Кері қайтарып алуға құқық

Қазақстан Республикасының заңының 15-бабы 2-тармағына сәйкес «Бұрын қабылданған шешімнен пайдаланушыға келтірілген зиян, соның ішінде оның айырылып қалған пайдасы өтелген жағдайда автордың туындыны жариялау туралы ондай шешімнен бас тартуға құқығы бар (кері қайтарып алу құқығы). Егер туынды жарияланып кеткен болса, автор оны кері қайтарып алатыны туралы жария түрде хабарлауға міндетті. Бұл ретте ол туындының бұрын дайындалған даналарын өз есебінен қайтып алуға құқылы.

Қызметтік туындыларды жасаған кезде бұл тармақтың ережелері қолданылмайды.»

Осындай құқық іс жүзінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 977-бабының 2-тармағында да бекітілген.

Егер халыққа жария ету құқығы ол автордың өз шығармашылық еңбегінің нәтижесін қоғамға таныстыру болса, кері қайтарып алу құқығы қарама қайшы функцияны атқарады, ол авторға оның туындысы белгісіз тұлғалардың кең тобына танымал болуына бас тартуға рұқсат етеді.

Бұрын әрекет еткен СССР заңына бұндай құқық белгісіз болған. Бірақ көптеген шетел мемлекеттерінің заңында ол бекітілген. Осыған байланысты кеңес әдебиеттерінде бұндай норманың енгізілуінің керектігі бірнеше рет айтылған, өйткені «автордың көркемдік және ғылыми көзқарастары уақыттың ағымымен өзгеріп отыруы мүмкін, сондықтан да ол өзінің халыққа жарияланған туындыларында айтылған идеялармен ережелерімен келіспеуі мүмкін».

Э.П.Гавриловтың пікірі бойынша бұндай құқық кеңес заңына белгісіз болса да, бұл кеңестік авторлық-құқықтық доктрина оны елемейді дегенді білдірмейді, ал автордың келісімінсіз басқа тұлғалардың назарына жеткізілген туындыны, автордың пайдалануға тыйым салу құқығының кері қайтарып алу құқығымен ұқсас белгілері бар.

Қаралып отырған норманың мағынасы бойынша, кері қайтарып алу құқығы тек халыққа жария ету құқығын жүзеге асыру сәтінен ғана басталады. Кері қайтарып алу құқығын жүзеге асыра отырып, автор өзінің жариялау туралы қабылдаған шешімінен бас тартады, ал соңғысын қабылдау – ол жариялау құқығын жүзеге асыру.

Бірақ бұнда, туынды жалпының назарына танымал болып үлгеруі міндетті емес. Кері қайтарып алу құқығын жүзеге асыру көп жағдайда тек туындыны жалпы жұрттың назарына арнап хабарламас бұрын ғана мүмкін болады.

Заңда автордың өз есебінен «айналымнан шығару» құқығы туралы айтылған. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 116 бабының 2-тармағына сәйкес, жоққа шығаруға жол берілмейтін заттың түрлері (заттар, айналымнан шығару), заң актілерінде тікелей көрсетілуі тиіс. Бұл жағдайда айналымнан шығаруды иеліктің тоқтатылуына байланысты фактілік әрекет деп түсінуге болмайды, яғни белгілі бір тұлғаның иелігінен белгілі бір затты алу, тәркілеу уақытында орын алатын сияқты. Айналымнан шығару деп белгілі бір түрдегі заттарға заң жолымен ерекше режимді орнатуды айтамыз.

Бірақ авторлық-құқықтық заң «өз есебінен» айналымнан шығару туралы

айтқандықтан, бұл нақты анықталған заттарды (туынды даналарын) айналымнан шығаруға болады.

Сол баптың екінші тармағында «Автордың туындыны пайдалануға айырықша құқықтары төменгі әрекеттерді жүзеге асыру, рұқсат ету немесе жүзеге асыруға тыйым салу құқығын білдіреді:

1. 
   туындыны қайта шығару (қайта шығару құқығы);
   
2. 
   туындының түпнұсқасын немесе даналарын кез келген әдіспен тарату; сату, жалға өткізу, көпшілікке уақытша пайдалануға беру және басқалар (тарату құқығы);
   
3. 
   тарату мақсатында туынды даналары, соның ішінде автордың немесе авторолық құқықтардың өзге иесінің рұқсатымен дайындалған даналарын импорттау (импортқа әкелу құқығы);
   
4. 
   туындыны жария көрсету (жария көрсету құқығы);
   
5. 
   туындыны жария орындау (жария орындау құқығы);
   
6. 
   туындыны жария хабарлау (туындыны жалпы жұрттың назарына арнап хабарлау), соның ішінде эфирде немесе кабель арқылы хабарлау (жария хабарлау құқығы);
   
