Қазақстан республикасының ауылшаруашылық министрлігі

Кіріспе......................................................................................................................2

1. 
   Дәнді дақылдарды кептіретің техника «целинная – 30»...............................3
   
2. 
   Қара бидай дәнің «целинная – 30» техникасымен кептіру процессі..............................................................................................................8
   

Пайдаланған әдебиеттер.......................................................................................15

КІРІСПЕ

Жекеленген өңдеу және қайта өңдеу кәсіпорындары жаңа техника мен алдыңғы қатарлы технологияны пайдаланып, сапасы дүниежүзілік талаптарға сәйкес келетін өнімдерді шығаруда. Бұл кәсіпорындардың, бұрынғы өндіріс орындарымен салыстырғанда қуаты шамалы, технологиялық үдерістер қысқа, шектеулі, кейбір зауыттарда, қажеттілік болғанда, қуатын өсіруге мүмкіндік болмайды. Сондықтан жаңа өңдеу орнын жобалау қажет, ал ол қосымша қаражатты қажет етеді. Салынатын жаңа комплекстерде және әрекет етіп тұрған кәсіпорындары жаңа талаптарға жауап беретін, технологиялық үдерістерді ұйымдастыру, жүргізу орталық бекіткен жалпыға ортақ «Ережемен» қамтамасыз етілмеген, сондай-ақ дайындау, қабылдау, өңдеу, қайта өңдеу, т.б. кондициялар жоқ. Сондықтан даяр өнімдердің сапа көрсеткіштері, стандартқа сәйкестігі көп жағдайда күмән келтіреді.

Бүгінгі кезде Қазақстан Республикасында мемлекеттік лицензиямен жұмыс істейтін 210 астық кəсіпорны бар, оның жалпы сыйымдылығы 14 млн. тонна, ал элеваторлар сыйымдылығы 56%-ын құрайды. Мұнда 509 астық кептіргіші жұмыс істейді. Оның 324-і рециркулияциялы «Целинная» атты кептіргіші. Кептіргіштердің сағаттық өнімділігі – 20 мың жоспарлы тонна. Астық өнімінің көлемінің өсуіне байланысты, бұрынғы шеткей жерлерде орналасқан астық кəсіпорындарының материалдық базасын қалпына келтіріп, жаңа астық элеваторларын салуды қолға алынды.

Еліміздің көптеген астық өндіретін аудандарының, əсіресе, Қостанай, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан жəне Ақмола облыстарының қара жəне сұрғылт топырақты аймақтарының табиғи климаттық жағдайлары өнімді Кептірудің конвективті-түйіспелі әдісін қолданып, астықты рецеркуляциялау арқылы, процесті қарқынды жүргізу кеңінен қолдануда. Осы себептен астық кептіргіштердің тиімді түрлері жасалып, өндірістерде кеңінен қолдануда. Кептіргіштерді тиімді пайдалану жолдары тұрақты қолдануда. Кептіруді интенсификациялаудың жолдары - жылуды, энергияны үнемдеу, еңбек тиімділігін арттыру, астықты бүлдірмей сақтау және кейбір жағдайларда, сапасын жақсарту.сақтауда кептірудің басты рөлге ие болғандығын айқын көрсетеді.

1 ДӘНДІ ДАҚЫЛДАРДЫ КЕПТІРЕТІҢ ТЕХНИКА «ЦЕЛЕННАЯ – 30»
Тың жерлерді игеру - КСРО-да 1954-1965 жылдары Кең тың ресурстарын айналымға Еділ бойы, Орал, Сібір, Қиыр Шығыста және Қырымда енгізу арқылы астық өндірісін ұлғайту жөніндегі шаралар кешені болды. Тың жер дегеніміз ғасырлар бойы жыртылмаған табиғи өсімдік жамылғысы бар жер. Ескі егістік жерлерден айырмашылығы, топырақтарында тамыр қабатында гумустың, азоттың және басқа да өсімдік қоректік заттардың мөлшері көбірек болады, құрылымдық және тығыздалады, арамшөптердің тұқымымен аз ластанған және тіршілік әрекетінің төмендеуімен сипатталады.

