған сол жұмыстарды қысқаша еске сала кеткім келеді».

Оның осы сөзінің өзі-ақ «Манастың» тағдырының қалай шешілетінін анықтап бергендей еді.

Өз елінде осы пікірлері үшін қудалау мен әшкерелеуге ұшырап жүріп мұндай батыл пікірді айтуға М.Әуезовті не мәжбүр етті? Жалаңтөс баһадүрліктің заманымен жалаң жақсыатанудың уақыты өткен, қырғыз ғылымының іші де мамыражай емес болатын. Оған бірінші себеп, әрине, қырғыз халқы мен «Манастың», сол арқылы өз ұлтының халықтық мұрасының алдындағы өтелетін парызы.

Екінші, жиырма жетінші жылғы «Күнделік» қатирасындағы жырдың жазбасынан бастап осы баяндаманың мәтінін қағазға түсірген сәтіне дейінгі аралықтағы ғылыми кешулерінен кешірім өтінбесе, отыз жетінші жылғы мақаланың мазмұнынан хабардар сессияға қатысып отырған қазақ, қырғыз ғана емес, одақтық ғалымдар оның «құбылып түсіп», халыққа бет беруін театрдың іші-сыртын кернеп, қамшысын білеп тұрған «алдыңғы қатарлы жұртшылықтың» алдында жақсы атану деп бағалауы заңды еді. Сонымен қатар, Разақов пен Қазақбаев сияқты өзі жақсы араласатын республика басшыларының, Аалы, Түгелбай, Қуанышбек сияқты достарының құпия қолдауы да қолтығынан демегені анық. Бұл мәселеге қазақ зиялылары мен ғалымдары да, өзге республикалардың жұртшылығы да назарын тігіп отырған.

М.Әуезов (жалғасы): «Сіздердің өздеріңізге мәлім болып отырғанындай, біздің жағдайымыз бен саралауларымыздың басын бірден ашып алу үшін, мен: «Кеңестік қырғыз халқына «Манас» эпосы керек пе, жоқ па?»,– деп бірінші мәселені турасынан қойдым. Өйткені бұл сұрақ конференцияға да, баяндамашыларға да, қосымша баяндамашыларға да бет пе бет қойылып, нақты жауабын талап етіп отырған негізгі мәселе болғандықтан да, бұл сұраққа бірінші сөз алған бас баяндамашы Боровков жолдастың қалай жауап бергенін еске түсіре кетпесек болмайды. Өзінен өзі: біз жоғарыда қойылған сұраққа баяндамадан, қосымша баяндамалардан жауап ала алдық па, жоқ па?– деген сауал туындайды. Мойындауымыз керек, өкінішке орай, ондай жауапты біз ести алмадық. Ал оған нақты жауапты баспасөздегі талқылаулар мен жолдас Жәкішевтің баяндамасы және қосымша баяндамалар берді, ал Боровковтың баяндамасындағы жауабы не ол емес, не бұл емес болып шықты. Оның баяндамасының 99% Сағымбай нұсқасының әсеріне құрылғанын бәріміз біліп отырдық. Баяндамашының талдаулары тек қана жағымсыз, дөрекі, халыққа жат көріністерден алынған үзінділерге құрылған. Оның есесіне эпостың өзінің бойындағы негізгі оқиғалардың желісіне құрылған халықтық көріністер тиісті дәрежеде іріктеліп алынбаған. Сөйтіп, баяндамашы «Манасты» зерттемеген, тек «Манасқа» жапсырылған жамаулардың барлығын жөргеп шыққан. Соның нәтижесінде, жағымды көріністерге бір-ақ пайыз орын берілген, өзінің қолында бар материалдың негізінде эпостың тууы туралы мысқалдап қана пікір білдірген. Боровковтың баяндамасының осы соңғы тұжырымы дұрыс әрі маңызды. Егерде, бәрі де шындығында да осындай болып шықса, өзінің баяндамасындағы тұжырымның дұрыстығына сенсе, онда баяндамасының құрып кеткенде тең жартысын соған негіздеуі керек еді. Әйтпесе, эпосты жағымсыз жағынан көрсеткен ұзақтан да ұзақ келтірілген үш үзіндіден кейін оның бұл қорытындысы тосын әрі өзара қарама-қайшы пікір боп шықты».

Міне, енді мәселенің басын ашып алған соң, «жағымсыз, дөрекі, халыққа жат көріністерді» қасақана мысалға келтірген Бороковтің пікіріне тойтарыс бере отырып, тереңдей талдайды.

М. Әуезов (жалғасы): «Ал, «Манастың» кеңестік қырғыз халқына керек екендігі айдан анық. Мұны: кеңестік қырғыз халқының ойы мен сезімін жеткізген жазушылар мен ғалымдар ғана емес қолдап отырған жоқ, сонымен қатар, қырғыз халқының өзі де социалистік дәуірдегі түлеген тарихы мен мәдениеті арқылы соған үнін қосып отыр. Міне, бұл ретте кеңестік қырғыз халқының 34 жылдан бері «Манасты» пайдаланып келе жатқанын қалай еске алмайсың? Ол баспасөзде, мектепте, әдебиетте, өнерде насихатталды. Қырғыздардың онкүндігінде мәскеуде Сталин жолдастың өзіне көрсеткен «Айчүректі», көптеген мақалаларды, кітапшаларды, жинақтарды, эпостан үзінді берілген оқулықтарды еске алайықшы, оларды қайда жібереміз, есептен қалай шығарып тастаймыз? Рас, Климович жолдаспен басқа да шығып сөйлеушілер дұрыс көрсеткен идеялогиялық қателіктерді де атап өту керек. Алайда сонымен қатар, кеңестік Қырғызстанның «Манасын» қай совхоз, қай колхоз, қай өндіріс білмейді?

Иә, қырғыз ұлтының «Манассыз» өмір сүруі мүмкін емес. Себебі ...