7. 
   жалпы жұрттың назарына арнап эфирде алғашқы және (немесе) кейінгі хабарлауды қоса алғанда туындыны эфирде хабарлау (эфирде жариялау құқығы);
   
8. 
   жалпы жұрттың назарына арнап кабель арқылы алғашқы және (немесе) кейінгі хабарлауды қоса алғанда туындыны кабельарқылы хабарлау (кабель арқылы хабарлау құқығы);
   
9. 
   туындыны аудару (аудару құқығы);
   
10. 
    туындыны қайта жасау, музыкалық әуендеу немесе басқаша түрде қайта өңдеу (өңдеу құқығы) құқықтарын білдіреді» деп көрсетілген.
    

Қазақстан Республикасының авторлық құқық туралы заңының 32-бабы 1-тармағында, авторлық шартта: «туындыны пайдалану әдістері (осы шарт бойынша берілетін нақты құқықтар)» деп бекітілген. Бұған қарасақ, әр нақты құқық туындыны пайдаланудың белгілі бір әдісіне сәйкес болады.

1991 жылғы Негіз бірінші (және соңғы) рет автор туындыны пайдалануға бір құқықты иеленеді деп бекіткен, ол авторлық құқықтың құрамына кіреді.

Осыған байланысты А.П.Сергеевтің айтқан пікірі, ол жаңа заңдағы авторға туындыны пайдалануға жалпы құқықтың бекіту идеясы (оны сондай-ақ құнары бардеп санайды) «белгілі трансформациямен соқтығысқан, оның нәтижесінде бір құқық туралы емес, туындыны пайдалануға құқықтардың жиынтығы болатындығы туралы айтқан».

А.П.Сергеев бұл айырмашылық, «негізінде істің мағынасын ауыстырмайды» деп санаса да/28,с.50-51/, біздің көзқарасымыз бойынша, заңда, мүліктік құқықтар жиынтығы бір кешенді «туындыны пайдалану құқығын» құрайды деп нақтырақ көрсетілуі тиіс.

Барлық субъективтік авторлық құқық бүтіндей алғанда кешенді болып табылатын сияқты пайдалануға құқық та кешенді болып танылуы тиіс, құрамы күрделі және өзіне бірқатар бөлек құқықтарды қосуы керек.

Субъективтік авторлық құқықтан айырмашылығы (өзіне жеке де мүліктік те құқықтарды қосқан), пайдалануға құқық өзіне тек жүзеге асыру әдісімен ғана ерекшеленетін біртекті құқықтарды қосқан. Мысалы, эфирге беру құқығы мен

кабель арқылы хабарлау құқығының айырмашылығы тек туындыны халық назарына жеткізудің техникалық әдісінде.

Туындыны пайдалануға бір кешенді құқық өзіне, авторлық құқық туралы заңның 16-бабы 2-тармағындағы тізілген қандай да бір әдіспен пайдалануға бөлек құқықтарды қосқан. Бұл жағдайда әр бір туындыны пайдалануға құқық бөлек әдістермен бірге дербес құқықты білдіретін болады.

Бұндай бірлесу керектігінің бір себебі, ол авторлардың бәрі бірдей көлемді құқықтарды иеленетіндігінде. Яғни субъективтік авторлық құқықтың көлемі туынды дәрежесіне тәуелді болмауы тиіс. Егер бөлек мүліктік құқықтары субъективтік авторлық құқытарға қосылатын авторлық құқық туралы заңның 16-шы бабын басшылыққа алатын болсақ, өнердің әр түріндегі туынды авторларының құқықтары тең емес деген пікір тууы мүмкін. Онда, суретшілердің аударуға құқығы жоқ болады, өйткені бейнелеу өнерінің туындысын басқа тілге аудару мүмкін емес, композиторда туындыны халыққа көрсетуге құқығы жоқ, ауызша туындыларды, соның ішінде тіркелмеген орындаулар, спектаклдік қойылымдардың таралу мүмкіндіктері жоқ және т.б.

Егер субъективтік авторлық құқыққа қосылсақ пайдалануға құқық болады (яғни пайдалануға құқық одан да жоғары дәрежедегі құқықтарды құрайтын болды), онда авторлардың барлығы да бірдей көлемде құқықтарды иеленеді – мүліктік емес жеке құқықтарды және пайдалануға құқықты. Ал әр түрдегі туындылардың авторлары пайдалануға құқықты құрайтын бөлек құқықтарды иеленбеуі онша маңызды да емес.