Дәнді кептіргіш - дәнді дақылдарды дайындауда қолданылатын жабдықтардың бір түрі. Бұл астық өңдеумен, ұн және нан өнімдерін шығарумен айналысатын көптеген компаниялардың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажет жабдық. Егін жинағаннан кейін ауылшаруашылық кәсіпорындары немесе оларды сатып алушылар жиналған дақылдармен көптеген іс-шаралар өткізуге мәжбүр болады. Фермерлерге өнімді тазалап қана қоймай, жақсылап кептіруге тура келеді. Егер бұған дейін тек табиғи жол қолданылған болса, уақыт өте келе олар керемет құрылғыларды қолдана бастады. Олар жоғары сапалы ылғалды кетіруге, қол еңбегін пайдаланбай жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл қатаң белгіленген мерзімде жүзеге асырылатын және өте жақсы сапалы өнім алуға мүмкіндік беретін ең өнімді процесс.

Мұндай техниканың жұмыс істеу ерекшелігі мынада, астық термиялық массалар көмегімен өңделеді. Кейбір құрылғылар өніммен тікелей байланыста болады, оған жылуды жібереді, ал басқалары жай өсіреді. Өңдеу өнеркәсібінде екі нұсқа да қолданылады, нақтысы құрылғының сипаттамаларын ескере отырып таңдалуы керек .

Шахта кептіргіштерінде пропан немесе табиғи және сұйылтылған газды жылыту үшін пайдалануға болады. Нұсқаулықта жабдықтың жұмыс істеу ерекшелігі, сондай-ақ қол жетімді температуралық режимдер көрсетілуі керек.

Тұқымдарды циркуляциялық кептіргіштерде кептіру технологиясы ылғалдылықтың негізгі жойылуы циркуляциялық білікте тұқымдарды атмосфералық ауамен үрлеген кезде пайда болатындай болып көрінеді. Нәтижесінде циркуляциялық біліктен шығатын тұқымдар салқындатылады, бұл қосымша жылытуды қажет етеді. Бұл бір кептіру циклінде ылғалдың төмендеуіне, демек, тұқым айналымының коэффициентінің жоғарылауына әкеледі.

Соңғы жылдары көптеген циркуляциялық кептіргіштер рециркуляциялық изотермиялық кептіру әдісіне айналды. Бұл әдістің мәні келесіде. Атмосфералық ауаның орнына белгілі бір температурадағы кептіру агенті циркуляцияланған білікке түседі. Бұл тұқым ішіндегі ылғалдың диффузия коэффициентінің жоғарылауы нәтижесінде ылғалдың булану қарқындылығын арттыруға мүмкіндік берді. Бұл рециркуляция циклдарының санын азайтады. Рециркуляциялық шахтаның шығысындағы күнбағыс дәндері іс жүзінде циркуляция шахтасына кіргендегідей температураға ие, сондықтан оларды кейінгі жылыту үшін қосымша отын шығыны қажет емес.

Күнбағыс тұқымын кептіруге қатысты «Целинная» Шығыс Қазақстан облысының Сол жағалау элеваторындағы «Целинная-30» астық кептіргішке енгізілді. Кептіргіштің технологиялық сызбасы 1-суретте көрсетілген.

Сурет - 1 Целинная-30 дәнді кептіргішті пайдаланып күнбағыс тұқымын кептірудің технологиялық сызбасы:

1 - жылыту камерасының үстіндегі бункер; 2 - жүктеу құрылғысы; 3 - жылыту камерасы; 4 - екі тізбекті салқындату тізбегінің ауырлық құбыры; 5 - оттық; 6 - жылу және ылғал алмастырғыш; 7 - автомобиль көлігі үшін тұқым шығаруға арналған бункер; 8, ІЗ - миналар; 9.17 - желдеткіштер Ц4-70 No 10; 10.12 - қуаты жоқ сору механизмдері; 11 - нория 1-2-100; 14 - нория 1-175; 15 - қоқыс жәшігі; 16 - артық тұқымдарды ағызуға арналған бункер.

Күнбағыс дәндерін рециркуляциялық астық кептіргіште жоғары температурада кептіру майдың сапасына жақсы әсер етті. Сонымен, барлық тәжірибелерде майдың қышқылдық саны 0,19 0,22 мг КОН-ға азайды.