М.Әуезов (жалғасы): «Төңкеріске дейін қырғыз халқының төл жазуы жоқтың қасында болғанын еске алайықшы, онда феодальдар мен феодалдарға тәуелді бұқараның арасында эпос үшін күрес жүріп жатты, әсіресе, төңкерістің қарсаңынан он жыл бұрын тіпті шиеленісіп кетті. Ал кеңес халқы қарама-қарсы идеялогияның күресін бейнелейтін мұраға иелік ете отырып, өзінің бүгінгі толыққанды тұрмысына сай үндес келетін тұстарды іріктеп алуы керек болды.

«Манас» кеңес халқына керек пе, жоқ па, деген мәселені шеше отырып, біз аса маңызды өзге бір жайтты есте ұстауымыз керек. Қырғыз халқының өткендегі рухани мәдениетінің бірден бір мұрасы ретінде, мұнда халықтың поэтикалық рухани мәдениетінің, сөздік қоры мен сөйлеу мәнерінің өте құнды қазыналары шорлана жинақталған. Мұнда социализмге жол тартқан қырғыз халқының әдеби тілінің көп ғасырлық қалыптану, қалыптасу, даму үрдісі көрініс тапқан. Өзінің классикалық жазушылық үлгісі жоқ, немесе жоққа тән, өзгедей шығармалары да көп емес халықтың тілінің орасан зор әдеби-бейнелі жібі тоқылған, лексикалық, синтаксистік, поэтикалық қазыналы қордан қандай лингвист бас тартып, қолын сермей алады? Сонымен қатар поэтикалық мәдениеттің ғасырлар бойғы даму қайнары осыдан бастау алады. Жоғарыда айтып өткенімдей, мұнда мифтер, аңыздар, нақыл сөздер, тұрмыстық, отбасылық, қоғамдық, экономикалық қарым-қатынастар көрінісі де жинақталған. Мұнда халықтың көп дәуірлі сатыларындағы, тек қана ХІҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қырғыз – қалмақ соғысы емес, одан бұрынғы, яғни, монғол шапқыншылығы тұсындағы, одан да бұрынғы қырғыз халқын жұтатқан түрік қағанаты, ежелгі үйсін патшалығы кезіндегі тарихы баяндалған.

Айтылғандардың барлығы, «Манас» эпосының қырғыз халқына өзінің өткен тарихының құнды мұрасының ескерткіші ретінде керек екендігін аңғартады. Сондықтан да «Манас» эпосы басылып шығуы керек, оқылуы керек. Өткен онжылдықтардың тәжірибесімен шектеліп қалуға болмайды. Ол қандай сапалы деңгейде басылып шығуы тиіс? Оған жауап беру үшін екінші мәселеге көшемін».

Сөйтіп, ең басты мәселені айтып қана қоймай, оны қорғап та қалды. Мұндай қисынды да мағыналы, намысты сөзге қарсы шығу – мұқым қырғыз ұлтына рухани ғазауат жариялау болатынын ғалымдар да, коммунистер де, олардың партиясы да түсінді. М.Әуезов бұдан кейін «Манастың» жиынтық нұсқасын жасаудың әдіс-тәсілдеріне, нұсқалардың мазмұнына, қажетті, қажетсіз көріністерді іріктеуге, басылым шарты мен көлеміне қатысты ғылыми мәселелерді көтерді. Бір ғалымның пікірін қостап, сынап, кеңес берген тұстары да бар. Біз Мұхтар Әуезовтің сондай қысылтаяң тұста барынша қанаттанған ғылыми ойының қисыны мен толысқандығын, «Манасты» соншама терең білетінін аңғарту үшін осында айтылған пікірлерін қысқаша мазмұндай түйіндеп береміз.

Соңғы сөз – сенімнің сөзі. Сенімді сөз. Түйін сөз. Енді: «Манас» керек пе, жоқ па?»,– деген күдіктің күбірткісі ешкімді мазаламайтыны анық. Басқа республикалардан, тіпті, қырғыз ғұламаларының өзінің біразына бейтаныс 1 миллион 200 00 жолдан тұратын ұланғайыр эпосты қалай реттеп, жинақтау керек? Мақсаты айқын, міндеті анық, жұмысы ауыр, намысты іс. Бұл «жұмыстың да жоспарын» кейінге қалдырмай осы тағдырлы ғұламалық сөзінде Мұхтар Әуезов шешіп, онымен кімдердің айналысуы тиіс екенін де айтып кетті.

Ол бұдан кейін миллион жолдан асатын «Манас» жырының толық және қысқартылған нұсқасын жан-жақты, мазмұнды, дәлелді ғылыми түсініктермен жарыққа шығаруды ұсынды. Сондай-ақ конференцияда өзіне қаратыла айтылған пікірлерге:

М.Әуезов (жалғасы): «Манастың» туу дәуіріне байланысты мен профессор Климовичке мынаны ескерте кетемін: «Манастың» көне тамырын осы арадағы біздің көбіміз бірінші рет естіп отырған ІХ ғасырдағы анадолы түріктерінен іздеуді алғаш рет ұсынған адам – сіздің өзіңіз жиі-жиі сілтеме жасаған, «Манасты» Орхон жазуымен салыстыра зерттеуді қажет деп есептейтін марқұм Фалев болатын. Ал Сіздің өзіңіз қазір зорлықпен тықпалап отырған, «Манастың» дәуірін тек ХҮ–ХҮІІІ ғасырдағы дүнген-қалмақ соғысымен байланыстырған идеяның иесі, сіздің өзіңіз оны осы уақытқа дейін табанды түрде жоққа шығарып келген Жирмунский болатын. Соған қарамастан мен: бұл мәселені дәл қазір бір ғана пікірге бағындырып қоюға мүлдем болмайды, бір дәуірді ғана көрсеткен өзінің пікірін зорлап таңатындай, адам сенерлік қана емес, сол деректің өзі сендіретіндей дәлел ешкімде жоқ. Ал Бартольдтан алынған, оның өткендегі қалмақ дәуірін еске алуы керектігі жөніндегі тым жалпылама пікірі негізсіз, өйткені Бартольд «Манас» жөнінде пікір білдірмеген, себебі ол, оны білген жоқ және фольклортанушы, осы мәселенің маманы болмағандықтан да бұл арада оның беделі жүрмейді»,– деп жауап бере кетті.