Заңның 16-шы бабы 2-ші тармағындағы тізілген авторлық құқықтар өте ұсақ келген. Мысалы, қайта шығару құқығы, яғни қандай болсын материалдық нысанда туынды даналарын дайындауға құқық, өзіне басып шығаруға құқықты, дыбысжазбаға құқықты, бейнежазбаға құқықты және т.б. қосындыларынан тұрады. Жария орындауға құқық – «тірі» орындауға құқық (сахнада спектакл қойылымын) және техникалық құралдардың қолданылуымен пайдалануға құқық (фильмді кинотеатр экранында көрсету).

Э.П.Гаврилов, «егер туындыны пайдалану әдісінің аналогиялық әдістен (мысалы, кітап қылып шығару немесе журнал қылып шығару) онша айырмшылығы болмаса, онда олардың жиі бөлек жүзеге асырылуына қарамастан, олар бір құқықтың бөлшектері ретінде қарастырылуы тиіс» деп жазған.

Пайдалануға құқық өзіне: қайта шығару (қайта шығаруға құқық); туындыны жария көрсету (жария көрсетуге құқық) және т.б. қосқан. Бұндай құрылымды Э.П.Гаврилов өз монографиясында ұсынған болатын.

Қарастырылып отырған туындыны пайдалануға құқық мүліктік болып табылады. Бірақ бұрын бұл құқықтардың барлығы мүліктік емес жеке болып танылған.

Авторлық құқық ғылымы мүліктікке автордың тек бір құқығын жатқызған, ол бұрын әрекет еткен заңмен қарастырылған «сыйақы алуға құқық».

Бұрын әрекет еткен норма – Қазақ ССР АК-нің 475-бабы автордың тағы бір құқығын қарастырған – «заңда көрсетілген жағдайлардан басқа, басқа тұлғалардың туындыны пайдаланғаны үшін автордың сыйақы алуға құқығы».

Авторлық құқық әдебиетінде «сыйақы алуға құқық» мүліктік құқық ретінде топтастырылған. Одан басқа, ол автордың жалғыз мүліктік құқығы болып аталған, ал қайта шығару және тарату құқықтары жеке мүліктік емес болып қарастырылған.

Жаңа аврторлық – құқықтық заңда «сыйақы алуға құқық» бекітілмеген. Бірақ бұл, оның шығармашылық еңбегінің нәтижесін пайдаланудан, автор материалдық пайда алу мүмкіндігінен айырылған дегенді білдірмейді. Бұндай қанағат (табыс) алу пайдалануға құқықтың өзіне қатарлас болады, өйткені біріншісі, ол сөзсіз мүліктік болады, автор барлық жағдайда қанағаттандыруды гонорар немесе басқа нысанда алуға ұсыныс жасауына мүмкіндігі бар. Бұндай мүмкіндік пайдалануға құқықтың мазмұнында болғандықтан, онда бөлек «сыйақы алуға құқық», дербес авторлық құқық ретінде, авторда жоқ.

Қарастырылған түрінде «сыйақы алуға құқық» 1960-жылға азаматтық заңда қарастырылған болатын.

Бұрын, 1928 ж авторлық құқық Негізі 7-ші бабында «автор, өз атымен немесе лақап атымен (бүркеншік) немесе атын көрсетпей, жасырындықпен өз туындысын жарыққа шығаруға ерекше құқықты иеленеді және заңда бекітілген мерзімде, заңмен рұқсат етілген барлық әдіспен оны қайта шығаруға және таратуға, және де аталған ерекше құқықтан заңмен рұқсат етілген барлық әдістермен мүліктік пайда табуға құқықлы» деп бекітілген.

Осы соңғы құқық – заңмен рұқсат етілген барлық әдіспен мүліктік пайда алу, азаматтық заңды екінші кодификациялау кезінде, «сыйақы алуға құқықтың бейнесі болды.

Сол кездердің заңи әдебиетінде «табыс» түсінігі ескірген деп көрсетілген болатын, осыған байланысты 1928 ж авторлық құқық Негізіндегі келтірілген ережені, көбіне авторлық сыйақының экономикалық және әлеуметтік табиғатын бейнелейтін құрылыммен ауыстырылуы туралы ұсынылған. Көріп отырғандай, осы пікір заң шығарушымен қабылданған болатын.

Бірақ бұндай анық идеологияның ауысуы («табысты» «сыйақыға» ауыстыру) заңи мінезінің қатты өзгеруіне әкеледі, ол өз кезегінде көп жылдар бойы авторлық құқық туралы әдебиеттердегі даулардың себебі болып келген.

Кейбір заңгерлер, субъективтік авторлық құқық туындыны жасау сәтінен қозғалып және абсолютті болғандықтан, онда кешенді, құрамы бойынша күрделі болса, ол абсолютті болып табылады және оны құрайтын барлық құқықтардың бірлесіп жасалу сәтінен қозғалады. Басқа сөзбен, табыс алу құқығы (сыйақы алуға құқық) туынды жасалу сәтінен қозғалады және обсолютті құқық болып табылады деп логикалық түрде санаған.

