Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл жөнiндегi 2011 2015 жылдарға арналған салалық бағдарламаны бекiту туралы
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимылдың қазiргi проблемаларын шешу бойынша шетелдiң оң тәжiрибесiне шолу
жүктеу/скачать 301.5 Kb.
|
1 2
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. Бағдарламаның мақсаты, мiндеттерi, нысаналы индикаторлары және iске асыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерi
- 5. Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi
- 6. Қажеттi ресурстар
- 7. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары
- Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимылдың қазiргi проблемаларын шешу бойынша шетелдiң оң тәжiрибесiне шолу. Сыбайлас жемқорлық деңгейi едәуiр төмен елдердiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатын зерделеу мемлекеттiк органдар қызметiнiң айқындығы мен жазаның болмай қалмайтындығы, мемлекеттiк органдардың жұмысына азаматтық қоғам тарапынан ұйымдастырылған бақылау, мемлекеттiк қызметкерлердiң жоғары жалақысы, тиiмдi алдын алу жұмысы олар жүргiзетiн шаралардың базалық негiздерi болып табылатынын көрсетедi. Мәселен, Сеул қаласында (Оңтүстiк Корея) 1999 жылдан бастап «OPEN» бағдарламасы - қалалық әкiмшiлiк шенеунiктерiнiң азаматтардың арыздарын қарауын бақылаудың онлайн жүйесi жұмыс iстейдi. Iстiң жағдайы туралы ақпаратқа еркiн қол жеткiзу шенеунiктермен жеке қарым-қатынас жасасу және шешiм қабылдау үдерiсiнiң аяқталуын жеделдету мақсатында оларға пара ұсыну қажеттiлiгiн жойды. Сыбайлас жемқорлық деңгейi төмен елдерде көрсетiлетiн мемлекеттiк қызметтердiң сапасы мен мерзiмiне қатаң бақылау жүргiзiледi. Мәселен, Еуропалық Одақ елдерiнде әр түрлi құжаттарды ресiмдеуге 40 минут жұмсалады, ал Сингапурда 15-20 минут жеткiлiктi. Осыған байланысты құжатты орындаушылар мен азаматтар арасында тiкелей қарым-қатынассыз құжаттар беруге байланысты қызметтер көрсете отырып, сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiн жасау үшiн жағдайды төмендететiн Халыққа қызмет көрсету орталығының (бұдан әрi - ХҚКО) жұмысына ерекше көңiл бөлу қажет. Бизнес пен мемлекеттiк органдардың арасындағы өзара қарым-қатынастарды түбегейлi оңайлатады және жеңiлдетедi, бюрократтық кедергiлердi әлсiретедi, сыбайлас жемқорлық үшiн мүмкiндiктердi төмендетедi, ақпараттық-коммуникативтiк технологияларға өтедi және халыққа Интернет арқылы қызметтер көрсетедi. Әрбiр мемлекеттiк орган «бiр терезе» қағидат бойынша сыбайлас жемқорлық көрiнiстерiнiң алдын алу және жою жөнiндегi жүйелi шаралар кешенiн әзiрлеуi және қолдануы тиiс, бұл өз органдарының қызметiн уақыт пен қаражатты көп үнемдеуге, сыбайлас жемқорлық деңгейiн төмендетуге, азаматтар тарапынан олардың мәселелерiн шешу кезiнде айқындық пен мониторингтi қамтамасыз етуге, әкiмшiлiк кедергiлердiң азаюына әкеледi. Сыбайлас жемқорлық деңгейi төмен елдерде сыбайлас жемқорлық көздерiнiң пайда болу себептерiн зерделеу жөнiндегi ғылыми және әлеуметтiк зерттеулерге, осы көздердiң пайда болуының алдын алу бойынша кешендi шараларды одан әрi қабылдай отырып, ерекше мән берiлетiндiгiн атап өту қажет. Жыл сайын осындай зерттеулердi жүргiзуге едәуiр қаражат бөлiнедi. Сонымен қатар, осы зерттеулердi сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргiзетiн уәкiлеттi органдар жүргiзедi. Сыбайлас жемқорлық тақырыбындағы әлеуметтанушылық сұрау салулар мен зерттеулердi Қазақстанда уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың тапсырысы бойынша тәуелсiз институттар жүргiзедi. Алайда, осы зерттеулер бiрыңғай үйлестiрушi органда қорытылмайды, ал iс жүзiндегi тұжырымдар мемлекеттiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатына түзету енгiзу үшiн пайдаланылмайды. Шет елдер тәжiрибесiн