Бұдан әрі осы ойын жалғастырып, «Манас» эпосы мен көне түркі «Күлтегін», «Тоныкөк» жазба ескерткіштеріндегі қырғыздарға қатысты деректерді салыстырып, жырдағы тарихи дәуірлерге қатысты бұрынғы пікірін дамытып, жырдың қырғыз-қалмақ кезеңінде пайда болғанына күдіктене ой қозғады.

М.Әуезов (жалғасы): «Эпостың туу дәуірін анықтауда, міне, осындай жағдайлар ескерілуге тиісті, бұл реттен алғанда өзінің баяндамасында: эпоста көне заманның көріністері бар –деп пікір білдірген Л.И.Климовичтің айтқаны дұрыс, алайда осы шындықты мойындау үшін де өзіңнің пікірлеріңнің жүйелі болғаны дұрыс, әйтпесе, «Манастың» көне дәуірде пайда болғаны туралы болжам айтуға батылы барғандардың барлығын соншама қаталдықпен қаймықтырудың жөні жоқ».

Осы пікір арқылы: көшпелі халықтарда мідениет жоқ»,– деген еуропалық үстем көзқарасқа тосқауыл қойды. Л.И.Климович сияқты беделді ғалымды нысанаға ала отырып, «Манасты» масқараға айналдырғысы келгендерге, соның ішінде Боровков сияқты ғылым докторларының «мәдениетсіз қолданыстарын» мекзеп, ақыл-ойдың сабырына шақырды.

Ол сөзінің соңын:

«Сөзімнің соңында пікір таластырудің әдісі мен әдебі, яғни, «Манасқа» байланысты таласқа қатысқандардың тәртібі қақында екі ауыз сөз айта кеткім келеді. Әрине, пікір таластыру керек, бірақ та өзіңнің қарсыласыңды, сол арқылы талқыланған мәселені масқараға айналдыруға ұмтылмау керек. Бұл тек қана сыңарезулік болып қана табылмайды, сонымен қатар біздің жұртшылығымыз соншама зейінмен көңіл бөліп отырған біздің барлық бастамалы ұмтылысымызға көрсеткен көргенсіздік болып табылады. Біз өзіміздің барлық күш-қуатымызды жұмсай отырып, халықтың дүниесін – халыққа қайырып беруіміз керек, оны халыққа жат жұққан кірден тазартып, нағыз қасиетті «Манасты» қайтадан тірілтуге тиіспіз»,– деп аяқтады.

Мұның соңы – театрдың ішінде шапалақтың жаңғырығына, ал сыртта қамшысын білеген қырғыздардың «Манас! Шоң қазақ!» – деген ұрандауына ұласты.

Жиналыс төрағасы Т.Алтмышбаев кешкі сағат жетіге дейін үзіліс жариялауға мәжбүр болды.

Әрине, «Манас» эпосы туралы аса шиеленісті өткен талқының мың беттік хаттамасын келтіру не талдау біздің міндетімізге жатпайды. Анығы, сол «Манас» жырында Қаныкей өзінің қайнысы Ер Ағышқа айтқан: «Алақандай қырғыздың, ар-намысын алып бер»,– деген намысты өтінішін ХХ ғасырда Мұхтар Әуезовтің орындағандығы. Ол ерліктің де, ерлік туралы жырдың да, ақыл-ойдың да намысын қырғыздарға алып берді.
4.
Туы қайта желбіреген «Манастың» жинақталған нұсқасын іріктеудің жолын көрсетіп берген Әуезовтің көмегіне қырғыз ағайындар әлі де мұқтаж еді. 1952 жылдың қараша айында СССР Ғылым Академиясы Қазақ ССР Ғылым Академиясының жаңа президенті Д.А.Қонаевқа: «Манастың» басылымын іріктеуге көмек көрсету үшін академик Мұхтар Әуезовті Қырғыздың Тіл, әдебиет және тарих институтына ұзақ мерзімге жіберу туралы өтініш білдірді. Оған 22 қараша күні: Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1953 жылдың 1 қаңтарынан бастап СССР Ғылым Академиясының Қырғыз бөліміне көмекке баруына рұқсат етілсін,– деп Д.А.Қонаев бұйрық берді.

Бірақ ол бұйрық орындалмады. Өйткені М.Әуезовті «Манастың» жырын емес, өзінің басын қорғайтындай, тіпті, қорғай алмайтындай шамырқанулы күндер күтіп тұрды. «Манастың» кезекті конференциясы 6-шілдеге қойылды. Тура сол күндері «Абай» мен «Абай жолы» романдарының тас-талқанын шығарған мақаланың әлегімен басы дауға қалып, шытырман ойға шырмалып жүрген еді. «Манастың» бұл дауына қатыса алды ма, жоқ па, ол жағы бізге беймәлім.

Реті келгенде айта кетейік, 1954 жылы 11-наурыз күні ол өзінің көптен күпті боп күткен еңбегінің өтеуі ретінде А.Дәулеткелдиевтен:

«Құрметті Мұхтар Омарханұлы! СССР ҒА Қырғыз академиялық филиалы сізге «Манас» эпосының жинақталып, іріктелген трилогия жобасының үш бөлімін жолдап отыр. Мүмкін болса, наурыздың аяғына дейін өзіңіздің қорытындыңызды жазбаша жіберуіңізді өтінеміз»,– деген хат алды.

«Абай жолын» аяқтап көңілі көтеріліп жүрген шалқымалы тұсына тап келген бұл хаттың жауабы тез қайырылуы да мүмкін. Тек қырғыздардың мынандай рухани ерлікке барып жатқан кезінде қазақ эпостарының қапасқа қамалып, жариялануына тиым салынуы жүрегін бір шымшып өткені анық.

Ол 1956 жылы 3-шілде күні «Манастың» басылымын жүзеге асыру жөніндегі кеңейтілген редакциялық мәжіліске қатысып, өзінің осыдан төрт жыл бұрынғы пікірлерінің орындалу барысымен танысып, төрт кітаптан тұратын «Манас» жырының соңғы нұсқасының бекітілуіне қолын қойды. Қазақ тіліндегі аудармасына алғысөзді, әрине, оның өзі жазды.