Басқалары, авторлық құқықтар бір уақытта қозғалмайды. Туындыны жасау сәтінде авторда тек жеке құқықтар болады, ал мүліктік құқықтың пайда болуы туындыны пайдалану фактісінен басталады деген теория ұсынған.

М.Я.Кириллова, «автор өз туындысына байланысты басқа тұлғалармен белілі бір қатынасқа түскеннен кейін ғана, ода гонорар алуға құқық пайда болады» деп жазған.

М.И.Никитина, «автор иеленетін құқықтар мазмұны бойынша әр түрлі және бір уақытта пайда болмайды, және әр түрлі заңи фактілердің негізінде пайда болады» деп жазған. Ол сондай ақ, жеке мүліктік емес құқықтар абсолютті болады, ал мүліктік (қайталайтын болсақ, әдебиеттерде оның негізінде тек сыйақы алуға құқық түсіндірілген) – қатысты. Осылайша, субъективтік құқық құрылған, оның мазмұны қосымша заңи фактілердің болуынан біртіндеп толады.

Бұл екі көзқарас та 1928 жылы авторлық құқық Негізі әрекет еткен кезде пайда болып, соңғы уақытқа дейін, өзінің қолдаушылары мен қарсыластарын тауып келген. Бірақ, дұрыс көзқарасты таңдау, аталған екі норманың (1928 ж авторлық құқық негізінің 7-бабы немесе Қазақ ССР 475-бабы) қайсысын басшылыққа алатындығымызға байланысты.

1928 жылы авторлық құқық негізінің 7-бабында «Мүліктік пайда алу құқығы» барлық белгілері бойынша абсолютті құқық ретінде құралған. Оның мазмұнын құқық иесінің өз әрекеттері құраған. Бір уақытта осы норма мазмұны басқа тұлғаларға қатысты сол әрекеттерді жүзеге асыруларына тыйым салудан тұрған, яғни, туындыны пайдаланудан мүліктік пайда алуға әрекеттер.

Сондай-ақ, бұл құқық және оған қатысты міндет туындының жасалу сәтінен пайда болған. Сондықтан да бізге В.И.Серебровскидің пікірі аргументті болып келеді, ол автордың сыйақы алуға құқығы тек қоғам оның еңбегінің нәтижесін пайдаланған жағдайда ғана пайда болады деген көзқарасты жоққа шығарған. Ол «құқықтың пайда болу сәті мен оның жүзеге асу сәтін араластырмау керек» деп жиі жазған. Мысал ретінде ол, меншік иелеріне уақытша басқа тұлғалардың пайдалануын келтірген. Бұнда басқару құқығы мүліктік шарт жасалу сәтінен пайда болмайды. Затты басқару құқығы, - В.И.Серебровскийдің жазғаны бойынша, - жеке меншік иесінде бұл затқа меншік құқығын алу сәтінен пайда болады, бірақ оның басқару құқығын жүзеге асыруы (әр түрлі формада) кейінірек болуы мүмкін. Ол автордың мүліктік құқықтарына қатысты сұрақты да аналогиялық (ұқсас) түрде шешеді. Өз туындысынан барлық заңды әдіспен мүліктік пайда алу құқығы (1928 ж авторлық құқық Негізінің 7-ші бабы) авторға оның әдеби шығарма, ғылым мен өнер жасауының сәтінен тиесілі болады, ал гонорардың бөлек сомасын алу құқығын автор әдетте авторлық шарт негізінде, баспаның туындыны қолдау кезінде және т.б., яғни оның жүзеге асуы жасалу сәтінен кейінірек болуы мүмкін.

Бұл әділ пікір, қарастырылып отырған құқыққа, 1928 ж авторлық құқық Негізі 7-бабында құрастырылған түрінде қатысты болды.

Бірақ И.В.Савельева, сыйақыға құқық туындыны жасау сәтінен басталады деген пікірге сілтей отырып, В.И.Серебровски да осы пікірге 1960 жылғы азаматтық заңдағы болған өзгерістерді мүлдем байқамаған.

Осылайша егер «пайда табу құқығы», абсолюттік құқық ретінде, заң мағынасы бойынша құқық иесінің өз әрекеттерімен жүзеге асса, онда «сыйақы алуға құқық» тек басқа міндетті тұлғалардың әрекеттері ақылы ғана жүзеге асуы мүмкін, өйткені өзі өзінен сыйақы алу мүмкін емес. Ал құқық иесінің мүддесі құқыққа міндетінің сәйкесінше әрекеттері арқылы жүзеге асатын құқықтық қатынасқа қатысты болып табылады.