зерделеу бұқаралық ақпарат құралдары мен азаматтық қоғамның айрықша рөлiн көрсетедi. Бұқаралық ақпарат құралдары тәуелсiз түрде сыбайлас жемқорлық деректерi бойынша өз тергеулерiн жүргiзедi. Тергеу нәтижелерi елдiң барлық беделдi басылымдарында кеңiнен жарияланады және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша уәкiлеттi органдардың қызметiнде пайдаланылады. Бұдан басқа, көрсетiлген елдерде бұқаралық ақпарат құралдары сыбайлас жемқорлық дау-жанжалдар көпшiлiктiң қоғамдық дүрбелеңiн тудыратын азаматтық қоғамға ерекше әсер етедi. Мемлекеттiк институттар қызметiнiң айқындылығын одан әрi күшейту үшiн халықты хабардар ету қағидаттарына негiзделген нормалардың заңмен бекiтiлуi, Үкiметтiң азаматтық қоғам институтына есеп беруi, Үкiмет қызметiнiң айқындылығын насихаттау қажет. Атап айтқанда, Финляндияда және басқа да елдерде Үкiмет қызметiнiң ашықтығы туралы арнайы Заң қолданылады. Осындай заңнамалық нормаларды қабылдау министрлiктердiң, әкiмдiктердiң, басқа да мемлекеттiк ұйымдардың және олардың аумақтық бөлiмшелерiнiң, ұлттық компаниялар мен мемлекет қатысатын даму институттарының қызметiн жариялау айқындылығын регламенттеуге мүмкiндiк бередi. Шетелдiк оң тәжiрибенi зерделеу сыбайлас жемқорлық деңгейi төмен елдерде мемлекеттiк қызметтiң еңбекақы төлеу жүйелерiнiң екi (карьералық және позициялық) нұсқасының позициялық жүйесi барынша икемдi болып келетiнiн көрсеттi. Егер карьералық жүйеде бiрыңғай лауазымдық еңбекақы мөлшерiн заң шығарушы белгiлесе, позициялық жүйеде мемлекеттiк органға бөлiнген бюджет қаражатының мүмкiндiгiне сүйене отырып, көп жағдайда ведомстволардың өздерi белгiлейдi. Мәселен, Швецияда бүгiнде мемлекеттiк қызметшiлердiң 90%-ында жеке еңбекақы мөлшерi бар. 4. Бағдарламаның мақсаты, мiндеттерi, нысаналы индикаторлары және iске асыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерi Ескерту. 4-бөлiмге өзгерiс енгiзiлдi - ҚР Үкiметiнiң 2012.06.28 № 866 Қаулысымен. Бағдарламаның мақсаты - сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимылдың тиiмдiлiгiн арттыру Нысаналы индикаторы: Қазақстан 2015 жылға қарай «Транспаренси Интернэшнл» рейтингiнде сыбайлас жемқорлықты түйсiну индексi бойынша 180 елдiң iшiнен 90-шы орынды иеленетiн болады. Көрсетiлген мақсатқа қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешу ұйғарылып отыр: 1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл мәселелерi бойынша ұлттық заңнаманы жетiлдiру және халықаралық ынтымақтастықты кеңейту; 2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қауiптерiн азайту жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру; 3. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы көзқарасты қалыптастыру; 4. Көлеңкелi экономиканың деңгейiн төмендету. Бағдарламаны iске асыру нәтижелерiнiң көрсеткiштерi. Бiрiншi мiндеттi iске асырудың қорытындылары бойынша мынадай нәтижелерге қол жеткiзiледi: - 2016 жылға дейiн Сыбайлас жемқорлық үшiн қылмыстық жауапкершiлiк туралы және Сыбайлас жемқорлық үшiн азаматтық-құқықтық жауапкершiлiк туралы конвенциялар ратификацияланып, оның негiзгi ережелерi ұлттық заңнамаға имплементацияланады. - 2015 жылға қарай Қазақстан Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi елдердiң (ГРЕКО) тобына кiредi. Екiншi мiндеттi iске асырудың қорытындылары бойынша мынадай нәтижелерге қол жеткiзiледi: - уақытын және шығындарын қоса алғанда, бизнестi тiркеу мен жүргiзуге (рұқсаттар, лицензиялар, сертификаттар, аккредитациялар алуға, сондай-ақ консультациялар алуға) қатысты операциялық шығындар 2011 жылмен салыстырғанда 2015 жылы 30%-ға төмендейдi; - берiлетiн лицензиялардың жалпы санының электрондық түрде берiлетiн лицензиялардың үлесi: 2011 жылы - 7 %, 2012 жылы - 20 %, 2013 жылы - 50 %, 2014 жылы - 70 %, 2015 