Өзгесін былай қойғанда, Мұхтар Әуезовтің «Манас» эпосының тағдырын шешкен осы еңбегінің өзі-ақ оның есімін әлемдік руханият тарихында мәңгі қалдыруға толық татитын ерлікке пара-пар оқшау оқиға еді.

Әрине, мұндай көсемдік парасатты кеңестік идеология кешірмейтін. Сондықтан да олар Мұхтар Әуезовке қарата шұғыл да шөгел жазалау шарасына кірісті. Бірінші болып партияның «көксемсерлі жауынгері» «Правда» газеті жаза зүлфүһарын көтерді.

ТАҒДЫРЛЫ ЖЫРЛАР

(Алғысөз орнына)

Жан жарасының дауасы жыр. Жыр емдей алмаған дерттің дауасы табылмайды. Әр пенденің өнерді өз өзегінен өткізіп, өзінің тылсым әлемі ретінде қабылдауға ұмтылатыны сондықтан. Ақын мен оқырманның көңіл-күйі, жан-сезімі, көркем танымы, ішкі ырғағы жарасым тапқанда ғана жыр жүрекке жол таппақ. Бұл көзге көрінбейтін тағдырлардың тылсым тоғысы. Бұрын өлең өлкесінде аты белгісіз, бірақ та тағдырдың талқысынан өткен Бекқожа Жылқыбекұлының осы жыр жинағының қолжазбасын оқып шығып, оның өлеңдерінің лирикалық «Менімен» өзімнің ішкі таным-түйсігімнің тағдырлас екенің сезіндім. Тосын теңеу, тосын ырғақ, тосын ұйқас, тосын көркемдік әлем, тіпті кей тұстардағы мұнарлы сағымдар да жатсындырған жоқ. Тағдырлы пенденің күйініш-сүйініші, қуаныш-жұбанышымен қатар сусыған құмдай өтпелі, күндізгі құмдай ыстық, түнгі құмдай суық мынау мың құбылған дүниенің құбылмалы көңіл ауаны мен бояуының табы жанымды қарығанын анық сезіндім. Демек, Бекқожа атты ақын қазақтың жыр жайлауына бір бүйірден тосын келіп, «Жалғыз төбеге» отауын тіккен екен. «Жалғыздың» жырларынан оның жан дауысын сезіндім. Ендеше, ақынның ақындық сезімі шынайы болғаны.

Мен Бекқожаның жыр жинағымен танысқаннан кейін одан алған әсерімді екшеп, біраз ойға қалдым.

Сонда тілімнің ұшына «Қасын керген кер өлең» деген сөз орала берді. «Ай нұрымен арбасып, күннің өлді шуағы» деген тосын теңеуден мен оның мынау әлемді өзгеше бір тосындау көркем кеңілмен «керлікпен» қабылдайтынын аңғардым. Өзі көп қолданған «кер» сөзінің біздің санамызда ұмытылған, көмескі тартқан, бірақ кезінде тұщынған: кері өмір, кері кеткен, керім сұлу, кер құлан, кер кезең, кер өлең, керім сырбаз, кері ағыс, кер қырат, кер қайқаң, кері ой, кері түсінік деген ұғымдардың поэзиялық астарын түсіндім. Мұндай ойға жетелейтін жырларды жиі оқымағандықтан ба осының бәрі маған соны әсер сыйлады. Келешектегі жыр керуені сапарында Бекқожаның ақындық жолы қалай қалыптасып, өмір мен өнер ағысы оны қандай қақпақылға салатынын білмеймін, алайда қазақтың өлең өлкесіндегі мына «Жалғыз төбенің» түбінен бір тұманың көзі ашылғаны анық. Тұманың мөлдірі лайланбасын, тұнығы шайқалмасын, көзі суалмасын деп тілеймін!

МӘҢГІЛІК АҢСАР
1. “ӨЛIМШI ХАЛЫҚТЫ ТIРIЛТКЕН...”

(“Мәңгiлiк ел” нысанасы)
Ғаламдық сана мен ойлау жүйесiне жүгiнсек, мәңгiлiк ұғымы тек қана “он сегiз мың ғаламды жаратқан” Жаратушыға ғана қаратыла қолданылады. Қазiргi таңдағы өркениеттiң өмiр сүру үлгiсi ретiнде ұсынылып, соған қилы қитұрқылы саясат арқылы мойынсындырып отырған “ағылшындық-американдық әлемдiк нұсқаның” да түп тамыры cол жаратушыға мүнәжiп еткен дiни танымнан тамыр тартады. Оның басты рухани тұжырымы – ақыр заманның алдында дүние жұрты құрылымы ортақ бiр қоғамда өмiр сүрiп, бiр дiнге сенiп, бiр тiлде сөйлеуi тиiс және басты нысана - рухани сенiмге негiзделген. Өңiрi аударылып айтылғаны болмаса, коммунистерден басқа адам өмiр сүрмеуi тиiс бұл қоғамның идеологиясы қазақ қауымына таныс. Демек, бiздiң қазiргi жанталаса құруға құштарланып жатқан қоғамымыз түптiң түбiнде ақыр заманға барып тiрелмекшi. Бұл дүдәмал, бiрақ мүмкiн болуы ықтимал шындық. Бүкiләлемдiк жер бөлiсi жыл қайыруымызға дейiнгi, одан кейiнгi замандарда да жүргiзiлген. Бiрақ олардың ешқайсысы “мәңгiлiк ел” орнату нысанасын мақсат етпеген. Орта ғасырда “бүкiләлемдiк мемлекет - “рейх” идеясы дүниеге келiп, соның негiзiнде “қасиеттi Рим империясын” орнатуға ұмтылған алғашқы талпыныстың барлығы да жүз жылдық соғыстарға ұласып, сәтсiздiктерге ұшырады. Осы өктемдiк саясатты нақты шындыққа айналдыру үшiн күрескен “темiр канцлер” Отто Бисмарк те өмiрiнiң соңында оған күмәнмен қарап: “Революцияны данышпандар даярлайды, фанатиктер жүзеге асырады, қызығын азғындар көредi” - деп күйiндi. Өйткенi бұған “әлемдiк мемлекеттiң” жаңа үлгiсiн жасаған массондық ниеттегi ағылшындық-америкалық ынтымақ идеясы жол бермедi және оның түпкi нысанасы тығырыққа апарып тiрейтiн, яғный, бұл нысананы ұстанғандар “мәңгiлiк елдi” емес, қыл көпiрге қол ұстасып баратын ұйымшыл тобыр құруды мақсат еттi. Мұның астары, яғный, екi үлгiнiң де пиғылы бүкiл әлемдi бiр халықтың өмiр сүру еркiне мойынсындыру едi.