Екі норманың да мағынасына тікелей қарай отырып, автордың пайдалану және пайда табу құқығына, туындыны пайдаланудан «пайдаланбау және пайда алмау» жалпы міндеті хабарлайды деп бекітуге болады.

Сыйақы алуға құқықты, әрине әр бір екінші тұлғаның әр үшінші тұлғадан сыйақы алмау міндеті хабарламайды. Автордың сыйақы алу құқығын тек белгілі бір тұлғалардың авторға сыйақыны төлеу (беру т.б) міндеті ғана қамтамасыз ете алады.

Субъективтік авторлық құқық пайда болатын туындыны жасау сәтінен бұндай төлеу міндеті әлі ешкімде болмайды, яғни автордың қандай да бір белгілі тұлғамен әлі міндеттілік қатынаста болмауы. Бұндай қатынастар туындыны жасаудан емес, басқа заңи фактілердің болу нәтижесінен пайда болады: пайдаланушымен шарт жасасу (баспаханамен, киностудиямен және т.б.) немесе заңмен автордың келісімінсіз пайдалануға, бірақ авторлық сыйақы төлеп рұқсат етілген жағдайындағы туындыны шартсыз пайдалану фактісінде (Мысалы, Қазақ ССР АК-нің 490-бабы).

Сондықтан, егер «пайда табу» құқығын, меншік құқығына кіретін абсолюттік құқық ретіндегі мүлікті басқару құқығымен салыстыратын болсақ, онда «сыйақы алуға» құқығын, меншік құқығының мазмұнына кірмейтін сатылғалы тұрған мүліктің құнын алу құқығы немесе жалдаудағы төлемді алуға құқығымен салыстыру керек болады.

«Сыйақыға құқықтың» дербестігін, заң бірқатар жағдайларда автордың рұқсатынсыз туындының пайдаланылуына жол береді, яғни шарттық қатынас жоқ болған кезде, бірақ авторға бұндай пайдаланғаны үшін сыйақы төлеу керек деп жиі негіздеген.

Бірақ бұл жағдайда да туындыны пайдалану, автордың оған белгілі бір сыйақы төлеуді талап ету құқығын тудыратын заңи факті болып табылады. Бұл жерде шарттық емес біржақты міндеттік қатынас орын алады, яғни құқық иесінің пайдалануға және пайдаланушының арасында, соңғысы авторға белгілі бір сыйақы төлеуге міндетті болады/31,183б/.

О.С.Иоффе, «сыйақы алуға құқық (гонорар)...туынды сәйкесінше сыртқы пішінді, өзіне сәйкес абстрактілік түрде – тек туындыдан заңмен рұқсат етілген әдіспен табыс табу мүмкіндігі ретінде болады. Белгілі бір тұлғадан гонорар алу

құқығы, тек ол тұлғаның сол туындыны пайдалану жағдайында ғана болады» деген пікір айтқан.

Сондай-ақ Э.П.Гавриловтың айтқан пікірі онша нақты емес сияқты, ол «сыйақыға құқықты, авторлық сыйақының белгілі бір сомасын алуға құқықпен араластыруға болмайды; соңғысы сыйақыға құқықтың негізінде пайда болады» деп жазған.

Біздің көзқарасымыз бойынша бұл түсініктердің арасында ешбір айырма-

шылық жоқ, заңда «сыйақыға» құқық емес, «сыйақы алуға» құқық бекітілген.

Э.П.Гаврилов, сыйақы алуға құқықты дербес авторлық құқық ретінде танымайды, өйткені «бұл құқық әр қашан өзінен өзі пайда болмайды, ол туындыны пайдаланудың қандай болсын бір әдісіне байланысты пайда болады» деген.

Бірақ ол сонымен қатар мынандай көзқарас айтқан, «сыйақыға құқық» (гонорарға құқық) басқа мүліктік құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады: қайта шығаруға, таратуға құқық, жария орындауға құқық және т.б.

Одан басқа сыйақы алуға құқық, бөлек немесе басқа құқықтың құрамында болса да, оған хабарланатын міндетсіз туындыны жасау сәтінен пайда бола алмайды, бұл жағдайда, алдыңғысы, мысалы, шарт бойынша кітапты басып шығаруға құқықпен қоса автор баспаханаға гонорар алуға құқықты да беретін еді (басып шығаруға құқықтың бөлшегі болып табылатын), бұл оның өзін қандай да болсын мүліктік қызығушылықтан айырар еді.

Сондықтан да, «гонорарға құқық» ешқандай абстрактілік потенциалдық түрде, басқа құқықтың бөлігі түрінде болмайды, ол авторлық шарттың мазмұнына кіреді, яғни автордың абсолюттік субъективтік құқығын көрсететін институттан бөлек, авторлық құқықтың тіптен басқа институтының нормаларымен реттеледі.