Рециркуляциялық кептіргіште күнбағыс дәндері жеңіл органикалық қоспалардан тазартылады. Тазалаудың тиімділігі 53 болды. 64%. Май қоспасы айтарлықтай өзгерген жоқ. Осындай кептіру режимдерімен шамамен 6000 тонна күнбағыс дәндері кептірілді, ал кептіргіштің немесе бункердегі қалдықтардың кептірілуінің бірде-бір жағдайы байқалмады. «Целинная-30» астық кептіргішінің техникалық сипаттамалары кесте -1 көрсетілген.
1- кесте «Целинная-30» астық кептіргішінің техникалық сипаттамасы

Кептірудің жоспарланған қуаты:	32 т / сағ
Ылғалдылықтың төмендеуі:	6%
Миналар саны:	2
Кептіру камерасындағы астық көлемі:	53,9 м;
Кептіру камерасындағы астық массасы:	26,6 тонна;
Салқындату камерасындағы астық көлемі:	17,1 м
Салқындату камерасындағы астықтың салмағы:	12,8 тонна
1 тонна астыққа баламалы отынның жоспарлы шығыны:	14,28 кг / сағ.

«Целинная-30» дәнді кептіргіште күнбағыс дәндерін жоғары температурада кептіру кептіргіштің қуатын 28 жоспармен салыстырғанда 46,5 жоспарға, т/с-қа дейін арттыруға мүмкіндік берді, қайта жаңартудан бұрын т/сағ. Жанармай мен электр энергиясының бірлік шығыны жоспарға сәйкесінше 1,2 кг стандартты отынға және 0,4 кВтс-қа азайды. т. Мұндай кептіру режимдерімен күнбағыс тұқымын олардың сапасын төмендетпей кептіруге болады, ал кептіргішті қайта құру күнбағысты жоғары технологияны қолдана отырып, өнімділігі жоғары, үздіксіз және өртке қарсы кептіруге ықпал етеді.

Технологиялық схеманың ерекшелігі - бұл кептіргіштің рециркуляциялық-изотермиялық кептіру әдісіне ауысуында. Ол үшін жылу оқшаулағыш қалқанмен диагональ бойынша екі тең бөлікке бөлінетін қысым камерасының екінші және үшінші аймақтары арасындағы бөлімді бөлшек.

Шахтадағы астық кептіргіштердегі дәнді бір сатылы немесе дифференциалды екі сатылы режимде кептіруге болады. Бір сатылы режимде кептіру агенті (түтін газдарының ауамен қоспасы) бірдей температурада бір ағынмен жылыту камерасына түседі. Екі сатылы режимде жылыту камерасы биіктігі бойынша екі аймаққа бөлінеді. Бірінші аймақ екіншіге қарағанда температурасы сәл төмен кептіру агентін алады. Бұл дифференциалды кептіру режимі кептіргіштің өнімділігін арттырады және кептіру жағдайларын жақсартады.

Астық кептіргіштердің жұмысын кәсіпорынның Технохимиялық бақылау зертханасы (TXK) бақылайды. Зертхана қызметкерлері кептіруге дейін және кейін барлық астық партияларының сапасын тексереді. Нәтижелерді анықтау үшін кептіргіш жұмысының әр 2 сағатында астықтың бақылау сынамалары алынады және келесі көрсеткіштер тексеріледі: дәннің температурасы, кептіргіш, дәннің ылғалдылығы, түсі, иісі, клейковинаның саны мен сапасы (бидайда), раковиналардың жай-күйі (күңгірттену, күйдірілу), ластану. Егер талдауға сәйкес астық сапасының нашарлау белгілері немесе кептіру нәтижелерінің тапсырмаға сәйкес келмеуі анықталса, онда бұл қажетті шаралар қабылдау үшін дереу дәнді кептіру шеберіне хабарланады.

Қара бидай айқас тозанданатын өсімдік. Дәні ұзыншна келген, бүйірлерінен қысыңқы, ұзына бойынан терең ойық өтеді. Дәннің түсі жасыл, сары, сүр немесе қоңыр. 1000 дәннің массасы 18-35 г.