Кезiнде “қиял әлемiндегi патшалық сияқты” көрiнгенiмен, қазiргi заман ағымының аңысына қарағанда, дәл осы идеологияның шалығы бүгiнгi қазақ елiнiң де шалғайын күйдiре бастады. Таяу он жылда қазақша да, орысша да бiлмейтiн, көшеде тек ағылшынша сөйлесетiн ұрпақты көрiп қалуымыз ықтимал. Ал қоғамның осындай бет алысы мен пиғылын аңғара тұрып, мынау алмағайып заманның туарын болжап: “Ол жерге барсаң, түрiк халқы өлiмшiсiң. Өтүкен жерiнде отырып (қазынаға) керуен жiберсең еш мұңың жоқ. Өтүкен қойнауында отырсаң Мәңгi елдiгiңдi сақтайсың сен. Онда түрiк халқы тоқ. Ашсың ғой сен, аштықта тоқтықты түсiнбейсiң. Бiр тойсаң аштықты түсiнбейсiң. Соның үшiн алдандың, қағаныңның тiлiн алмадың. Жер-жерге бардың. Әбден алқындың, арылдың. Сонда қалғандар жер-жерге қаңғып, өлiмшi босқын болдың” (“Күлтегiн” жазуы. М. Жолдасбековтiң аудармасы) - деп ескерткен Бiлге қағанның сол күдiгi өңiмiзге айналды.

Тарихтың бiр талқысынан құтылып, екiншi талқының талысына ұмсынып барамыз. Сонда әлемдiк ақыл-ой, таным, билiк, қоғамдасып өмiр сүрудiң жөн-жобасы мен мемлекет жүйесi туралы көшпелi түрiк жұртының дербес үлгiсi болмағаны ма, онда ықылым дүниенiң жылымына батып кетпей, ХҮI ғасырға дейiн дүниенiң шаңын әлсiн-әлi қалай қағып тұрған. Еуропа тарихшыларының өзi Шыңғыс хан мен Ақсақ Темiрдiң негiзгi мақсаты – түрiк қағанатын қалпына келтiрiп, “әлемдiк iзгi мемлекет орнату” - деп неге түсiнiктеме бередi? Демек, “Ат үстiнде отырып империя құруға болатынын, бiрақ оны ат үстiнен басқаруға болмайтынын” түсiнген түрiктер халықты билеудiң әлемдiк үлгiсiн де жасаған.

Ол үлгi - “Мәңгiлiк ел” үлгiсi. “Мәңгiлiк ел” нысанасы - “Аспан мен Жер, Су жаратылғалы” Тәңiр тауының сағасын мекендеп келе жатқан, “жетi рет жер жаңартқан” (Шәкәрiм) көшпелi түрiк жұртының ұлы арманы, түрiк әлемi мен руханиятының ұйытқысы. Өйткенi “ел” мен “елдiк” ұғымын ұйытқан мәйектiң ата тегi – Тәңiр, ана тегi – Ұмай ана, заттық негiзi – Жер мен Су. Ол - “Тәңiр тектi, Тәңiр жаратқан” ел. Ал М. Қашқаридiң әфсанасы бойынша, түрiк жұрты “Тәңiрiмнiң сүйген сарбазы”. Алла – жалғыз және мәңгiлiк. Демек, түрiк қауымы да мәңгiлiк ел қалпын сақтап қалмақ.

“Мәңгiлiк ел” нысанасы көшпелiлердiң рухани кеңiстiгiнiң қасиеттi болмысы. Оның мәңгiлiк сыпатына Тәңiр мен Ұмай ана, Жер мен Су кепiл. “Елдi халық едiм, елiм қазiр қайда, кiмге ел-жұрт iздермiн? Қағанды халық едiм, қағаным қайда, қандай қағанға күш-қуатымды беремiн?” - деп былғаққа түсiп, “қырылайық, жойылайық” десiп, “ажалға жылжи бастағанда” есеңгiреген елдiң есiн жиғызып: “көкте түрiк Тәңiрiсi, түрiктiң қасиеттi Жерi, Суы: Түрiк халқы жойылмасын. Ел болсын!” - деп аян бередi. Соның нәтижесiнде: ”Тәңiрi жарылқағандықтан да (ата дұшпандарының) елдiгiн елсiреттi, қағандығын қансыратты. Жауын бейбiт еттi, тiзелiнi бүктiрдi, бастыны еңкейттi”. Мұндай ғаламдық кеңiстiк деңгейiндегi Кепiлдiкке ие болған түрiк жұртының құрып кетуге ешқандай құқы жоқ болатын.

“Мәңглiк ел” нысанасы – мәңгiлiк рухани аңсар. Тәңiрдiң бұйрығы. Түрiк көсемдерi мен шешендерiнiң қасиеттi парызы: ”Елсiреген, қағансыраған халықты, түрiк иелiгiнен айырылған халықты ата-баба мекенiне қайта қондыру”. Бұл аңсар осыдан үш мың жыл бұрын да, үш ғасыр бұрын да, қазiр де сол аңсар күйiнде қалып отыр. Өйткенi ол аңсар – “Биiкте Тәңiрi, төменде қара Жер жаралғанда, екеуiнiң арасында адам баласы жаралғанда... түрiк халқын қалыптастырған” “мәңгiлiк аңсар!”