Сыйақы алуға құқық тек шарттық немесе шарттық емес міндеттердің шеңберінде пайда болады.

Бір қарағанда, «сыйақыға құқықты» көрсетуден толығымен бас тарту үйреншікті емес көрінеді. Өзінің мүліктік құқығын пайдаланудан айырыла ма деген сұрақ туады.

Бірақ та, жоғарыда айтып кеткендей, туындыны пайдалануға байланысты мүліктік қатынас мүліктік болып табылады, өйткені мүліктік деп онымен реттелетін фактілк қатынасты айтамыз.

Автор, өзінің туындысын пайдалануға байланысты қатынасқа түскенде яғни, өз еңбегінің нәтижесін сатқан кезде немесе уақытша пайдалануға берген кезде оған сыйақы төлеу туралы айтады. Бірақ, ол заңдағы бекітілген «сыйақыға құқықтан емес, туындының товар ретінде болуына байланысты, жоғарыда толық қарастырылған, оны пайдалануға қатынастың тауар-ақшалық мінезінде.

А.П.Сергеев, авторлық құқық туралы заңда көрсетілмеген мүліктік құқықтарға, заңдағы тізілген нысанды және әдіспен авторлық туындыны пайдалануға байланысты құқықтарды жатқызады. Мысал ретінде ол, «қатаң мағынада эфирге бағдарлама ретінде болмайтын, кабель арқылы хабарлауға болмайтын, туындыны халыққа арнайы техникалық құралдардың көмегімен жеткізуді айтады», жиі, қонақ үйлерде, самолет поездардағы және тағы басқалардағы ішкі және видеолық жүйе арқылы арнайы дайындалған бағдарламалар. А.П.Сергеев, - «сөзсіз бұл жағдайда туындыны қосымша пайдалану орын алады, өйткені ол жаңа аудиторияға хабарланады. Заңмен қорғалалтын туындыны бұндай жағдайда пайдалану тек автордың келісімімен және оған қосымша сыйақы төлеу арқылы жүзеге асуы мүмкін/28,233-234б/.

«Арнайы дайындалған» немесе қандай болсын басқа (мысалы, кинофильмдерді) туындыларды «локальдық жүйе» арқылы қонақ үйлерінде, демалыс үйлерінде кемелерде және тағы басқаларда хабарлау, сөзсіз, пайдаланудың әдісі болып табылады.

Бірақ, біздің көзқарасымыз бойынша, бұл әдіс заңда тікелей көрсетілмеген деген пікір нақты емес. Ол «көпшілік үшін орындаудың» жиі жағдайы болып табылады. Авторлық құқық туралы заңның анықтамасы бойынша (2-ші бап) «көпшілікке көрсету, көпшілік үшін орындау немесе жалпы жұрт назары үшін хабарлау – туындыларды, фонограммаларды, орындаушылықтарды, қойылымдарды, эфирлік немесе кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын тікелей не техникалық құралдар арқылы отбасына жатпайтын адамдар едәуір мөлшерде қатысатын жерде туындылар, фонограммалар,орындаушылықтар, қойылымдар, эфирлік немесе кабельдік ха-

Осылайша, қонақ үйдің кабельдік жүйесі бойынша фильмді көрсету, әрине, жалпы жұрт назарына кабель бойынша хабарлау болмайды, бірақ ол, «отбасына жатпайтын адамдардың едәуір мөлшердегі тобына» хабарлау болады (әрине, «адамдардың едәуір мөлшердегі тобы» түсінігі бағалаушы болып табылады. Бірақ, бұндай едәуір мөлшерге ұшақтың жүздеген жолаушыларын немесе қонақ үй клиенттерін жатқызуға болады).

Бірқатар құқықтардың атауында «жариялықты» (жария көрсету, жария орындау және т.б.) көрсету керектігі, сол әрекеттердің (көрсету, орындау), «жариялықтан» айыру, субъективтік авторлық құқықты бұзбайтындығын анық көрсетеді. Мысалы, пайдалану әдісі бойынша, яғни жүзеге асыратын әрекет бойынша, әнді концерттік залдың сахнасында орындау және өз пәтерінде отбасы мүшелерінің алдында орындау екеуі бір мағынаға ие болады. Бірақ заң, оған қарамастан, автордың келісімінсіз тек біріншісін – жария орындауды жүзеге асыруға тыйым салады.