Қарабидай — бидайдан кейінгі маңызды астық дақылы болып есептелінеді. Ұндық-нандық сапасы бойынша, ол тек бидайға ғана орын бергенімен, нанының калориялығы одан кем емес, тіпті кейбір дөрумендер (рибофлавин) мөлшері артық. Қарабидай дәнін крахмал мен спирт алуға, ұнын нан дайындауға, ұн қалдықтарын малға концентратталған жем ретінде пайдаланады. Дәнінің құрғақ затында орташа 12,8 % ақуыз, 80,9 % көмірсулар болса, қалған заттар мөлшері бойынша бидайдан айырмашылығы шамалы. Қарабидай дөнінің қоректік қүндылығы мен химиялық құрамы бойынша арпадан айырмасы жоқ, бірақ оның органикалық заттары жақсы қорытылады.

Әдетте малазықтық мақсаттарға стандартты емес, ұсақ, семік дәндері пайдаланылады. Онда протеин (орташа 11-13%-дың орнына 15 % дейін) және жасунық (орташа 2 %-дың орнына 4 % жуық) біршама көбірек; азотсыз экстракталы заттар аз. Қарабидай дәніндегі азотты заттар көбіне ақуыздық сипатта, ал азотсыз экстрактивтілер негізінен крахмалдан тұрады. Қарабидайдың көк балаусасы өсіп-жетілуінің тек қана ерте фазаларында жақсы жем, кейін ол қатайып кетеді. Тіпті онда ақуыздың мөлшері мен азықтың желінуі 2 есеге төмендейді. Өсімдіктің өсіп-жетілу фазалары бойынша, көк балаусаның химиялық қүрамы (құрғақзатқа): түтіктену фазасында протеин 16,2%, жасунық 28,6 %; масақтануда — сәйкес 11,6; 6,3; 29,2. Қарабидайдың 100 кг шөбінде 17 малазықтық өлшем және 4,5 кг қорытылатын протеин болады.

Кептірудің кезінде салқындатқыштың температурасы көтеріледі дәндер 45-50 ° С дейін, ал тұқымдарды 40-45 ° С дейін қыздыру керек. Майлы дақылдарды кептіру кезінде ерекше назар аударылады. Кептірудің оңтайлы технологиялық режимі мүмкіндігінше қысқа болуы керек, сондықтан кептіру процесінде, тіпті тұқымдар мен олардың құрамындағы майдың сапасына байланысты. Майлы дақылдардың ыстыққа төзімділігі 7-10 ° C-тан астық тұқымдарынан төмен, кептіру температуралық режимдері олар үшін жұмсақ болуы керек, яғни салқындатқыштың температурасы болуы керек, яғни жарма тұқымына қарағанда 10-15 ° C төмен болу керек. Майлы дақылдарды кептірудің температуралық шарттары 2 кестеде көрсетілген.
2 кесте Майлы дақылдарды кептірудің температуралық шарттары

Бастапқы ылғал ,%	Температура
	жылыту тұқымы	кептіру агенті
11-ден аз	65- 70	40 – 45
11-16	60 - 65	38 - 40
17-21	55 -60	35 – 36
22 және одан көп	50 - 55	34 – 35

Осылайша, тиімді және қауіпсіздікті қамтамасыз ету дәнді кептіргіштің жұмысы, тұқымдарды кептіру кезінде бункердің жылыту камерасынан кем дегенде бір рет тұрақты жүктелуін қадағалау қажет 3 күнде кептіргішті тұқымдардан босату керек. Оны қоқыстардан мұқият тазалау және атмосфералық ауамен үрлеу, пеш жұмыс істеп тұрған кезде жылу камерасына тұқымдарды циркуляциялау қажет.

Майлы дақылдарды кептіру - қиынның бірі егін жинаудан кейінгі өңдеудің технологиялық процестері бірі болып келеді. Сондықтан кептіргішті тұқыммен жүктеуге дайындау кезінде оны орындау қажет бірқатар қосымша іс-шаралар қажет. Дәнді кептіргіш сыртқы термометрлермен жабдықталуы керек тұқымның қыздыру температурасын тұрақты бақылау үшін керек. Майлы дақылдардың жоғары ағымдылығын ескере отырып, жеке тұлғаны қосымша пломбылауды жүргізу ұсынылады.