Сондықтан да ел абыздардының өсиеттерi де мәңгiлiк. Бiлге қаған да, Күлтегiн де, Тоныкөк те, Құлашор да, Мойыншор да, “барлық айтар сөзiн мәңгi тасқа басты”. (Балбал тастарды қариялар қасиеттi санап: ”Мәңгi тастың киесi атады” –деп балаларды оған жолатпаушы едi. Сонда бiзге “мәңгiтас” - “мәңгүрт тас”, “мәңгiртас” деген ұғым беретiн сияқты көрiнетiн. Сөйтсек, бұл үлкендердiң “мәңгiтасты” мәңгi сақтау үшiн жүгiрмектерден қорғаудың амалы екен-ау!). Жыл қайыруымыздан жетi ғасыр бұрын өмiр сүрген Анақарыс данышпанның кiсiмсiнген элладалыққа: “Мен үшiн елiм қайғы, ал сен – елiңнiң қайғысысың” деп жауап беруiнде сондай тәңiрлiк сыпат жатыр. ҮIII ғасырда қағаз бетiне түскен ең көне түрiк жазуы “Ырық бiтiктегi”: “Хан таққа отырып, сарай тұрғызды. Оның елi мықты болды. Айналадан жақсылары жиналып келiп сүйiншi сұрады, қуанды... Соны бiл. Бiр тобылғы жүз болды, жүз тобылғы мың болды, мың тобылғы түмен болды, соны бiл. Пайдасы бар игi iс ол”- деген өсиет те Мәңгiлiк елдiң ұрпаққа аманаты.

Елдiң елдiгiн сақтап қалу үшiн “Тәңiрi, Ұмай, Жер, Су түрiк жұртына Мәңгiлiк Жеңiс берген” (“Тоныкөк” жазуы). Түрiктер дұшпанын да “Iнжу өзенiн кешiп, Тiнесi ұлының мекенiндегi Мәңгiкөк тауынан мәңгi асыра қуады”. Түрiктердiң ұғымында Мәңгiлiк мақсатты көздемеген iс оңбайды, оны Тәңiрi жарылқамайды. “Түрiк халқы үшiн түн ұйықтамаған, күндiз отырмаған, қызыл қанын төккен, қара терiн ағызған, күш-қуатын аямай жорыққа шыққан” Тоныкөк пен Күлтегiндi “Тәңiр жарылқады, бақ бердi, сәтiн түсiрдi”, сөйтiп, “өлiмшi халықты тiрiлттi, жалаңаш халықты тонды, кедей халықты бай қылды. Аз халықты көп қылды, тату елге жақсылық қылды”. Бұл жақсылық та Мәңгiлiкке жасалған жақсылық. Өйткенi Жеңiсi үшiн түрiк сарбаздары қара халықтан ақы сұрамайды. Себебi, олар Тәңiр мен Ұмайдың, Жер мен Судың жебеуiмен жеңiске жеттi.

Эпосы жоқ ұлт - өткенiн ұмытқан, мәңгiлiк аңсары жоқ, тәуелсiздiкке ұмтылмаған рухани тәуелдi ұлт. Ондай халықтың ертеңi де күмәндi. Шүкiр, бұл жағынан алғанда түрiк, оның iшiнде қазақ қауымының да мысы көп жұрттан жоғары. “Мәңгiлiк ел” нысанасы есте жоқ ескi заманнан бастап қазiргi күнге дейiнгi түрiк руханиятының алтын өзегiне айналып отыр. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi тарихи оқиғаларды жырлаған “Алып Ер тоңа”, “Көкбөрi”, “Ергенеқон”, “Шу батыр”, алғашқы мыңжылдықтағы тұлғаларды әфсаналаған “Оғыз қаған”,“Едiл”, “Қорқыт ата”, “Жетi қаған” дастандарындағы негiзгi желi де “Мәңгiлiк ел” нысанасына арналған. Бұл қасиеттi тақырып жыраулардың жыры мен “Ел айырылған”, “Қайың сауған”, “Ақ табан шұбырынды, Алқа көл сұлама”, “Елiм-ай” арқылы “зар заманға” жалғасып барып, Абайдың “Қалың елiм, қазағым, қайран жұрты” мен “Оян, қазаққа!” ұласып, Алаштың ортақ ұранына айналды. Дәуiр мен дәуiр, заманнан заман алмасқан сайын көшпелi түркi жұртының санасындағы “мәңгiлiк ел” нысанасы да тарихи шындыққа суарылып, нақты сыпат алып, “ел” деген ұлттық ұғымға ие болды.

Көк Тәңiрi мен Ұмай ана жаратып, Жер мен Судың бесiгiне бөленген түрiк қауымының санасындағы “Мәңгiлiк ел” нысанасының өмiрлiк аңсар мен рухани киеге айналуының тек түрiктерге ғана тән қасиеттi шарттары мен дәстүрлiк сипаттары бар. Ол ұғымдар түрiктiк таза қаннан кiндiгi ұйыған сәбилердiң барлығының түйсiгiне Ант арқылы сiңiрiледi. Тәңiрi мен Ұмай ана түрiк ұланын айырықша жаратқандықтан да, ол ешқашанда ешкiмге құл мен күң болмауы тиiс. Тәуелдi өмiр сүрген түрiк Тәңiрiн танымаған, Тәңiрiн ұмытқан, ақыры Тәңiрiнiң қарына ұшыраған қағынды атанып, елден аластатылады. Жiгiттiң бас еркiндiгi басты қасиетi болып табылады. Он үшiнде отау иесi атанып, отызында елi үшiн орда бұзады. Сондықтан да жетi жаста жетiм қалған Күлтегiн “он жаста Ұмай тектi шешенiң бағына орай Ер атанды. Он алты жасқа келгенде “түрiк қағанатының ел-жұртын молайтты”, “елдiң бастаушысы, құты болды”. Осындай басы еркiн, “ақылды кiсiлер, батыл кiсiлер”, “ақыл иелелерi, сөз иелерi” (“Тоныкөк”) тұрғанда ”Төбеңнен Тәңiрi баспаса, астыңнан жер айырылмаса, түрiк бүтiнiн (халқын), ел-жұртын кiм қорлайды?”. Ешкiм де!