Сонымен, қазіргі авторлық заңнамада мүліктік құқыққа жататын туындыны пайдалану әдістерінің кең тізімі көрсетілген. Заңның 16-шы бабы 1-ші тармағында, туынды кез келген нысанда және кез келген әдіспен пайдаланылады деп, сол баптың 2-ші тармғында заңмен басқа да әдістерге жол беріледі деп көрсетпей, тек туындыны пайдаланудың он әдісін ғана көрсеткен. Азаматтық кодекстің 978-бабы 2-тармақтың 10-шы тармақшасында «заң актілеріне қайшы келмейтін өзге де іс әрекеттерді жүзеге асыруына рұқсат етуге немесе тыйым салуға құқылы» деп көрсетілген. Бірақ бұндай норма бізге негізделмеген болып көрінеді. Әрине, алдағы уақытта ғылым мен техниканың дамуына байланысты туындыны пайдаланудың жаңа әдістері пайда болады деп қарастыру қиын емес. Бірақ ондай жағдайда оларды заңда тікелей бекіту керектігі туындайды. Автордың белгілі бір әрекеттер жасауға рұқсат ету құқығы заңмен белгіленген – қайта шығару, тарату, туындыны эфирге беру және т.б. Автор иеленетін құқықтардың барлығы абсолютті болып табылады. Авторлық құқық туралы заң мен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, авторға өз туындысына қатысты белгілі бір әрекет етуге рұқсат ете отырып, бір уақытта басқа тұлғаларға сондай әрекет етулеріне тыйым салады. Сондықтан да егер, қандай болсын тұлға заңда көрсетілгеннен басқа әдіспен туындыны пайдалануды жүзеге асырса, ол автордың құқығын бұзу болып табылмайды, өйткені авторда бұрыннан дәл осындай әдіспен өз туындысын пайдалануға рұқсат немесе тыйым салу құқығы болған емес.

Авторлық құқық туындыға қандай болсын объективтік нысанда көрсетілген күйінде таралады. (Заңның 6-шы бабы мен ҚР АК-нің 971-бабы). Творчествалық процесстің аяқталуынан белгілі бір объективтік нысанда пайда болған туынды, оны қайта шығару процессінде тіпті басқа болып өзгеріп кетуі мүмкін. Ол бірінші кезекте алғашында ауызша нысанда болған туындыларға қатысты, бірақ оны қайта шығару процессінде, мысалы пленкаға жазу, оның объективтеу нысаны өзгерген. Ол материалдық нысандағы туындыны қайта шығарумен байланысты қандай да болсын жағдайларға қатысты болады. Мысалы, кинофильмді бейнетаспадан компакт дискға жазу. Осылайша, авторлық құқық туралы заңда берілген «қайта шығару» терминінің анықтамасы нақтырақ көрсетілген.

Туындының объективтік нысаны, оның қорғау қасиетінің міндетті шарты ретінде, туындыны қайта шығару жолымен пайдалануға мүмкіндік береді. Әр түрлі нысандағы туындыларда да қайта шығарудың түрлі әдістері болады.

Кеңестік заңи ғылымда, қайта шығару түсінігі туындыны халыққа жеткізудің қандай болсын әрекетінен құрыла ма, әлде тек туындының көшірмесін жасаумен ғана шектеле ма деген дау ұзақ уақытқа созылады. 1991 жылғы Негізде қайта шығару түсінігіне, эфирге беру бейне және дыбыс жазба, туындыны жария орындау қосылған. Қазіргі заң қайта шығару түсінігін әлдеқайда тар көрсеткен онда, - туынды даналарын қандай болсын материалдық нысанда дайындау деген.

Жалпы тәртіп бойынша, қорғалатын туындыларды қайта шығару тек автордың келісімімен жүзеге асырылады. Бірақ заңмен, автордың немесе басқа авторлық құқық иесінің келісімінсіз туындыларды қайта шығару және бірқатар жағдайларда сыйақы төлемей ақ қайта шығаруға жол берілген. Автордың ерекше құқықтарына бұндай шектеулер жоғарыда айтылып кеткендей, авторлық құқықты иеленбейтін, басқа тұлғалардың мүддесін қамтамасыз ету керектігіне негізделген. Заңның 18-ші бабына сәйкес, заңды түрде жарияланған туындыны автордың келісімінсіз және авторлық сыйақы төлемей жеке тұлғаның тек өз мақсаты үшін, осы заңның 26-бабында көзделген реттерді қоспағанда, жалғыз дана етіп көшірмелеуіне жол беріледі. Осы ереже: үйлер және солар сияқты ғимараттар түріндегі сәулет өнері туындыларын көшірмелеуге; деректер базаларын немесе олардың елеулі бөліктерін көшірмелеуге; осы заңның 24-бабында көзделгендерден басқа реттерді қоспағанда, ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды көшірмелеуге; кітаптарды (толығымен) және нота мәтіндерін репродукциялауға қолданылмайды.