жылы - 100 % құрайды; - мемлекеттiк қызмет көрсету бойынша «тиiмдi қызмет» деген бағалаумен орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдардың үлесi 2011 жылы 30 %-ға, 2012 жылы 35 %-ға, 2013 жылы 40 %-ға, 2014 жылы 45 %-ға, 2015 жылы 50 %-ға артады; - жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттiк қызметтердiң сапасы мен қолжетiмдiлiгiне қанағаттану деңгейi 2011 жылы 52 %-ға, 2012 жылы 54 %-ға, 2013 жылы 56 %-ға, 2014 жылы 58 %-ға, 2015 жылы 60 %-ға артады; - 2015 жылға қарай әлеуметтiк маңызы бар мемлекеттiк қызметтердiң 50 %-ы электрондық нысанға ауысуы: 2011 жылы 10 %-ға, 2012 жылы 20 %-ға, 2013 жылы 30 %-ға, 2014 жылы 40 %-ға, 2015 жылы 50 %-ға қамтамасыз етiледi. Үшiншi мiндеттi iске асырудың қорытындылары бойынша мынадай нәтижелерге қол жеткiзiледi: - мемлекеттiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатына қанағаттанатын халықтың үлесi 2015 жылға қарай кемiнде 60 %-ды құрайтын болады; - халықтың құқықтық сауаттылығы: 2011 жылы 20 %, 2012 жылы 21 %, 2013 жылы 22 %, 2014 жылы 23 %, 2015 жылы 24 % құрайды. Төртiншi мiндеттi iске асырудың қорытындылары бойынша мынадай нәтижелерге қол жеткiзiледi: - жалпы iшкi өнiмнен көлеңкелi экономиканың деңгейi 2013 жылға қарай - 19,4 %, 2015 жылға қарай - 19,3 %-ды құрайды. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi негiзгi орындаушы – Агенттiк, бiрлесiп орындаушылары – Жоғарғы Сот, Бас прокуратура, Iшкi iстер, Әдiлет, Қаржы, Экономикалық даму және сауда, Сыртқы iстер, Мәдениет және ақпарат, Көлiк және коммуникация министрлiктерi, басқа да мемлекеттiк органдар болып табылады. 5. Бағдарламаны iске асыру кезеңдерi Ескерту. 5-бөлiмге өзгерiс енгiзiлдi - ҚР Үкiметiнiң 2012.06.28 № 866 Қаулысымен. Бағдарламаны iске асыру 2011 - 2015 жылдар аралығындағы бес жылдық кезеңге есептелген және iс-шараларды бiр кезеңде iске асыруды көздейдi. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi шаралар. 1. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл мәселелерi бойынша ұлттық заңнаманы жетiлдiру және халықаралық ынтымақтастықты кеңейту. Осы мiндеттi iске асыру үшiн мынадай шаралар қажет. 2011 – 2015 жылдар iшiнде елдегi қылмыстық ахуалды, сондай-ақ қолданыстағы заңнаманы талдау негiзiнде қылмыстық және әкiмшiлiк заңнамаларды жетiлдiру шеңберiнде сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен әкiмшiлiк құқық бұзушылықтардың тiзбесi оларды мұндай қылмыстарға жатқызу негiздiлiгi тұрғысынан қайта қаралатын болады. Сонымен қатар, жаңа құқықтық тетiктердi, ақпараттық мүмкiндiктердi орнатуға, сыбайлас жемқорлықты болдырмауға және оның алдын алуға қоғамды барынша кеңiнен тартуға, мемлекеттiк қызметшiлердiң iрi шығыстарын декларациялау институтын енгiзуге және т.б. бағытталған Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы саласындағы заң актiлерiне түзетулер әзiрленетiн болады. Бұдан басқа, қазiргi жағдайларды, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл саласындағы шетелдiң оң тәжiрибесiн ескере отырып, «Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы» және «Әкiмшiлiк рәсiмдер туралы» Қазақстан Республикасы заңдарының жаңа редакциясын әзiрлеу ұсынылады. Бұл ретте жетiлдiрудi талап ететiн жоғарыда аталған нормативтiк құқықтық актiлердiң тiзбесi толық болып табылмайды. Айталық, Бағдарламаны iске асыру кезiнде Қазақстан Республикасының халықаралық шарттар мен конвенцияларға қосылуына қарай, халықаралық нормаларды ұлттық заңнамаға имплементациялау бөлiгiнде тиiстi өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлетiн болады. Сонымен қатар, Агенттiк басқа уәкiлеттi органдармен бiрлесе отырып, құрылайын деп отырған Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы, Еуропа Кеңесi және басқа да елдердiң Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл жөнiндегi Мемлекетаралық Кеңесi шеңберiнде Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерiнiң құзыреттi органдарымен, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл мәселелерiмен айналысатын халықаралық ұйымдармен өзара тығыз iс-қимыл ұйымдастырады. 