Өйткенi түрiк жұрты “мәңгiлiк еркiндiк” үшiн жаратылған. Сол “мәңгiлiк ел” үшiн қағандар мен бектер, оғландар: “Бiресе iлгерi шапты, бiресе керi шапты. Қаны судай құйылды, сүйегi таудай үйiлдi. Әкемiз, ағамыз құрған халықтың аты, даңқы өшпесiн деп, түркi халқы үшiн түн ұйықтамады, күндiз отырмады”, “төрт бұрыштағы иесiз көк түрiк халқының жаңылғандарын, көшкендерiн жиып Өтүкен қойнауына қоныстандырып, ел еттi, ілгерi – күн шығысында, оң жақта – күн ортасында, кейiн – күн батысында, сол жақта – түн ортасында ел ұстап, төрелiк еттi”, көркейттi, көтердi, “мәңгiлiк ел” орнатты.

Сол ерлiктi “мәңгi тасқа басты” (“Күлтегiн”, “Тоныкөк”, “Құла шор”, ”Тариат”, Талас, Орхон, Есiк, Селенгi ескерткiштерi), “алып ерлерiне сынтас орнатты” (“Құтлығ қаған”), “ағашқа кертiп жазды” (“Түрiктер”, 36-бет), қайыңның тозы мен көнге түсiрдi. Оған симаған әфсаналарды М. Хайдар Дулати айтқандай, аңызбен, эпоспен жеткiздi. Өткен жылы ғана Сайрамнан табылған бiздiң жыл қайыруымыздан бұрынғы iлкi заманда бәдiзделген қаңлы жазуында да (Орталық ұлттық мұражайда тұр) сол “мәңгiлiк елдiң” аңсарлы аманаты шекiлген. Көк түрiк қағанатының түбiне жеткен ұйғыр ханы “Мойыншордың” құлпытасындағы: “Озмыш тегiндi ұстадым (қағанаттың соңғы қағаны - Т. Ж). Қатынын онда алдым. Түрiк халқы одан әрi жоқ болды”- деген үкiм де “мәңгiлiк елдi” жоя алмады. Қайта өзi тылсымның тұңғиығына сiңiп кеттi де, түрiктер Оғыз-Қыпшақ қағанатына айналып, бұрынғыдан да жалы күдiрейiп тарих сақнасына қайта шықты.

Мiне, көшпелi түрiк әлемiнiң құдiретi де сонда. Өйткенi, “Мәңгiлiк ел” нысанасының “рейхтық”, “ағылшындық-америкалық” үлгiден айырмашылығы онда тектiк шекара бар. Ол нәсiлдiк жiкшiлдiктi оятпайды, бiрақ ата мекеннiң азаттығын, ата-тегiнiң тазалығын, түрiк ұлтының рухани және дәстүрлiк, тiлдiк тәуелсiздiгiн басты қасиет ретiнде ұстанады. Бұл нысананы әлемнiң барлық ұлт пен ұлыстарына “үлгi” ретiнде таңбайды. Керiсiнше, “бәрi бейбiт, бәрi тату, бәрi қағанды” (“Күлтегiн”) болса деп тiлейдi. Бiрақ соны тiлей отырып, түрiк елiн де силауды, онымен санасуды талап етедi. Елiнiң “басын идiрiп, тiзесiн бүктiрмедi... Көп екен деп қашпады, аз екенбiз деп қорықпады. Неге басындырады? Шапты! Қуды! Кiнәлi жауды алдына келтiрдi. Бүкiл түрiк халқына қарулы жау келтiрмедi. Атты әскер жолатпады. Елтерiс қаған жауламаса, оған ерiп Тоныкөк пен Күлтегiн жауламаса; елi, халқы жойылар едi.. Сол әрекеттiң нәтижесiнде: елi қайта ел болды, халқы қайта халық болды. Өзi қартайды, халқына көсем болды” (“Тоныкөк”). Ақыры “құл – құлды болды, күң – күңдi болды”. Құл мен күң ұстау – “мәңгiлiк ел” нысанасының мүддесi емес, сол замандағы ұлт пен ұлыстың бәрiне ортақ соғыс заңдылығы болатын.

Демек, “мәңгiлiк ел” - түркi тегiнiң тұтастығы мен тәуелсiздiгiнiң кепiлдiгiн қамтамасыз етуге арналған тектiк, иә! – тектiк тазалық пен еркiндiк идеологиясы. Ал ұлттық тәуелсiздiк – исi түрiк әлемiнiң рухани еркiндiк нысанасы. Түрiктiк еркiндiк пен бас еркiндiгi, мал мен жан еркiндiгi “мәңгiлiк ел” нысанасының тұрмыс-тiршiлiктегi өмiрлiк сыпаттары. “Бас кеспек болса да, тiл кеспек жоқ”. Бұл дала демократиясының қасиеттi қағидасы. Барлық iшкi-сыртқы саясат тек осы тұрғыда ғана жүргiзiлдi. Түпкi нысана – жауды дос, досты – тату ету, татудың басын бiрiктiрiп түрiктiң еркiн елiн құрау, оны құдiреттi қағанатқа айналдыру. Ресми мәлiметтерге сүйенген дерек бойынша анықталған әлемнiң түкпiр-түкпiрiнде сақтаулы тұрған 15 мың түрiк сына жазуының барлығының да негiзгi тақырыбы осы “мәңгiлiк ел” нысанасы. Ал мұндай мақсат қоймаған ұлыстың өмiр сүруге құқы да жоқ.