Келтірілген нормаға сәйкес, туынды авторлары, заңның 18-ші бабы 2-тармағы және 26-шы бапта қарастырылған жағдайлардан басқа жағдайда, жеке тұлғаларға туындының көшірмесін жалғыз данада дайындауға тыйым салуына құқығы жоқ. Бұл жағдайда автор немесе басқа авторлық құқық иелері сыйақы алмайды. Заңның 26-шы бабына сәйкес, туынды автордың, орындаушының және фонограмма жасаушының келісімінісіз, бірақ оларға сыйақы төлеп, дыбыс-бейнежазу туындысын немесе туындының дыбыстық жазбасын жеке мақсатта көшірмелеуге жол беріледі. Бұндай көшірмелеу үшін сыйақыны осындай көшірмелеу үшін пайдаланылатын жабдықтарды (дыбыс және бейнемагнитофондарды, өзге де жабдықтарды) және материалдық жеткізгіштерді (дыбыс және (немесе) бейнетаспалар мен кассеттер, шағын дискілер, өзге де материалдық жеткізгіштер) дайындаушылар немесе импорттаушылар төлейді. Бұл сыйақыны жинау мен бөлуді аквторлардың, фонограмма жасаушылардың және орындаушылардың мүліктік құқықтарын ұжымдық негізде басқаратын ұйымдардың біреуі осы ұйымдар арасындағы келісімге сәйкес жүзеге асырады.

Осылайша, жеке мақсатта туындыны қайта шығару кезінде сыйақы алуға құқықты, тек аудиовизуалдық туындыны, дыбыс жазба нысанындағы туындылар авторлары, фонограмма орындаушылары және шығарушылары иеленеді. Бұдан басқа, жеке мақсатта қайта шығаруға тыйым салынбаған туындылардың авторлары, авторлық сыйақы алмайды.

Заңның 20-шы бабында былай делінген, Автордың келісімінсіз және сыйақы төлемей, бірақ туындысы пайдаланылатын автордың есімі мен қай деректен алынғаны міндетті түрде көрсетіле отырып туындының жалғыз данасын:

1. 
   Заңды түрде жарияланған туындыны кітапханаларда және архивтерде қалпына келтіру, жоғалып кеткен немесе бүлінген даналарды ауыстыру, өз қорындағы туындыны белгілі бір себептермен жоғалтып алған басқа кітапханаларға туындының даналарын беру үшін;
   
2. 
   Кітапханалр мен архивтердің жинақтарында, газеттерде және басқа мерзімді басылымдарда заңды түрде жарияланған жеке мақалалар мен шағын көлемді туындыларды, заңды түрде жарияланған жазбаша туындылардан қысқаша үзінділерді (суретпен немесе суретсіз) жеке тұлғалардың оқып-үйрену және зерттеу мақсатындағы сауалдары бойынша;
   
3. 
   Жинақтарда, газеттерде және басқа да мерзімді басылымдарда заңды түрде жарияланған жекелеген мақалалармен шағын көлемді туындыларды, заңды түрде жарияланған жазбаша туындылардың қысқаша үзінділерін (суретпен немесе суретсіз) білім беру мекемелері дәрісханалардағы сабаққа пайдалану үшін, пайда алмай репродукциялауына жол беріледі.
   

Өкінішке орай, туындыны пайдалануға рұқсат ету құқығы сыйақы алуға құқықпен ауыстырылатыны туралы әлемдік тәжірибеден жасалған жүйе Қазақстан Республикасы заңында толық көлемде қамтылмаған. Бұндай жүйе мәжбүрлі лицензия деп аталады. Ондай аталу себебі, ол авторлық құқық иесінің өз құқығын жүзеге асыру нәтижесі емес, құқық нормасының әрекетінің нәтижесі болып табылады. Мәжбүрлі лицензиялау жүйесін қолданған жағдайда туынды немесе сабақтас құқық объектісі автордың келісімінсіз, бірақ авторлық сыйақы төленіп пайдаланылады. Мәжбүрлі лицензия институты СССР-дың авторлық заңында орын алған. Ол СССР-ң 1952-ші жылғы Авторлық құқық туралы әлемдік конвенцияға қосылуынан болды.

Қазақстан Республикасы авторлық құқық туралы заңының 17-бабы 1-тармағында, қайта шығару құқығына әсер ететін құқықтар бекітілген. Ол «Бейнелеу өнері туындыларын еркін пайдалану құқығы. Қадағалау құқығы» деп аталады. Бейнелеу өнері шығармасының авторы туындының меншік иесінен өз туындысының көшірмесін жасау құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік беруін талап етуге құқылы. Бұл ереже авторлық құқықтың материалдық объектіге меншік құқығынан тәуелсіздігі туралы нормамен байланысты. Бейнелеу өнері туындысының иесі, авторға бұл туындыны қайта шығару үшін еркін пайдалануын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл орайда туындыны меншік иесінен туындыны авторға жеткізіп беруді талап етуге болмайды.