2011 жылы алыс және таяу шетелдердiң кемiнде 25 мемлекетiнен сарапшылар шақыра отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы халықаралық конференция өткiзiледi. 2014 жылға қарай Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының Стамбул iс-қимыл жоспарының ұсынымдары iске асырылатын болады. 2015 жылы жалпыға бiрдей танылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл саласындағы халықаралық конвенцияларға қосылу iс-шаралары жалғасатын болады, олардың саны кемiнде 5 бiрлiктi құрауы тиiс, сонымен қатар беделдi халықаралық ұйымдарға, атап айтқанда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мемлекеттер тобына (ГРЕКО) мүшелiкке кiру iс-шарасы да өз жалғасын табады. Бұдан басқа, әлеуметтiк-экономикалық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл саласында қабылданып жатқан шаралар тұрақты түрде шетелдiң бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланатын болады. 2. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық қауiптерiн азайту жөнiндегi мемлекеттiк органдар қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру. Аталған мiндеттi iске асыру үшiн мынадай шаралар қажет. Бағдарламаның iске асырылуына тұрақты бақылауды жүзеге асыру мақсатында белгiленген мониторингiлеу рәсiмiмен қатар, оны iске асырудың аралық қорытындылары Қазақстан Республикасының Президентi жанындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi жөнiндегi комиссияның отырыстарында жыл сайын қаралатын болады. Мемлекеттiк билiк органдары орталық, сондай-ақ өңiрлiк деңгейлерде бизнестi тiркеуге және жүргiзуге қатысты операциялық шығындарды төмендетудi қамтамасыз етедi. Аталған жұмысты Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлiгi үйлестiретiн болады. 2014 жылға қарай: мемлекеттiк кәсiпорындардың қызметiн талдау негiзiнде олардың функцияларының бiр бөлiгi бәсекелес ортаға берiледi; рұқсат беретiн құжаттардың тiзiмi жасалып, оның шеңберiнде рұқсат беретiн құжаттардың (рәсiмдердiң) тiзбесi қайта қаралатын болады. 2015 жылға қарай: құқық қорғау органдарының есеп беру және қызметiн бағалау жүйесi жетiлдiрiледi; мемлекеттiк қызмет көрсету кезiнде олардың бiр бөлiгiн электрондық нұсқаға ауыстыру, сондай-ақ электрондық нысанда лицензия беру арқылы жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттiк органдар өкiлдерiмен байланыстарын жою шаралары қабылданады. 3. Халықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы көзқарасын арттыру. Осы мiндеттi iске асыру үшiн мынадай шаралар қабылданатын болады: саяси партиялармен және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдармен бiрлесе отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы тақырыпта акциялар және науқандар өткiзiледi; ғылыми және әлеуметтiк зерттеулер саласында бiрыңғай саясат жүргiзу жөнiндегi үйлестiру орталығы құрылады және сыбайлас жемқорлықты түйсiну деңгейiн анықтау, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа бейiм едәуiр проблемалы салалары бойынша әлеуметтiк зерттеулер жүргiзiледi; сыбайлас жемқорлыққа қарсы мiнез-құлықты қалыптастыру мақсатында мемлекеттiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл бойынша жүргiзiп жатқан саясаты туралы ақпараттан тұратын түсiндiрме-насихаттау материалдары әзiрленiп, таратылатын болады; мемлекеттiк органдардағы сыбайлас жемқорлық фактiлерiн ұжымдық қарауды болжайтын қоғамдық мiнеу институты нәтижелерiн бұқаралық ақпарат құралдарында жариялай отырып енгiзiледi; мемлекеттiк органдар өкiлдерiнiң, оның iшiнде басшыларының бұқаралық ақпарат құралдарында сөз сөйлеуi жалғасады, сондай-ақ оқу орындарында сабақтар өткiзiледi; үкiметтiк емес ұйымдармен қосымша меморандумдарға қол қойылады, бұл мемлекет пен қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл мәселелерi бойынша өзара iс-қимыл деңгейiн көтеруге мүмкiндiк бередi. 