“Мәңгiлiк елдiң” ұлы ұйытқысы - Жер мен Су. Өйткенi Тәңiр тауды түрiк жұртына Тәңiрiмнiң өзi еншi етiп берген. Сондықтан да түрiк жерiн “Керуен жүргiзушiлерден басқалардың” табаны баспауы тиiс, өзен-суы жаттың шөлiн қандырмауы тиiс. Қаған – мұрагерiне, ата – баласына, ана – қызына; ”Түстiктегi шекара мен Алтай тауының батысын, Көгман тауының терiстiгiн сақтаңдар! Өйткенi Тәңiрiден жаратылған тәңiр тектi халықты құраған” (“Тариат” ескерткiшiндегi жазу) қасиеттi мекен осы Тәңiртау. “Егер қазiр баяғы кексiз түрiк қағаны Өтүкен қойнауында отырса, онда ел мұңсыз болады. Ел тұтатын жер осы Өтүкен қойнауы. Өтүкен қойнауында отырсаң Мәңгi елдiгiңдi сақтайсың. Онда түрiк халқы тоқ” (“Күлтегiн”, кiшi жазу), “Төрт бұрыштың бәрi дұшпан екен. Сарбаздармен аттанып, төрт бұрыштағы халықты көп алды, бәрiн бейбiт еттi, бастыны еңкейттi, тiзелiнi бүктiрдi. Iлгерi Қадырқан қойнауына дейiн, керi Темiр қақпаға дейiн жайлады. Екi аралықта жүрген иесiз көк түрiктер осылай қоныстанды. Қоныстандырғандар - бiлге, алып қағандар мен бiлге, алып әмiршiлер”(“Күлтегiн”, үлкен жазу).

“Мәңгiлiк ел” - мәңгi алаңсыз мекендейтiн жер туралы әфсаналар исi түрiк қауымының аңсарына айналды. Ел жаңарып, ұрпақ жаңғырса да осынау қасиеттi арман жүректерiне рух боп ұялай бердi. Қорқыт баба мен Асан қайғы iздеумен өткен өлiм-жiтiмсiз ел мен Жерұйық, Жиделiбайсын жұрты жайындағы аңыздарда сол “мәңгiлiк елдiң” нысанасы жатыр. Жер - “мәңгiлiк елдiң” киелi кепiлi. Жыл санауымыздан бұрынғы IҮ ғасырда өмiр сүрген Мөде тәңiрқұты дұшпандары арандату мақсатында астындағы атын, қойнындағы қатынын сұратқанда олардың айтқанына көнедi. Ал ешкiмге керексiз сортаң жердiң пұшпағын сұратқанда: ”Қатын мен хайуанды ел үшiн қиюға болады. Ал Жер – отанның белгiсi, елдiң мәңгiлiк еншiсi”- деп намыстанып, тұнқата аттанып, жауын жер жастандырады. Құнанбай да: ”Ел өседi, жер өспейдi”- деп өмiр бойы Шыңғыстың ұлтарақтай пұшпағы үшiн ағайындарымен жағаласып өттi. Мөде мен Құнанбайдың арасын екi жарым мың жыл бөлiп тұр. Бiрақ та жерге деген құрмет, елдiк саясат өзгермеген. Оның басты себебi, атадан балаға аңсар ретiнде көшкен “мәңгiлiк елдiң” нысанасы. Ал бiз күннiң ашығында, айдың аманында ата қоныстың өңiрiн өз қолымызбен жыртып бердiк. Тура сол жер жаттың қолында кетпесiн деп түрiк қағаны: ”Өтүкен қойнауындағы Сүңгi Башқан жайлауына Тақ пен Сарай орнатты. Мың жылдық, түмен күндiк жазу белгiлерiн осында жалпақ ауыр тасқа жаздырды. Өйткенi, онда көктегi Көк Тәңiрi жарылқаған түрiк елi өмiр сүрдi, елдiгiн құрды. Төменде Қара Жер жарылқады, сол жер үшiн төрт бұрыштағы халық күш-қуатын сарып еттi. Жаулары өз үлесiнен айырылды” (“Тариат” жазуы). Бiрақ заман бiр төңкерiлiп түскенде тақ та, сарай да, “мың жылдық, түмен күндiк жазу да” жаттың уысында қалды. Осы тұрғыдан алғанда жер жөнiндегi “мәңгiлiк ел” нысанасы ұстанған: “Адамға өлiм бар, елге өлiм жоқ” - деген қасиеттi қағиданы ешқашанда жадымыздан шығармауымыз керек. Аталарымыздың өсиетiне жүгiнсек, жат қолына кеткен ел мен жер - өлi дүние. Қазақ ұлтының сөгiлген қабырғасы бiтiп, босқан елi бүтiнделiп, кеткен жер мен ел есесi әлi толық қайтып болған жоқ. Демек, бұл да елiмiздiң ертеңi үшiн тiкелей қатысы бар тәмсiл.

Өйткенi Көк түрiк қағанатының түбiне жеткен де сол алауыздық болатын. Өзге емес, бақталастық пен тақ таласын қоздырған қағанаттың көсемi Тоныкөктiң қызы, Күлтегiннiң туған жеңгесi, Бiлге қағанның қатыны (ханым деген сөз), Озмыш қағанның шешесi Бөпе ханым жеттi. Өзара қырқысудан мезi болған Құлашор қолбасшы ыза кернеген кезде Мойыншордың әскерiне жалғыз шауып, үш рет ат ауыстырып мiнiп, ақыры дұшпанның қолынан қаза тапты. Бөпе табғаштардың “ханымы” атанып, екi ұлынан бiрдей айырылып, өмiрiн табғаш қорғанының iшiнде өткiзi. Бұл да “Мәңгiлiк елдiң” шырқын бұзғаны үшiн Тәңiрiмнiң жiберген зауалы болса керек.

Тәңiрiнiң өзi аян берген “Мәңгiлiк ел” нысанасының бiр тармағының қысқаша тәпсiрi мен тағылымы осындай.

Ал әзiрше түйiндеп айтарымыз: қазiргi қазақ елiнiң алдындағы басты мақсат пен бағыт та сол “мәңгiлiк ел” нысанасы болмақ. Бұл идея бiздiң тәуелсiздiгiмiздiң де тұтқалы тұжырымдамасы. Елiмiздi де, жерiмiздi де, аспанымызды да, еркiндiгiмiздi де, дiн мен тiлiмiздi де “жерде адам жаратылғаннан берi” “Мәңгiлiк ел” деген қасиеттi ұғым мен мәңгiлiктiң әбiлһаят каусарына суарған Тәңiрге, Ұмай анаға, Жер мен Суға тағзым.