4. Көлеңкелi экономика деңгейiн төмендету. Осы мiндеттi iске асыру үшiн мемлекеттiк органдар мынадай шаралар қабылдайтын болады: жеке және заңды тұлғаларды экономиканың қолма-қол айналымы басым салаларындағы операциялар есебiн жетiлдiру арқылы экономиканың көлеңкелi секторынан шығуына ынталандыру; халық табысын жалпыға ортақ декларациялауға кезеңiмен өткiзу; мониторинг әдiстемелерiн және ақшаны жылыстатудағы «көлеңкелi» қаржылық қызметтер схемаларын қаржылық талдауды бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушылары және тез арада төлеу жүйесi арқылы жетiлдiру; қолма-қол айналымды бiр мезгiлде қолма-қол емес есеп айырысуларды кеңейту бойынша шаралар қабылдай отырып қысқарту; сыртқы экономикалық қызмет субъектiлерiнiң импорттық-экспорттық операциялары кезiнде заңсыз схемаларды қысқарту. Көлеңкелi экономика сыбайлас жемқорлықтың негiзгi қайнар көздерiнiң бiрi болып табылатынын және оның деңгейiнiң елеулi екенiн ескере отырып, осы бағыттағы жұмысты тұрақты түрде жүргiзiп отыру қажет. 6. Қажеттi ресурстар Ескерту. 6-бөлiмге өзгерiс енгiзiлдi - ҚР Үкiметiнiң 2012.06.28 № 866 Қаулысымен. Бағдарламаны iске асыру тиiстi қаржы жылдарына арналған республикалық және жергiлiктi бюджеттерде көзделген қаражат шегiнде жүзеге асырылатын болады.
Ескерту. 7-бөлiмге өзгерiс енгiзiлдi - ҚР Үкiметiнiң 2012.06.28 № 866 Қаулысымен.
Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы: ПӘ - Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгi ЖС - Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты ҰБ - Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi БП - Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы ҰҚК - Қазақстан Республикасы Ұлттық қауiпсiздiк комитетi ЭСЖКА - Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттiгi (қаржы полициясы) МҚIА - Қазақстан Республикасы Мемлекеттiк қызмет iстерi агенттiгi ЕК - Қазақстан Республикасы Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетi СIМ - Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi IIМ - Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi ЭДСМ - Қазақстан Республикасы Экономикалық даму және сауда министрлiгi Әдiлетминi - Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi Қаржыминi - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi ТЖМ - Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлiгi MАM - Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлiгi БҒМ - Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi ИЖТМ - Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлiгi ККМ - Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация министрлiгi СДША - Қазақстан Республикасы Спорт және дене шынықтыру iстерi агенттiгi Қоршаған- ортаминi - Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгi ЖРА - Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару агенттiгi ТМРА - Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi БҚА - Қазақстан Республикасы Бәсекелестiктi қорғау агенттiгi (Монополияға қарсы агенттiк) «Нұр Отан» ХДП - «Нұр Отан» Халықтық-демократиялық партиясы РБ - республикалық бюджет ЖБ - жергiлiктi бюджет ВАК - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң жанындағы заң жобалау қызметi мәселелерi жөнiндегi ведомствоаралық комиссия БАҚ - бұқаралық ақпарат құралдары ХҚО - халыққа қызмет көрсету орталығы жүктеу/скачать 301.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2